Ik ben zwanger van denkbeelden

16 maart.

Eefje wordt iets beter. Het heeft me veel inspanning gekost die vervelende dromerij ten einde toe uit te schrijven; telkens overviel me de gedachte dat gij zo gaarne na het eerste tiende of twintigste gedeelte mij de rest present hadt gedaan; en gesteld eens dat het waar was wat ik hier en daar uit scherts Stelde - dat ge mijn brief voorlaast aan uw vrouw, dan kan ik me zo verbeelden dat gij Haar althans een groot gedeelte der verveling bespaard hebt door veel over te slaan. Ik neem het u waarachtig niet kwalijk, ikzelf ben meermalen in verzoeking geweest de pen weg te gooien of althans iets anders te beginnen. Maar ik voelde dat ik dan telkens neer zou komen op het ziekbed waarvoor ik zat. Mijn gekopieer uit dat dagboek was mij een paratonnerre tegen mijn verdriet.

Zodat dan toch Jongelingsdromen ergens goed voor zijn!

Nu het 11e Deel. Dat is iets aardiger. Je weet ik ben sterk in de tweede Delen. Dit is geschreven in een ogenblik van bittere moedeloosheid, - en al zegt de Verzamelaar der L. Bl. dat het

[p. 80]

geen paskwil is op de oude man, - ik Dekker die de oude man toch ook gekend heb - ik geloof wèl dat het een paskwil is.

Drieëndertig jaren later! (Verzam. der Losse bladen)

Beekhoven 11 juni 1843. Eindelijk is de dag om en ik kan in vrede mijn pijp roken op mijn kamer. Onze kleine Mathilde was jarig, en dat gaf een drokte, een gejoel --- het is voor een oud man niet uit te houden. Ik heb er mijn middagslaapje bij ingeschoten omdat Frits volstrekt meende dat ik op Mathildes verjaardag presbaar was om het contingent voor ‘bok sta vast’ voltallig te maken. ‘Als ik dan toch moet,’ zei ik, ‘het is mij wèl, mits gij mij van springen vrijlaat.’ Als een bijzondere gunst werd mij dit toegestaan. De kabouters sprongen op mij om, en lieten mij raden naar de horens. Raadde ik niet, dan bleef ik ‘bok’; raadde ik, dan bleef ik ook ‘bok’. En dat voor een oud man die lang in Indië is geweest en ternauwernood gelijkstaat met een zeventiger in Holland!

Aanstaande donderdag is het weer feest. Ik denk die dag naar stad te gaan. De kleinen zijn lief en aanvallig --- maar het is lastig op den duur - daar moet orde op gesteld worden. Zij hebben geen begrip van die behoefte aan rust die mij hun levendigheid ondraaglijk maakt.

Mathilde wilde mij oude man het bloemkransje dat Line haar gaf op het hoofd zetten. Ik liet haar begaan, maar het hinderde mij. Een bloemkrans op grijze haren!

Frits wil mij naar stad zenden om tollen en knikkers. Waar laat de jongen zo gauw zijn speelgoed? Ik zal er donderdag toch aan denken ---- als ik ga, want het is nog niet zeker.

Naar stad! - Zij weten niet wat dat ‘naar stad’ voor mij inheeft. Ik moet mijn kabaai verwisselen voor een rok die hoe mager ik word, toch altijd te nauw blijft. Die duivelse kleermaker! Hij weet immers dat ik een oud man ben en geen jong hekspringer die de dandy uithangt. Ik heb mijn tijd gehad.

