Rhetorica, dye edele const van welsegghene

¶ Watmen doen sal om chierlijck, statelijc ende heerlijck te sprekene.

DAt chierlijc spreken, es sonderlinge ghelegen in drie saken. Ten eersten datmen goede ghemeene gheuseerde tale spreke, elcken woorde gheuende zijn eyghen ende rechte beteekenessen, schouwende alle vreemde, ongheuseerde, onuerstandel woorden, als voren meer dan ghenoech gheseyt es. Ten tweeden datmen die woorden niet corrumpere int spellen noch pronuntieren, elc woort in zijn behoorlijcke plaetse stellende, schuwende die vitien ende ghebreken voren verhaelt, ende dierghelijcke. Ten derden dat men goede chierlijcke woorden, ende ooc goede saken segghe, twelcke ghebueren mach in vele ende diueersche manieren, als hier naer volcht.

Aldereerst verchiertmen een redene, alsmen ⁺ eerst een sake segt int generale, ende daer naer deelt by deelen. Exempel. Dye lieden gaen ter feesten, deen om coopen, dander om gapen, dander om stelen.

Als twee woorden bycans ghelijc luyden, dat ⁺ men dan wel te passc het een voor het ander ghebruyct. Exempel. Menich dronckaert is veruult metten leghen gheest. Oft datmen een

+ Prolepsis.

+ Paronomosia.

[fol. 50v]

woort van een ander maect, als, hi sprinct eenen spronck, hi loopt eenen loop. &c.

⁺Tes seer chierlijc als een redene altijts wast, vanden beghinne totten eynde. Exempel. Goet verloren, niet verloren, lijf verloren luttel verloren, eere verloren vele verloren, siele verloren al verloren. Item hi es quaet ende rebel, hi es ongehoorsaem sinen ouders, hy heeft sinen vader leelijck toe ghesproken, hi heeft zijn moeder ghesmeten hi heeft zijnen broeder vermoort. Hi heeft God gheblasphemeert, bouen dien hi es met allen quaden fayten besmet ende ghecorrumpeert.

⁺Men verchierdt een redene, opclimmende van woorde te woorde, als by trappen. Exempel. Goet maect moet, moet maect nijt, nijt maect tweedracht, tweedracht maect strijt, strijdt maket geuecht, geuecht maect dootslach, dootslach maect aermoede, aermoede maect pays. Neersticheyt maect gheleertheyt, gheleertheyt maket fame, fame maect benijders. &c.

⁺Men verchiert wel moet goede wtgelesen sententien, die wat gaen bouen die ghemeene opinie vanden menschen betoogende met corten woorden wat goet of quaet es, als dese. Kent v seluen, wat ghi beghint peynst om dat eyndt. Tes al verganckelijc sonder de liefde Gods, wij en hebben gheenen morghen, of God en wil ons borghen. Niemant rijcke dan die wijse. Tghelt dat stom // es, maect rechte dat crom // es.

⁺Men segt chierlijc dat een sake niet cleene es alsmen wil seggen dat si groot es. Exempel. Ten

+ Incrementum.

+ Gradatio.

+ Paradoxon.

+ Liptote.

[fol. 51r]

es gheen cleyn dinc een peert in een gayole. Of als wij ons seluen of onsen vriendt prijsen willen op dat wij niet arrogant of houeerdich en schijnen wij moeten die sake verminderen. Exempel Men heeren, ick hebbe in doorloghe sulcke prouesse ende vromicheyt bedreven, so dat ic bi rechte niet die minste gerekent wesen soude, hadde hy geseyt, dat ic die meeste gerekent wesen soude, al waert mogelijck warachtich, nochtans soudt qualijc genomen wesen. Item ic en wil mijnen vrient niet te seere prijsen, hi en es de schamelste vande dorpe niet, hi en segt niet hi es de rijcxste, want sulcke redenen ondiscretelijc gesproken, maken versmaetheyt ende afionsticheyt.

