Ik ben zwanger van denkbeelden

(1996)– Multatuli– rechtenstatus

Aantekeningen

Bladzijde 7. Menado... 1851: Dekker was in 1849-1852 secretaris van de residentie Menado, een gebied in liet noordoosten van Celebes; Kruseman: Arie Cornelis Kruseman (1818-1894), jeugdvriend van Dekker, later boekhandelaar en uitgever in Haarlem; parenthèses: tussenzinnen; Byroniaans: toespeling op de Engelse dichter George Noel Gordon, Lord Byron (1788-1824), het prototype van de romanticus, met wie Dekker niet alleen qua karakter, maar ook qua lotgevallen overeen zegt te komen. Byron was de Hellespont overgezwommen (snelstromende rivier) om het verhaal over Leander die de zee-engte overzwom om zijn geliefde Hero te bezoeken, te verifiëren. Douwes Dekker had iets dergelijks meegemaakt toen hij bij zijn aankomst op Sumatra (1842) schipbreuk leed.

Bladzijde 8. het ambachtelijke van Hugo de G.: het pen voeren; als kind berispt wegens zijn slordige handschrift, antwoordde Hugo de Groot ‘dat schrijven slechts een ambacht, maar naaldenmaken een kunst was’. (Brandt en Cattenburgh, Historie van het leven des heeren Huig de Groot, 1727); mijn stijl... dat ben ik: toespeling op de uitspraak ‘Le style est l'homme même’ (de stijl is de mens zelf) in Discours sur le style (1753) van Georges-Louis Leclerc, Graaf de Buffon; Dertien jaren: in september 1838 was Dekker naar Nederlands-Indië vertrokken, dus (ruim) dertien jaar voor Kruseman eind 1851 zijn brief zou ontvangen; lm.: landmail; postzending over land tussen Nederland en Nederlands-Indië, via Marseille en Suez; maanden verlopen... naar Java: het vervoer per schip tussen Celebes en Java was schaars en zelden rechtstreeks; ik zocht... overgieten: door de aanpassing aan de regels van de reeks komen opmerkingen over de verbuiging van woorden wat in de lucht te hangen.

Bladzijde 9. Mijn vrouw: Everdine Huberte, Baronesse van Wijnbergen (1819-1874), sinds 1846 getrouwd met Dekker;

Schröder v.d. Kolk: J.L.C. Schröder van der Kolk (1797-1862), hoogleraar Geneeskunde te Utrecht; had bijzondere belangstelling voor de krankzinnigenzorg.

Bladzijde 10. brief aan mijn broer: Dekker zond een kort daarvoor geschreven brief mee aan zijn oudste broer Pieter (1812-1861), predikant in Den Helder; de brief is gedeeltelijk bewaard gebleven (vw ix, 104-112); de geest spreekt: toespeling op Handelingen 2:4: ‘En zij werden allen vervuld met de Heilige Geest, en begonnen te spreken met andere talen, zoals de Geest hun gaf uit te spreken.’.

Bladzijde 11. Orpheus: Griekse mythische zanger en dichter; Apollo: Griekse god; werd wel afgebeeld met een lier, zinnebeeld van de dichtkunst; Harpocrates... dat hij zwijgt: de Egyptische god Horus in zijn gedaante als kind; ter onderscheiding van de volwassen Horus afgebeeld met de vinger in de mond; woest en ledig... zweefde daarover: toespeling op Genesis 1:2: ‘De aarde nu was woest en ledig, en duisternis was op de afgrond; en de Geest Gods zweefde op de wateren.’; Sinaï: vanaf de berg Sinaï schreef God het volk Israël onder luid gedonder en gebliksem de Tien Geboden voor; glossen: kanttekeningen; Fr. Br. de Stiefzoon: Frederika Bremer (1801-1865), populair Zweeds schrijfster. In 1849 verscheen van haar De stiefzoon. Een verhaal in Nederlandse vertaling; toespeling niet thuisgebracht omdat het boek nergens is aangetroffen; Salomon de Cautz, Caux: Frans natuurkundige (1576-1626); kwam op het idee stoom als beweegkracht te gebruiken, maar vond geen gehoor voor zijn vinding.

Bladzijde 12. zachts: allicht; geen liefde... zó groot: uit de rei over de huwelijksliefde in Vondels Gysbreght van Aemstel (1637); en parenthèse: tussen haakjes; Napoleon: Napoleon Bonaparte (1769-1821), Frans legeraanvoerder en keizer, veroveraar van vrijwel geheel Europa; Walhalla: Germaanse hemel van in de strijd gevallen helden; rok: mannenjas.