Laat ik niet vergeten dat tante Koosje mij verzocht heeft

[p. 81]

aant.

schoenen en reukzeep mee te brengen --- als ik ga, namelijk! De weg zal weer vol stof zijn of als het geregend heeft, modder. Ik zou kunnen rijden - ja, maar dan erger ik me maar over de slechte staat van ons chaisje; het rammelt als de Turkse schellen van Sentots barissan --

(Sentot (aliasnaam van Alibassa Prawiro Dirdjo) was de ziel van de Diepo Negorose opstand op Java. Hij was een zeer dapper, bekwaam mens, en werd door onze officieren hooggeacht om zijn tactiek & vermetelheid; vooral ook om de Pruisische discipline zijner benden. Deze gingen na de onderwerping van Java bij ons leger over, ingedeeld bij verschillende korpsen. Men zegt dat lang na '30 ieder die onder Sentot gediend had, kenbaar was aan zijn houding.)
(Barissan = troep. Scherpschutterij. Leger. Letterlijk iets wat geregeld is en wèl in dit geval in tegenstelling van ongeregelde benden. Thans beduidt barissan op Java eenvoudig Schutterij, niet-militaire krijgslieden. 1851.)

-- van Sentots barissan; en dan de verf! Ik betaal er toch f 23 voor aan die verlakker, en 't is schande zoals het ding eruitziet, - vol blaren, rimpels en witte strepen. - De tolontvanger aan de postbrug vraagde mij laatst of de Schilder daar marmer mee gemeend had? Insolente kerel! - Neen, ik loop liever.

Ik zal Frits meenemen --- als hij wil namelijk, want hij weet dat er donderdag pannekoeken verstrekt worden, en zal dus liever tehuis blijven. De jongen heeft juist geen ongelijk dat hij pannekoeken met suiker en kaneel liever heeft dan het gerammel van grootvader.

Waarom toch noemen mij de kinderen Grootvader, mij hun Oudoom? Het klinkt als een bespotting - ik wil het niet meer horen.

Grootvader! Ik die nooit Vader was!

Ik zal Frits morgen eens duchtig onder handen nemen en hem leren mij telkens mijn dor leven als een schimp voor de voeten te gooien!

[p. 82]

Is het misschien een streek van Tante Koosje? Zou zij het de kinderen geleerd hebben mij grootvader te noemen? Zij zit hoog, hoog op het strand ---- is het misschien de wraak ener oude vrijster? Beduidt het wellicht: waart gij gehuwd, er was van mijn soort éen minder?

Tante Koosje, het is immers mijn schuld niet; waarlijk, ik herinner mij eenmaal te hebben willen huwen. Ik herinner mij (begrijpen kan ik het niet meer, - gij kunt het nalezen, dáár, in mijn dagboek) ik herinner mij eens te hebben liefgehad. ---

Grootvader!

Als ik grootvader was, zouden dus mijn kleinkinderen ook de hare zijn ---!

O, god - neen, het is geen herinnering alleen --- ik begrijp het nog, ik gevoel het nog hoe ik eenmaal beminde. ----

Kinderen, noemt mij niet langer grootvader --- het doet mij zeer!

Ik zal dus donderdag maar alleen gaan; van huis moet ik. Maar --- als ik eens naar Slootwijk vissen ging? Ik zou dan morgen onze Frits - als hij wil - eens naar Veldzicht kunnen zenden om verlof te vragen aan Mr. Siegholtz. --- Ik moet de man erkennen in zijn waardigheid --- hij heeft nu eens de visserij. Hij weigert het nooit - maar 't is toch onaangenaam die parvenuexbroodbakker om verlof tot vissen te moeten vragen --- temeer daar Frits zegt dat hij laatst eenvoudig ja zei, en de knaap niet eens verzocht er de complimenten bij te doen --- wat verbeeldt die man zich wel!

En dan die vraag onlangs of ik de visserij niet pachten wou --- en hij lachte erbij. -- Zou hij het weten dat ik --- dat ik --- dat ik niet zo heel veel geld heb ---- en dat mijn neef ---

Ik doe het niet. Ik heb er toch geen plezier in, sedert Tante Koosje gezegd heeft dat de paling die ik ving altijd gronderig smaakte.

[p. 83]

Zij leggen het erop toe mij te plagen met hun bloemkransjes, verjaardagen, chaisverlaksel en gronderige paling.