Men verchiert een redene, alsmen een woort ⁺ met vieriger affectien dicwils verhaelt. Exempel. Hoe dort ghi v vertooghen? hoe dort ghi comen voor iustitien? hoe dort ghi bidden om gratie? hebt ghi niet uwen eedt gebroken? hebt ghy niet v vrienden verraden? hebt ghi niet v eyghn moeder ter doot gebrocht? zijt ghy een mensche hadt ghi een mensche gheweest, ghi en soudt teghen die menschen, gheen sulck onmenschelijc fayt bedreuen hebben.

Een redene woort verchiert, alsmen die selue van ⁺ contrarie woorden of contrarie sententien maect Exempel. Als ghy swijghen soudt dan spreect ghi. Als ghy spreken soudt dan swijcht ghy. Alst pays es, ghy soect oorloghe, alst oorloghe es ghy soect pays. Thuys spreect ghi van groter vroomheyt, inden crijch en dort ghi de vianden

+ Repetitio.

+ Contentio.

[fol. 51v]

niet aensien. Ghi hebt rauwe om dien man. En hi verblijt hem int qualijck varen van alle tghemeente.

⁺Noch verchiertmen eerlic een redene met een aenroepinghe van personen steden, oft andere saken die absent zijn. Exempel. O Pieter ende Pauwels, of ghi nv leefdet, wat soudt ghy van ons regiment segghen? Och heylighe stadt van Hierusalem, hoe zijt ghi nv onder Gods vianden ghecomen? Dese exclamatie es seer sterc om die affectien vanden auditeurs te moueren, alsmense wel in behoorlijcke plaetsen ghebruyct, ende selden.

⁺Men mach ooc die redene verchieren met een vraghe. Te wetene, als wij verhaelt hebben al dat ons wederpartije deeren mach, so sullen wij daer op een vrage maken, die welcke confirmeren mach tghene dat wij gheseyt hebben. Exempel. Als ghi nv dit al ghedaen hebt, ende in alle quade fayten beuonden zijt. Ick vrage v? oft ghi gratie verdient hebt oft niet?

⁺Wij moghen oock ons redene verchieren, by dat wij tegen ons seluen vraghen, ende oock selue antwoorden. Exempel. Ons ouders hebben wijsselijc ghedaen, als si eenen Prince geuangen hebben inde oorloghe si en hebben hem niet gedoot Hoe so? want die macht die hen die fortune ghegeuen heeft ouer den gheuanghene, si en hebbense niet willen ghebruycken om hem te pijnighen, ofte dooden, ouerdenckende dye onghestadich-heyt vander selue fortune, die welcke een luttel

+ Exclamatio.

+ Interrogatio

+ Ratiocinatio.

[fol. 52r]

tijts te voren dye selue oock in grooten staet ende eeren ghestelt hadde. Ja waeromme oorloghen si dan? Ten es gheen noot datmen verhale. Hoe so? want een hoochmoedich vroom man houdt dye voor vianden, die welcke hem lieden verweeren, maer die verwonnen zijn die houdt hi voor menschen: op dat door zijn vroomheyt oorloghe cesseren mach, ende door zijn goedertierenheyt pays verbreeden. Ende oft die verwonnen Prince selue die victorie verworuen hadde, hadde hi ooc ouer sinen verwonnen het selue ghedaen? Neen hi voorwaer, hi en hadde de wijsheyt nyet ghehadt. Waeromme soudtmen hem dan spaeren? Daeromme, want sulcke onwijsheyt moetmen vromelijc versmaden ende niet naeruolgen

Een redene wort fraylijck verchiert, alsmen ⁺ van twee contrarie saken, met eene die seker es, probeert een andere dye onseker es. Exempel. Dye hem seluen niet en dooch, wien sal hy goet wesen? Die zijn eyghen huys niet en can regieren, hoe sal hi een ghemeente regieren? Als wij met luttel volcx vele vianden verwonnen hebben, sullen wij vreesen met veel volcx luttel vianden te beuechtene?

Wij verchieren ooc somtijts een redene, met ⁺ een diffinitie, dat es als wij declareren, wat eyghentlijc een woordt te segghen es. Exempel. Ten es gheen neersticheyt datmen so seer sorchuuldich es om goet ende ghelt te vergarene, maer het es ghiericheyt. Want neersticheyt es een goede bewaernesse van tghene datmen heeft. En

+ Contrarium.