Bladzijde 13. Codrus: legendarische koning van Athene;

redde zijn stad door zijn leven te geven; De Paula: de Heilige Vincentius a Paulo (1581-1660); wijdde zijn leven aan de zorg voor zieken, armen en gevangenen; Christus gekruist: Christus als martelaar door Zijn kruisdood; entrée de salon: binnenkomst in een gezelschapszaal; spiritus: hier: alcohol; verderop ook in de betekenis ‘geest’; comme Mr. Jourdain, ‘sans le savoir’: zoals meneer Jourdain, zonder het te weten. Hoofdpersoon uit Le bourgeois gentilhomme (1670) van Molière, prototype van de rijkgeworden burger. Ontdekt tot zijn verbazing dat hij zijn hele leven ‘proza’ heeft gesproken, zoals Dekker in de voorafgaande zin onbedoeld een alexandrijn (zesvoetige jambe) had geschreven.

Bladzijde 14. Peri: gevleugelde geest of fee in het Perzische volksgeloof.

Bladzijde 15. die doorhaling: Dekker schrapte hier een haakje en het begin van het jaartal ‘'41’.

Bladzijde 16. doekspeld: sierspeld.

Bladzijde 17. Sunt pueri... tractant: kinderen zijn kinderen en doen kinderlijke dingen.

Bladzijde 18. Die trek (sic!): die honger, dat verlangen.

Bladzijde 20. à tant par mois: voor zoveel per maand; Sodomie: letterlijk: homoseksualiteit; hier iets als: tegennatuurlijk gedrag; id est: dat is.

Bladzijde 22. gijl. Holl.: gijlieden (jullie) Hollandse; caresseren: strelen; Qu'as-tu... donnés: wat heb je gedaan met de kinderen die ik je gegeven heb; mogelijk een toespeling op de gelijkenis van de talenten (Mattheüs 25:14-30); Salomo's dwazen = goddelozen: in de bijbelboeken die aan koning Salomo worden toegeschreven, wordt dwaasheid gelijkgesteld aan goddeloosheid; 't Deed mij aan: het deed mij verdriet.

Bladzijde 23. Hoe meer ik katten... mensen houd: variatie op de uitspraak ‘Hoe meer ik zie van de mensen, hoe meer ik de honden ga waarderen’, toegeschreven aan de Franse schrijfster Jeanne-Marie Roland de la Platière (1754-1793); proponeerde:

voorstelde; Pieter... Nut: Dekker en zijn broer Pieter waren lid van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, Departement Waterland; Buiksloot: plaatsje in Waterland, een gebied ten noorden van Amsterdam; Tolhuis: om van Amsterdam naar Buiksloot te gaan, stak men met een veerboot het IJ over; van daaruit ging men verder met de trekschuit (De Tweede Buiksloter); Charles Lamb over galanterie: volgens de Engelse schrijver Charles Lamb (1775-1834) moeten mannen tegenover alle vrouwen galant zijn, ongeacht hun uiterlijk of komaf (Modern gallantry, 1822).

Bladzijde 24. Onbekwaam... Burg. Wboek: art. 307b: bedoeld is impotentie: ‘De man kan, door zich op zijn natuurlijke onmacht te beroepen, niet ontkennen dat het kind het zijne is.’; verzeggen het: weigeren; Ce n'est que le premier pas (qui coûte): alleen de eerste stap kost moeite.

Bladzijde 25. pr: per; ce n'est pas trop: dat is niet te veel; Tissot: Pierre Philippe Artus Tissot, inwoner van de residentie Menado; gefranciseerd: verfranst; Confessions: bekentenissen; à l'instar (de): op de manier van; Rousseau: de Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), schrijver van de openhartige autobiografie Les Confessions; Hombre Nemours: kaartspel, genoemd naar een voormalig hertogdom in Frankrijk; Natal: plaats aan de Westkust van Sumatra, waar Dekker in 1842-1843 werkzaam was.

Bladzijde 26. lfbr: opeenvolgende medeklinkers in ‘golf breekt’; maag: bloedverwant.