Maar waar zal ik dan toch donderdag heen gaan? Thuis blijven kan ik niet. Het zal weer een leven als een oordeel wezen. Frits wil Chinese schimmen vertonen en ik voorzie dat hij mij oudergewoonte de poppen zal laten vasthouden. Dan is het:

‘Nu, grootvader, hier is Alexander -- dit zijn generaal -- zó --- houd vast. Ik houd het leger --- als ik u nu aanstoot moet de generaal zijn arm oplichten, en aan zijn knevels trekken, zoals die Luitenant laatst ---- en dan ---- wacht --- nog niet. ----’

‘Wat zoek je Frits?’

‘Het paard. ---- Mathilde, waar is het paard? Spoedig --- het paard --?’

Zo'n paard is dan zoek. Mathilde heeft zakjes in 't voorschootje van haar pop moeten maken, en het paard van Alexander heeft voor patroon gediend.

‘Dat's recht verdrietig,’ zegt Frits; ‘Mathilde ik verbied u voortaan mijn Chinese schimmen aan te raken. --- Nu, als 't u belieft, grootvader --- daar is een ander paard. ---’

‘Maar Frits, dat is geen paard. ---’

‘Dat doet er niet toe; zó --- een beetje -- hoe noem je 't --- de hand waar je mee eet ---? ja, dáár --- wat hoger zó. ---’

Frits heeft gelijk. Even goed als hij mij vanmorgen voor ‘bok’ liet fungeren, kan hij voor het paard van de grote Alexander een beer of een ezel in de plaats stellen. De jongen is consequent.

‘Als ik u nu aanstoot --- wacht --- dáár moet een boom staan ---- dáár --- met de pink, grootvader --- houd de generaal met die vinger --- wat een lelijk ringetje ---’

O Caroline!

‘--- en Alexander zó. --- Als ik u nu aanstoot Grootvader, moet de boom schudden alsof 't hard waait --- dat maakt natuurlijk --- de generaal licht de arm op - en Alexander schiet

[p. 84]

aant.

een geweer --- af het paard moet schrikken van de slag en steigeren. ----’

Het spel neemt een aanvang. Frits spreekt voor Alexander.

‘Ik ben Alexander de Grote die gestorven is aan onmatigheid. Leert hieruit, lieve jeugd --- neen dat hoeft er niet bij --- wat lach je Mathilde --- 't staat er zo. Nu, grootvader?’

‘Wat is er?’

‘Spreken - spoedig. --’

‘Wie, de beer, de boom of de generaal?’

‘Ach - dat's verdrietig -- de generaal.’

Ik zeg iets voor de generaal.

‘Goed. Nu Alexander weer --- spreek gij voor Alexander --- ik zal hoera roepen voor 't leger. -- Spoedig, grootvader. --’

Metéén stoot hij mij aan. Mathilde zegt dat de generaal te laag staat, dat hij met zijn knieën in de grond schijnt te zitten, dat ze mijn vingers te veel zien kan ---- dat ik alles donker maak met mijn pink. ----

Er was een tijd dat zo'n idee mij frapperen zou. Denk eens --- de vlakten van Issus en van Arbela overschaduwd door mijn pink!

Maar thans ---- ik wou zo graag de Javase Couranten eens inzien ---- mijn Neef zou ze kunnen lenen bij die man in de stad --- die Italiaan -- ('51 Allebrandi in de Kalverstraat) en mijn neef ziet het gaarne dat ik mij wat occupeer met de kinderen ------ een gouverneur is zo duur ---- en Tante Koosje ‘accordeert’ zo slecht met bonnes. ----

Ik wil dus de generaal uit de modder helpen - hem de heldhaftige manoeuvre aan zijn knevels doen uitvoeren - ik wil Alexander doen Schieten - de boom schudden, het paard hollen laten, - en ---

Dat is immers te veel gevergd van de stijve vingers van een oud man. -

[p. 85]

De beer valt, Alexander valt, de generaal valt en de boom valt.

Frits wordt toornig en verklaart me onbekwaam voor de dienst van zijn theater. Dan zeg ik ‘dat ik een beetje hoofdpijn heb’ - en vraag of ik naar mijn kamer mag gaan.