+ Diffinitio.

[fol. 52v]

ghiericheyt dat es een onbehoorlijcke begheerte van ander lieden goet.

⁺Wij verchieren noch een redene, als wij int corte betooghen ende vermanen watter gheseyt es, ende wat wij noch hebben te segghene. Exempel. Ghy hebt ghehoort wat deuchden ende weldaden ick hem bewesen hebbe. Nv suldy voort hooren hoe hi mi die selue ghetoont heeft.

⁺Oock verchiertmen een redene alsmen voor een woordt twelck geseyt en, een ander bequamer woort es stellende. Te wetene als een sake naer ghemeene maniere van sprekene gheseyt es, dat wij dan die selue met claerder woorden, ende beteekentlijckere wtleggen. Exempel. Naer dat si N. verwonnen hebben, wat segghic, verwonnen hebben? Ia verwonnen zijn: hoe soudic victorie rekenen, die den verwinders veel meer quaets dan goets gedaen heeft? Alder rechtueerdichste iugen, ic accusere hier voor v lieden desen dootslaghere, wat segghic dootslaghere? ia desen moordere. Tes quaet om doen: ia onmoghelijc. &c.

⁺Wij verchieren een redene als wij segghen dat wij achterlaten, oft niet en weten, noch ooc niet willen segghen, tghene dat wij nochtans claer ghenoech segghen. Exempel. Hoe ghy uwe ioncheyt in alle wulpscheyt ouer gebrocht hebt, dat soude ick hier verhalen, waerder tijt ende stont, dat ghy oock noyt met lieden van eeren verkeert hebt, ic salt al willens verswijgen voort hoe dat ghy deen ende dandere, ende ooc v selfs medeghesellen groot onghelijck ghedaen

+ Transitio.

+ Correctio.

+ Decupatio.

[fol. 53r]

hebt. Ick en wil my nv daer mede nyet becommeren, v versweeren, v roouen, v stelen, ick late dat al achtere, v oneerbare leuen, met andere mans huysvrauwen. Ick en weet daer nyet af. Iae met v eyghen stiefmoeder, dat en seggh ick oock niet. Ick wil alleenlijck comen opt artijckel dies questie es. &c. Dese maniere van verchieren coemt wel te passe, als wij bedectelijck een sake vermanen ende noopen willen, die welcke te lanck of te snoode vallen soude om int langhe te verhalen, of alst beter es bedectelijcke een suspitie te gheuen dan te segghene daer af datmen begrepen wesen mochte.

Men mach noch een redene verchieren, alsmen ⁺ twee diuersche sententien, deene duer dandere min ghelt, soo dat van dye eerste, die laetste gemaect werdt contrarie van die eerste. Exempel. Men moet eeten om datmen leuen soude, nyet leuen om datmen eten soude. Ghy swijcht om dat ghi sot zijt, ghi en zijt niet sot om dat ghi swijcht.

Een redene wordt oock verchiert alsmen een ⁺ sake segt int gheheele, ende daer naer dye selue by deelen vernieut ende wtlegt. Exempel. Ghi hebt het gheheele landt bedoruen, ghi hebt dye stadt verraden, ghi hebt ons fortresse verloren, ghi hebt ons goet laten beroouen, ghi hebt ons wijfs ende ons kinderen wech laten nemen, v eygen vader ter doot ghebracht. &c. so wie dit hoort hy moet beroert wesen, om dies wille dat het eerste point, te weten, ghi hebt het gheheele landt

+ Commutatio.

+ Interpretatio.

[fol. 53v]

bedoruen, so dicwils vernieut wort duer die interpretatie van woorden.

⁺Wij verchieren somtijts een redene, als wij een woort oft meer dobbeleren, in deser manieren. Hadt ghi gheen compassie op u eygen moeder, hadt ghi gheen compassie? Hoe dorft ghy v hier presenteren o ghi verrader des lants? verrader segghic des lants hoe dorft ghi v hier presenteren? Dese maniere van sprekene commoueert sterckelijck die affectien, als twee slaghen vallende op een wonde.