Bladzijde 27. het meer: de zee; pleonasmen: stijlfiguur, waarbij een deel van de betekenis wordt herhaald (‘witte sneeuw’), door Dekker kennelijk (Jehovah... Zebaoth) niet onderscheiden van de tautologie, waarin eenzelfde denkbeeld in andere woorden wordt herhaald; Jehovah... Zebaoth: verschillende namen voor de God van Israël; min de prioriteit: afgezien van het feit dat zij eerder waren; Muzenalmanak: jaarboekje met (vooral) gedichten, bestemd voor een groot publiek; Het Koninkrijk... mosterd-

zaad: verwijzing naar de gelijkenis van het mosterdzaad (Mattheüs 13:31-32, Markus 4:30-34 en Lukas 13:18-19).

Bladzijde 28. nipt: toevoeging bij ‘gek’ uit de vorige regel: gek-nipt; met zessen: met een span van zes paarden; bendies (tilbury's): lichte, tweewielige rijtuigen; De resident: Dekkers chef in Menado, Reinier Scherius (1810-?); Molukkisme: zegswijze op de Molukken.

Bladzijde 29. a.c.k. te h.: Arie Cornelis Kruseman te Haarlem.

Bladzijde 30. Illustrations... Chambord... Bourbons: het Franse geïllustreerde weekblad L'Illustration, journal universel van 7 September 1850 bevatte een portret van de Graaf van Chambord (1820-1883), Frans troonpretendent uit het Huis van Bourbon; Willem iii... Onze tijd: het tijdschrift Onze tijd. Merkwaardige gebeurtenissen onzer dagen [...] iii (1849) bevat een portret van koning Willem iii (1817-1890, vanaf 1849 tot zijn dood koning van Nederland); commun: alledaags; Alkmaarse taalverknoeister... Juffr. Toussaint: Anna Louisa Geertruida (Bosboom-) Toussaint (1812-1886), geboren en lange tijd woonachtig in Alkmaar; beroemd als auteur van historische romans; Hare Allerheiligheid: toespeling op de letterlijke betekenis van Toussaints naam, in combinatie met haar grote populariteit; intriges: verwikkelingen; i.e.: id est: dat is; ongeknoopt: intrige-loos, (te) simpel; Maria de Medicis... Oudhollands: toespeling op Het Huis Honselaarsdijk in 1638 (1849) van A.L.G. Toussaint, waarin de Franse koningin Maria de Medicis Oudhollands spreekt; couleur locale: de karakteristieke bijzonderheden die een verhaal situeren in ruimte en tijd; jalousie de métier: broodnijd; de Mathilde: de aanbeden geliefde. Misschien vergelijkt Dekker zijn vrouw, die baronesse was, hier met de aristocratische Mathilde de la Mole, die door de hoofdpersoon uit Stendhals Le rouge et le noir (1830), net als Dekker van eenvoudige komaf en groot bewonderaar van Napoleon, wordt bemind.

Bladzijde 33. Damon en Pythias: onafscheidelijke vrienden. Damon Stelde zich borg voor zijn boezemvriend Pythias, die door Dionysius (Denijs) van Syracuse ter dood was veroordeeld, maar enig uitstel had gekregen om zijn zaken te regelen. Pythias keerde nog juist op tijd terug. Dionysius schonk beiden het leven en vroeg als derde in hun vriendschapsverbond te worden opgenomen; bras dessus, bras dessous: arm in arm.

Bladzijde 34. kabaai: Indisch kledingstuk: ruim linnen jasje; Breguet: Abraham Louis Breguet (1747-1823), Frans uurwerkmaker; patent-lever... time keeper: zeer nauwkeurig lopende horloges.

Bladzijde 35. tien stenen... Echappement à cylindre: technische vernieuwingen, die leidden tot een grotere nauwkeurigheid; dit was onder meer van groot belang voor de navigatie in open zee; de zon op geschoten: zijn positie mee bepaald; du dernier goût: volgens de laatste mode.

Bladzijde 36. Balzacs Physiologie du mariage: de Franse schrijver Honoré de Balzac schetste in zijn La Physiologie du mariage (1829) een uiterst negatief beeld van het huwelijk; paskwilliseren: bespottelijk maken.