Tante Koosje merkt aan dat ik altijd hoofdpijn schijn te hebben als de kinderen ‘zo lief aan 't speien zijn’.

O, wat is een oud man een ongelukkig schepsel!

Neen, neen, Frits, ge krijgt me niet weer aan uw Chinese schimmen --- tenminste aanstaande donderdag niet --- ik ga uit.

Maar waar zal ik in 's duivelsnaam toch heen gaan?

Flits en Mathilde zijn lieve kinderen --- Louisjen ook --- maar die drokte, dat leven, dat gewoel, die verjaardagen ---!

Ach, wat is toch een oud man!

Tante Koosje zegt dat er vannacht weer dieven in de kersebogaard geweest zijn. De mensen laten mij nergens rust. 't Is niet om de kersen - wat zijn ze zuur, die Hollandse vruchten --- maar waarom die kwaadaardigheid --- boompjes uit de grond te rukken -- die ik geplant had -- om te zien of ik er nog vrucht aan beleven zou?

Het verdriet mij hier. Waarlijk, als ik niet opzag tegen de moeite van 't verhuizen, liet ik mijn neef met de kinderen alleen wonen en betrok een paar kamertjes in de stad.

Dáár zou ik geen poppen hoeven vast te houden - ik ware eens voor al bevrijd van de schimpschoten van Tante Koosje - ik kwam niet in verzoeking Mr. Siegholtz verlof tot vissen te vragen, en ik kon slapen, wandelen, roken naar het mij lustte.

Dáár zou men mij in vrede aan vroegere tijd laten denken!

Maar hoe zou ik daar de ochtendstonden slijten die ik hier zo genoeglijk doorbreng op het steigertje aan de vaart -----?

Als alles mij op Beekhoven tegenstond zou dat steigertje me hier houden.

En bovendien -- mijn Neef is lief voor mij ---- die tabak laatst ---

[p. 86]

aant.

En Frits, Mathilde en de kleine Louise --- neen, neen, ik blijf op Beekhoven.

Maar donderdag moet ik van huis.

(Verzamelaar der Losse bladen &c.) Uit aantekeningen van enige dagen later blijkt dat Vader Anton op de lang gevreesde donderdag niet naar stad ging, omdat Frits het niet wou toestaan. Grootvader was weer in genade bij het Chinese schouwtoneel aangenomen, en haalde zich als altijd de hoge ontevredenheid van het knaapjen op de hals om de stijfheid zijner vingers die geen zes voorwerpen tegelijk konden vasthouden en doen bewegen.

De gehele dag schijnt verdrietelijkheden opgeleverd te hebben. Grootvader was gedurende de schemeravond in slaap gevallen en had verzuimd de pannekoeken tegen de snoeplust van Mathildes katje te beschermen, hetgeen Frits hem zo uitdrukkelijk bevolen had, toen deze was uitgegaan om namens Mama de ‘jongens’ van de Ontvanger op kindervisite te nodigen. Tante Koosje had met Grootvader gedisputeerd over de predestinatie. Grootvader noemde haar Stellingen Turks; zij sprak van heidendom, ongeloof, ja zelfs van Remonstrantisme.

Jansje de meid had Grootvaders ontbijtkop gebroken, waarop hij zo bijzonder gesteld was om het portret van de hertog van Reichstadt. De tuinman had, naar Frits vertelde, in een gesprek met een der arbeiders veelbetekenend op zijn voorhoofd gewezen omdat Grootvader gezegd had dat het ‘lekker’ weer was, en gevraagd: ‘of er geen witte mieren in het tuinhuis waren?’ Juffrouw Bosman, de nieuwspost uit de buurt die geraakt was omdat Grootvader haar bij een boek vergeleek waarmee Dominee niet veel ophad - hij had haar Iris genoemd - vertelde uit wraak Dominee zou tot de Ontvangersvrouw gezegd hebben dat Grootvader een slechte dood zou hebben omdat hij een paar maal vóór het nagebed de kerk had verlaten, en bovendien verfoeilijke begrippen had over de erfzonde; voorts dat in Indië alle

[p. 87]

aant.