⁺Noch verchieren wij ons redene, segghende van eenighe sake, dat wij die geheelijc stellen in den wille ende macht van eenen anderen. Exempel. Want naer dat my al ghenomen es, alleenlijc het lichaem ende leuen, gereserueert. Ic geeft v ooc geheelijc ouere, ghebruycket ende misbruycket naer uwen wille, al wat v met mi sal ghelieuen te doene, daer toe sal ic mi seluen voeghen. Dese verchieringhe coemt dicwils seer wel te passe, ende sonderlinghe als wij yemant tot medelijden verwecken willen.

⁺Het verchiert oock een redene alsmen schijnt te twijfelen welc van tween ofte meer saken dat men segghen soude. Exempel. Hi heeft den ghemeenen lande groot quaet ghedaen, twelck zijn onwetentheyt wesen moet of zijn quaetheyt, of moghelijck beede, soudt ghi dat segghen, o ghy alder: ick en weet v wat namen gheuen, naer uwe verdienste.

⁺Men verchiert somtijts een redene achterla

+ Conduplicatio

+ Permissio.

+ Dubitatio.

+ Dissolutio.

[fol. 54r]

tende die coniunctien, oft dat woordekin, ende sonderlinghe alsmen yet vierichlijc ende int corte segghen wil. Exempel. Gaet thuys, zijt uwen ouders onderdanich, obegiert uwen ouersten, wacht v voort van misdoene, dit is v vergeuen.

Men mach ooc somtijts een redene verchieren, ⁺ midts datmen een sake half segt, ende half verswijcht, twelcke meer suspitie geeft dan oftment geheel wtsprake. Exempel. Ic hebbe voor tghemeene weluaren ghedaen: Ic en soudt niet willen seggen, op datmen nyet en dencke dat ic mi seluen prijsen wil. Hoe dort ghi in vierschare compareren, die in v vrients huys: ick en wil nyet verhalen, op dat ic mi seluen gheen oneer en doe met uwen oneerlijcken fayten te vertreckene.

Een redene mach ooc verchiert wesen by dat ⁺ men vele saken oft personen telcken tsine geeft Exempel. Die edelen moeten tlant regieren ende beschermen. Die geleerde moeten wijsheyt scaffen ende andere leeren. Den landtman dye moet neerstelijc beslauen daert al bi leeft. Dese exornatie is seer ghepresen, want si met luttel woorden veel besluyt, veel saken scheedende, deelende ende elcken tunne bewijsende.

Somtijts verchiertmen een redene duer een ⁺ manierlijcke stoutheyt. Te wetene, als wij biden ghenen die wij eeren ende ontsien moeten, wat stoutelijc spreken metter waerheyt. Exempel. Mijn heeren die Iugen zijt, hoe comt dit by, dat ghi in so clare sake gheen sentencien gheeft? maer in twijfelt ghi lieden? waerom verstellet ghi lie-

+ Precisio.

+ Distributio.

+ Licentio

[fol. 54v]

den so langhe? Ist fayt niet openbaer genoech? ist niet wel suffisantelijc gebleken? es daer nyet soberlijck ghenoech op gheantwoort? Maer ghy vreest, hadt ghi terstont sententie gegeuen, men mochte segghen dat ghi wreedt ende ongenadich zijt. Voorwaer als ghy die schande gheuloden hebt die verre van v was, ghi hebt schande geuonden, datmen nv segt dat ghi lieden cleynmoedich ende veruaert zijt. Alsmen wat hardelijc ende stoutelijc gesproken heeft, dan machment versoeten, aldus. Nv ben ic hier begheerende uwe goede oude costumen, v wijsheyt, v mannelike stantuasticheyt, die ghi tanderen tijden ghebruyct hebt. &c.