Bladzijde 37. Heidelberger: de Heidelbergse catechismus, een leerboek in de vorm van vragen en antwoorden, met de geloofswaarheden van het protestantisme; Galilei: Italiaans natuur - en sterrenkundige (1564-1642); verdedigde de theorie dat de aarde om de zon draait en kwam hierdoor in conflict met de katholieke kerk; een verhandeling... over de stijl: de Franse journalist en essayist Bernard-Adolphe Granier de Cassagnac (1806-1880) leidde alle mogelijke zinnen terug op drie basisformules: (1) een bondig begin (de top van de piramide) met een gedetailleerde uitwerking (de basis); (2) een breedvoerig begin met een duidelijke conclusie; (3) een bondig begin en einde met een uitweiding in het midden of omgekeerd (Oeuvres littéraires de Granier de Cassagnac. Portraits littéraires, 1852); Secundo: ten tweede; neus van Apollo: de Griekse god Apollo werd be-

schouwd als het toonbeeld van mannelijke schoonheid.

Bladzijde 38. schoon: hoewel.

Bladzijde 39. Lavaters dromerijen: volgens de Zwitserse theoloog en auteur Johann Caspar Lavater (1741-1801), grondlegger van de fysionomie of gelaatkunde, was het mogelijk om op grond van iemands lichaamskenmerken uitspraken te doen over zijn karakter; fysionomologie: spottend: opvattingen betreffende de gelaatkunde; parieer: wed; pari: weddenschap; Ce pantalon... ce n'est pas un pantalon: die pantalon... die pantalon... Maar m'neer, die pantalon... die pantalon, Maar... dat ís geen pantalon; sans-culotte: iemand zonder broek; oorspronkelijk: spotnaam voor de opstandelingen tijdens de Franse revolutie, die in plaats van de gebruikelijke kniebroek een lange broek droegen; fureur: woede.

Bladzijde 40. Mais M'sieu... ce pantalon: maar m'neer, wat heeft u gedaan met die pantalon; Je l'ai mis: ik heb hem aangetrokken; Soit... Et puis: goed... En toen; Florian... possède sur, a, au, aux: de Franse schrijver Jean-Pierre Claris, Chevalier de Florian beschreef de anekdote in zijn Mémoires d'un jeune Espagnol (1807); op de vraag met welk recht hij jaagde op het terrein van een ander, antwoordde hij: ‘Met het recht dat een veelzijdige en vastberaden geest uitoefent over de onbeduidende geest van de rest van de mensheid.’; Puis, je suis sorti: toen ben ik naar buiten gegaan; Puis je me suis... je me suis rendu... chez: toen ben ik... ben ik gegaan... naar.

Bladzijde 41. N'importe: doet er niet toe; Là j'entrais: daar ging ik naar binnen; Je saluai: ik groette; Je m'assis: ik ging zitten; Ah M'sieur... A Paris Msieu: ah m'neer... daar heb je het! De pantalons m'neer, die uit mijn atelier komen m'neer... dat zijn pantalons m'neer, om te blijven staan m'neer, en niet om te gaan zitten m'neer! Men gaat niet zitten in de ontvangstruimte, m'neer! In Parijs m'neer...; styloplastiek: ‘stijlboetseerkunst’; de kunst om stijl te modelleren.

Bladzijde 43. à vol d'oiseau: in vogelvlucht; middellijk: indi-

rect; fidibus: opgerolde strook papier om een pijp of sigaar mee aan te steken.

Bladzijde 44. accorderen: goed met elkaar overweg kunnen.

Bladzijde 45. salva integritate: met behoud van integriteit; faculteit: mogelijkheid; S.u.h.D.v.e.O.M.: Stukken uit het Dagboek van een Oud Man.

Bladzijde 46. afgescheurd zijtje: Dekker schreef zijn brief op dubbele vellen; van dit vel is de helft afgescheurd; paal: lengtemaat, ruim 1500 meter; boekje van Bomhoff: Nieuw handwoordenboek voor de spelling der Nederduitsche taal (1846) van D. Bomhoff Hz.; bij de zelfstandige naamwoorden stond steeds het grammaticaal geslacht vermeid; dat mijn Vader dood is: Engel Douwes Dekker (geboren 1787) was 25 juli 1850 overleden; haar Zuster: Henriëtte Maria, Baronesse van Wijnbergen (1822-1905); Javase oorlog: 1825-1830; kwam voort uit een laatste poging van de Javaanse aristocratie om zich vrij te maken van de Nederlandse overheersing.

Bladzijde 47. tromp: mondstuk van de loop van een geweer; à bout portant: van zeer nabij; ketste: ging... niet af; pankruit: kruit dat men op de pan (gedeelte dat de ontsteking veroorzaakt) van een geweer deed; percussies: techniek om door een slag(mechanisme) een springlading tot ontploffing te brengen.