Europeanen goddeloos en losbandig waren. ‘Zie hem maar aan,’ had Dominee gezegd, ‘wat ziet hij geel! Van Baak, de herbergier is acht jaar ouder, en ziet eruit als melk en bloed.’

De kleine Louise had stuipjes gehad, en Grootvader die beweerde dat het van de tandjes kwam, was door de baker uit het veld geslagen die hem vraagde ‘of dan in Indië de kinderen van drie weken al tandjes kregen?’

Kortom, het was een verdrietige dag. De laatste woorden der aantekeningen des avonds zijn weder: Lieve Hemel, wat is toch een oud man - was ik maar naar stad gegaan!

De verzamelaar der losse bladen wenste zich gaarne vrij te pleiten van de niet onverwachte maar toch niet verdiende beschuldiging alsof hij de schrijver dezer aantekeningen in een belachelijk daglicht wilde voorstellen. Het kan sommigen toeschijnen alsof de korte schetsen van hetgeen de schrijver eens als jongeling - en later als grijsaard - dacht en wenste juist dáárom zo samengebracht zijn om de lezer het ‘parturiunt montes’ in de mond te leggen. Het kan schijnen alsof men de oude man wilde bespotten die veel wilde doen en niets deed; - die in zijn jeugd zich vleugels droomde om later als anderen langs de grond te kruipen; - die eens een kroon bejaagde, en later geplaagd door de luimen van een knaapje Chinese schimmen vertoonde; - die eenmaal na redenering meende te kunnen zeggen: ik ben meer dan anderen! en op zekere donderdag niet naar stad ging ‘omdat Frits het niet hebben wou’.

Die eens ---- doch waartoe meer daarvan?

Spot als gij wilt, - spot, maar niet met mijn dagboekschrijver! Spot met uw geslacht; spot met de mensen, spot met uzelf! De dromen van Vader Antons jeugd --- het zijn ook uw dromen; - zijn teleurstelling zal ook de teleurstelling van uw ouderdom wezen.

Waagt het niet te zeggen dat ge dáárvoor gevrijwaard zijt --- dat ge niet zoveel van de toekomst wachttet --- dat ge

[p. 88]

verstandiger --- wereldkundiger geweest zijt. ---

Die verklaring zou tegen u getuigen. 't Zou schijnen of ge u in de aanvang van uw leven hadt neergelegd, om niet te Vallen, te dalen op het einde van uw leven; 't zou wezen alsof ge 't hoge hadt Vel meden - wetende dat laag uw plaats is. ---

Bovendien, roemt er niet op niet bedrogen te zijn geweest! Stelt u niet met de koopman gelijk die na voorspoedige handel zich verheugt dat hij zich nooit liet misleiden. Bedenkt dat hoewel slechts domme mensen bij voortduring de speelbal van bedrog zijn, evenzeer zij die zich nooit laten bedriegen al zeer ervaren moeten zijn in de wijze waarop men bedriegt. Meisjes van twijfelachtige onschuld zijn ‘slimmer’ (vergeeft me 't woord, ik meen slimmer en zeg het dus - niet wijzer, niet verstandiger, niet beter) dan de arme kinderen die onverhoeds slachtoffers worden der driften van hun leeftijd. Dáár liefde, natuurdrift - hier eerzucht, even vurig maar ook even argeloos.

Zulk een slimheid nu, - gij zoudt u toch niet gaarne dáárop willen verhovaardigen, nietwaar? Gij hebt u als Vader Anton in zijn jeugd luchtkastelen gebouwd, gij zijt hoog gevoelend, verwaand geweest als hij, nietwaar? Ge zijt als hij bedrogen geworden?

Bespot mijn goede dagboekschrijver niet!

Anders zou ik moeten zeggen dat ik de Losse bladen verzameld had voor lezers, die minder ‘slim’ waren dan gij.

Natal '43.

Batavia '45.