⁺Noch een schoone maniere van verchierene, te weten alsmen claerlijck met stercken woorden verhaelt ende openbaert, wat van sulcken of sulcken saken naeruolgen moet. Exempel. Alder rechtuerdichste iugen ist sake dat ghi sentencie capitael ouer desen man geeft, ghi sult tsamen met eenen vonnisse vele menschen dooden. Want zijn oude vader ende moeder, wiens hope ende leuen alleenlic staet int leuen van desen haren eenigen sone, hoe sullen si lange mogen leuen? Ten anderen die ionge kinderkens van desen man, haren vader verloren hebbende, die sullen tot ghec ende spot zijn, haers vaders vianden, dit edel huys sal teenen male iamerlijc vallen ende vergaen, zijn vianden ende benijders, duer haer bloedige victorie seer verblijt, die sullent den ongheluckigen nacomelingen houerdelijc ende spijtelijck verwijten. Een ander exempel. O ghi heren niemant van v lieden en es hi en weet wel wat quaet en

+ Descriptio.

[fol. 55r]

iamer datter gheschiet int innemen van eender stadt. Eerst die met gewapender hant die stadt beschermt hebben, die zijn terstont ongenadelike vermoort. Die andere die ionc ende vroom zijn, worden geuangen ende tot slauen gemaect, die oude ende crancke ghedoot. Voort al op eenen tijt de stadt wort in vier ende vlamme gestelt, den eenen vrient wort vanden anderen gescheeden, die vader van tkint, die vrauwe van hueren man. Tkint wort inden schoot van zijnder moeder vermoort, dander op straten geuioleert ende vercracht, niemant en soude met woorden connen vertellen, noch te vulle wtspreken het groote onmenschelijcke iamere, twelcke haer moet geschieden. Dese exornatie es crachtich ende goet, om tot medelijden oft indignatie te verweckene.

Men verchiert noch een propoost alsmen van twee ⁺ oft meer saken die cause ende redene met een corte diuisie te kennen gheeft. Exempel. Wat wil ick v begrijpen? zijt ghi een man van eeren, ghy en hebt dat niet verdient, zijt ghi oock anders, ghi en sullet om mi niet laten.

Men verchiert wonderlijcken seere een redene ⁺ alsmen veel saken tot eenen propooste dienen de dapperijcken op een segt. Exempel. Mijn heeren die Iugen zijt, hoe soudtmen meer quaets moghen doen, dan desen N. ghedaen heuet? Hoe soudt ghy hem quijte laten gaen? Hy es een onsuyuer mensche ende heeft anderen met liste tot onsuyuerheyt ghebrocht, hy es groot van begheerten, ongeregelt, houeerdich quaet

+ Diuisio.

+ ¶ Frequentatio.

[fol. 55v]

tegen vader ende moeder, ondancbaer tegen die hem duecht doen, sinen vrienden hinderlick, sinen ouersten wedersporrich, sinen medeghesellen verdrietelijc, sinen ondersaten wreedt ende onghenadich, ia elckerlijcke pijnelijc ende onuerdraghelijck. Dese exornacie coemt seer wel te passe sonderlinghe in cause coniecturael, ende veel meer andere. Want als daer vele cleene redenen ende suspicien die van selfs cranck zijn, al bi een ghebrocht worden, so maken si de cause vele stercker scherper ende swaerder.

⁺Men verchiert seer wel een redene, alsmen bescrijft, oft verhaelt, die woorden of fayten van eenigen persoonen, ende sonderlinghe alsmen fingieren wil als in Esbatementen, oft andere versierde materien, datmen alsdan elcken persoon constelijc toescrijft tgene dat hem wel betaemt. Als die mannen, die salmen maken stout, vroom ende ghestadich, die vrauwen cleenmoedich, teeder, onghestadich, die maechden beschaemt, luttel sprekende, die ionghers verwaent, vierich, lichtueerdich int spreken. Een wijs man coele sprekende, een sot onghetijdelijc, onghetrauwe knapen, leghe ioncwijfs, deuote priesters, stoute crijschknechten, ghierige cooplien, ruyde scippers. &c.

⁺Tes ooc een seer schoone maniere van verchierene, alsmen een sake met moorden vertelt, ende wtspreect ghelijcke of si present voor oogen gheschiede. Exempel. Twee ghesellen hebben langhe tijt groote vianden gheweest deen was een

+ Sermocinatio.