Bladzijde 48. J.v.d.H.: Jan (des Amorie) van der Hoeven (1825-1877), broer van Abraham/Bram, een gemeenschappelijke jeugdvriend van Dekker en Kruseman; aanwezen: bestaan; In '43-'44... Landsdieverij: in januari 1844 was Dekker geschorst wegens ‘ontrouwe administrate en het misbruiken van [...] landsgelden’; aanleiding was de niet correcte boeking van een wissel in mei 1843.

Bladzijde 49. prosodie: leer van het gebruik van woorden en lettergrepen in de versbouw; gevorderde: vereiste; afwisseling... Alexandr.: alexandrijnen, de gebruikelijke versvorm in het (klassieke) treurspel, meestal met afwisselende mannelijke (eenlettergrepige) en vrouwelijke (tweelettergrepige) rijmen; Astya-

nax... Nestor... Hector... Ajax... Andromache: treden op in de Ilias, in de strijd om Troje. Hector, de voornaamste Trojaanse held, was getrouwd met Andromache, de ideale vrouwenfiguur in de Ilias. Hun zoontje Astyanax werd bij de val van Troje van de muren geworpen. Ajax was, na Achilles, de dapperste held der Grieken; Nestor trok als grijsaard nog mee naar Troje, waar hij als oudste van alle vorsten optrad als raadsman; leggende en staande: vrouwelijke en mannelijke; president... criminele rechtbank: als bestuursambtenaar op Sumatra was Dekker ambtshalve voorzitter van de inlandse rechtbank; S.......: sodomieten: flikkers; mauvais genre: onbeschaafd.

Bladzijde 50. in de Courant... gehuwd mas: Caroline Joanna Versteegh (1822-1864), op wie Dekker verliefd was geworden. Toen hij werd afgewezen, vroeg en kreeg hij overplaatsing naar Sumatra. In januari 1843 trouwde zij met een ander; het huwelijk werd vermeld in de Javasche courant van 14 en 18 januari 1843; milit. Kommt.: militair kommandant; rooms geworden: Dekker had zich in 1841 katholiek laten dopen.

Bladzijde 51. een beter vaderland: de hemel.

Bladzijde 53. Mijn Moeder... Willem... mijn zuster: Dekkers moeder, Sytske Eeltjes Klein (geboren 1782), was in 1846 overleden, zijn broer Willem (geboren 1823) in 1840 en zijn zuster Catharina (geboren 1809) in 1849; Ruiten tien van Jonathan: in het hoofdstuk ‘Ruiten troef’ uit Waarheid en droomen (1840) van Jonathan (= J.P. Hasebroek) wordt de desillusie beschreven die men voelt als men na lange tijd de geliefde uit zijn jeugd terugziet.

Bladzijde 54. Sumatr. w.k.: Sumatra's Westkust; Sla om: geeft de overgang naar het volgende blad aan; Westerman, Majofski: Marten Westerman (1775-1852) en Theodoras Johannes Majofski (1770/1771-1836), bekende toneelspelers.

Bladzijde 55. Durgerdam: plaatsje ten noorden van Amsterdam; Jan Gras: (1764/1765-1835); leider van het volkstoneelgezelschap ‘Leerzaam vermaak’ in de Elandstraat te Am-

sterdam; de Vier Kronen: kermistent op het Amstelveld in Amsterdam; die mijnheer... Guy de Vlaming meegaf: Kruseman; kennelijk had hij Dekker bij diens vertrek naar Indië het romantische jeugdwerk (1837) van Nicolaas Beets cadeau gedaan; souffleteerde: beledigde; Albumblaadje: gedicht van Dekker over vriendschap, geschreven kort voor zijn vertrek naar Indië in het album van Kruseman (vw viii, 58); Or: welnu; soufflet: belediging; te vroeg heengegane vriend: Abraham (Bram) des Amorie van der Hoeven (1821-1848).

Bladzijde 57. niet verscheelde: geen verschil uitmaakte; duurde... jaar... traktement: na zijn ontslag uit zijn functie te Natal (juli 1843) verbleef Dekker tot September 1844 zonder inkomsten in het eveneens op Sumatra gelegen Padang; fidusie: vertrouwen.

Bladzijde 58. Generaal Michiels: Andreas Victor Michiels (1797-1849), als civiel en militair gouverneur aan de Westkust van Sumatra verantwoordelijk voor Dekkers ontslag; Clio: muze van de geschiedenis en het epos; naam die Dekker gegeven had aan Si Oepi Keteh, een meisje met wie hij in Natal en later in Padang samenleefde; Pondichery: hoofdstad van de gelijknamige Franse kolonie aan de oostkust van India; de Eerloze: toneelspel over de edelmoedige Holm, die zich opoffert voor een ander en daardoor eerloos wordt en afstand moet doen van zijn geliefde Caroline. Geschreven in Padang, eind 1843, begin 1844; in 1864 in gewijzigde vorm verschenen onder de titel De bruid daarboven; Gouverneur-Generaal Merkus: Pieter Merkus (1787-1844), van 1840 tot zijn dood de hoogste gezagsdrager in Indië; Weller... bedrijf: personage in De eerloze, dat ondanks de schijn van het tegendeel blijft geloven in de onschuld van Holm.

Bladzijde 59. ulto: ultimo: eind; nabobs caprices: grillen van een rijk geworden koloniaal; Scyth... Alexander de Grote: tijdens zijn veroveringstochten bereikte Alexander de Grote (356-323 v. Chr.) ook de Scythen, nomadische volksstammen ten noor-

den van de Zwarte en de Kaspische Zee, die zich geen voorstelling konden maken van Alexanders land van herkomst.

Bladzijde 60. Laat de kinderkens... Hemelen: Markus 10:14: ‘Maar Jezus, dat ziende, nam het zeer kwalijk, en zeide tot hen: Laat de kinderkens tot Mij komen, en verhindert ze niet; want derzulken is het Koninkrijk Gods.’; en wat daarnevens past: citaat uit ‘Winteravondliedje’ (1828) van Hendrik Tollens: ‘En noden we eens een vriend te gast,/Wij zetten vlees en vis-/En somtijds wildbraad op de dis,/Met wat daarneven past.’; Rodolphe... Sue: hoofdfiguur uit Les mystères de Paris (1842- 1843) van Eugène Sue; rijk man, die zich voordoet als arbeider en optreedt als weldoener; jeneverkelder: kist voor flessen drank; AH... Hoboken: Anthony van Hoboken (1756/1767-1850), Rotterdams koopman en reder, actief in de handel op Indië; loofhuttenfeest: Israëlitisch feest, waarbij men in een hutje van takken het verblijf in de woestijn herdacht, toen het joodse volk vanuit Egypte op weg was naar het beloofde land; Hand. iv:35... Im 11:45: Handelingen 4:35: ‘En aan een ieder werd uitgedeeld, naar dat elk van node had.’ Idem 2:45: ‘En zij verkochten hun goederen en have, en verdeelden ze aan allen, naar dat elk van node had.’; de schat... Hemel: Mattheüs 6:20: ‘Maar vergadert u schatten in de hemel, waar noch mot noch roest ze verderft, en waar de dieven noch doorgraven noch Stelen.’; ik zocht U te spijzigen: Mattheüs 25:37: ‘Dan zullen de rechtvaardigen Hem antwoorden, zeggende: Here! wanneer hebben wij U hongerig gezien, en gespijzigd, of dorstig, en te drinken gegeven?’; in computatie: in rekening; 't niet uitzetten... talent: toespeling op de gelijkenis van de talenten (Mattheüs 25:14-30).

Bladzijde 61. laat uw ja... boze: Mattheüs 5:37: ‘Maar laat zijn uw woord ja, ja; neen, neen; wat boven deze is, dat is uit de boze.’; Kalverstraat... Dam... Raampoort: van het centrum van de stad naar de stadsgrens; commissionairs: financiële tussenpersonen; Prins Albert: (1819-1861), in 1840 getrouwd met koningin Victoria van Engeland.

Bladzijde 62. Herz... traurig: beginregel van een lied van J.R. Wyss (1781-1839); Duits schrijf: Dekker schreef deze regel in gothisch schrift; Poerworedjo: hoofdplaats van de residentie Bagelen, waar Dekker van 1846-1848 werkzaam was; Franse revolutie: in 1848 werd koning Lodewijk Philips afgezet; Lodewijk Napoleon trad aan als president van de tweede Franse republiek; Monsieur de la Moskowa: Joseph-Napoleon Ney (1803-1857), prins van de Moskva, voorstander van de revolutie van 1848.