+ Demonstratio.

[fol. 56r]

coopman, ende dander een schermer. Den coopman staende opt kerchof, hi heeft ghesien zijn partije staen verre van daer in eenen grooten hoop volcx nyeuwers af hem seluen verwachtende. Dit merckende die coopman, hy es haestelijc naer hem gheuloghen, sweetende met barnenden ooghen, zjn hayren zijn opgheresen, hi heeft sinen mantel aen sinen arm ghewonden, eenen grooten steen raepende in zijn hant, hi es rasende duer tvolc ghespronghen, metten arm gheheuen. Doen riep deen ende oock dandere, wacht, wacht, siet ghy niet? wacht mettien was tvolc beroert, niet wetende watter wesen mochte. Maer den Coopman schumende als eenen beer, dye heeft nijdelijck met grooter fortsen, sinen aerm ghedrayt, werpende den schermer (die hemvan geen quaet en betuychde) aen die side van sinen hoofde, soo dat hi daer terstont sonder een woort te sprekene doot ter eerden gheuallen es. Den coopman vanden bloede bespraeyt wesende, heeft die hant opghesteken tot sommighe van sinen vrienden, recht oft hi een schoon vroom fayt bedreuen hadde, en hi es terstont wederom op tkerchof gheuloden. Dese exornatie es seere goedt om een sake te dilateren, ende den auditeurs oft Iugen tot medelijden te verwecken. Anders sonder exorneren soudtmen int corte seggen. Den coopman heeft den schermer doot ghesmeten met eenen steen.

Tes somtijts chierlijck datmen een sake cort ⁺ segt metten principalen woorden, sonderlinghe

+ Breuitas.

[fol. 56v]

als den tijt cort es, of dat gheen noot en es van langhe te vertooghen. Exempel. Hi ghinc te Roome van daer sint Jacobs, en keerde duer Inghelant wederom thuys, hi trauwede een rijcke huysurauwe, tgoetkin was hi deerste iaer la quijte, twijf sterf, hi trauwede een ander, hi wert wederom rijcke, daer naer raetsheere, hi trat in Vrancrijcke, hi was gebannen, dan wederom raetsheere nv es hi wederom aerm, ende nyeuwers gelooft. Hier zijn veel saken gheseyt met luttel woorden.

⁺Somtijts ist chierlijc te beteekenen het maecsel vanden persoon met woorden, so dat genoech si om te verstane. Exempel. Ick meene dye man metten rossen baerde, een cort viercandt mau, met hooghe schouderen, met ghecronckelt hayr, met eenen grooten scram int aensichte, en gaet wat crepel opt rechte been.

⁺By exempel verchiertmen ooc wonderlijcken seer een redene, nemende ghelijckenesse van sekeren personen, die also gheseyt oft gedaen hebben. Exempel. Die vroomste, rijcste, ende wijste mannen der werelt zijn al by die vrauwen bedroghen ende verwonnen gheweest, alst blijct aen Adam, Samson, Hercules, Dauid, Salomon, ende meer andere, nochtans hebben die vrauwen ooc menige groote, wijse, vroome ende duechdelike sake gedaen, als die heylighe moeder ende maecht Maria, Hester, Judith, Susanna, Abigail, Ruth, Raab, Rebecca, Sara, ende veel meer andere.

⁺Wij verchieren ooc een redene, als wij personen fingieren, oft stomme saken sprekende maken

+ Effictio.

+ Paradigma.

+ Prosopopeia.

[fol. 57r]

Exempel. Oft v vooruaders die goede mannen van eeren gheweest hebben hier nv present waren wat souden si naer v aduijs van v quaet leuen segghen? Voorwaer si souden aldus oft also segghen &c. ghelijc van Pasquillus diemen fingiert vele vreemde dinghen sprekende, ende Aesopus maect alderhande dieren sprekende.

Wij besluyten somtijts wel een sententie int ⁺ middel van een andere: aldus. Wij sullen nv (en ons die Heere spaert) van ander verchieringen scrijuen.

+ Parenthesis.