Bladzijde 63. paris: weddenschappen; Monte Christo: Le comte de Monte-Christo (1844-1845), avonturenroman van Alexandre Dumas père, over een zeeman die dankzij een gevonden schat als rijke graaf door het leven kan gaan; à la rigueur. in het uiterste geval; Fiat: vooruit dan maar.

Bladzijde 64. Noordzee... Willem: Dekkers jongste broer Willem was, 17 jaar oud, als matroos verdronken.

Bladzijde 68. Montesquieu: Charles-Louis de Secondat, Baron de la Brède et de Montesquieu (1689-1755), Frans filosoof en politicus; l'homme... circonstances: letterlijk: de mens ontbreekt nooit aan de omstandigheden; hier iets als: als de omstandigheden het vereisen, dient zich altijd iemand aan (die ze het hoofd weet te bieden); de uitspraak niet bij Montesquieu aangetroffen; Israëlieten... Mozes: Mozes leidde het volk Israël, dat in slavernij leefde, uit Egypte naar het beloofde land; Senaat... Gracchen: de adellijke broers Tiberius (163-133 v. Chr.) en Gaius (153-121 v. Chr.) Gracchus trachtten de slechte levensomstandigheden van het volk te verbeteren; Rome... Sixtus v: paus Sixtus v (1521-1590) herstelde de orde en tucht binnen de Curie; Erasmus: Desiderius Erasmus (ca. 1466-1536), humanist en theoloog, bekritiseerde de rk-kerk van binnenuit; Luther,, Calvijn: Maarten Luther (1483-1546) en Johannes Calvijn (1509-1564), kerkhervormers; Huss: Johannes Huss (1369-1415), kerkhervormer, als ketter verbrand; q.e.d.: quod erat demonstrandum: hetgeen bewezen moest worden.

Bladzijde 69. Spaanse Inquisitie: kerkelijke rechtbank, ver-

antwoordelijk voor de bloedige vervolging van de Protestanten in de 16de-17de eeuw; les hommes... circonstances: letterlijk: de mensen ontbreken soms (wel) aan de omstandigheden; hier iets als: niet altijd dient zich iemand aan als de omstandigheden het vereisen.

Bladzijde 71. a priori: van tevoren; Robespierre: Maximilien Marie Isodore Robespierre (1758-1794), een van de leiders van de Franse revolutie, berucht om zijn wreedheid; Franse republiek: 1789-1795; Lodewijk xvi: koning van Frankrijk 1774-1792, in 1793 terechtgesteld door de republikeinen; Louis Quatorze: Lodewijk xiv (1638-1715), koning van Frankrijk 1643-1715; Jacobijn: aanhanger van radicale partij tijdens de Franse revolutie.

Bladzijde 72. schrikbewind: 1793-1794; periode waarin door toedoen van Robespierre talloze aristocraten werden terechtgesteld; Consulaat: 1799-1804; Frankrijk werd geregeerd door drie consuls, onder wie Napoleon Bonaparte, die in feite de alleenheerschappij had; Directoire: 1795-1799; uitvoerend bewind van de eerste Franse Republiek, bestaande uit vijf leden; schalmen: schakels; Holland & Pruisen in '87: Wilhelmina van Pruisen, de vrouw van stadhouder Willem v, werd in 1787 twee dagen vastgehouden door de patriotten; haar broer, de koning van Pruisen, viel Nederland binnen en herstelde de stadhouderlijke macht.

Bladzijde 73. Jena... Friedland: plaatsen waar Napoleon slag leverde met zijn vijanden en de overwinning behaalde; souslieutenants: tweede luitenants, laagste officiersrang; braven: dapperen; gemassacreerd: afgemaakt.

Bladzijde 75. stout: vermetel.

Bladzijde 76. Alexander... Diogenes... Rousseau... Napoleon: de veroveraars Alexander de Grote en Napoleon Bonaparte tegenover de Griekse filosoof Diogenes van Sinope (ca.400-ca. 324 v. Chr.) en de Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau; hoofddeksel... Pius vii. in 1804 werd Napoleon door paus Pius

vii gezalfd; vervolgens kroonde Napoleon zichzelf en zijn vrouw tot keizer en keizerin; oproeping aan de Polen: Polen werd destijds overheerst door Rusland; uitgeweken Polen, voornamelijk leden van de adel, streefden naar herstel van de onafhankelijkheid; à mort: op leven en dood.

Bladzijde 78. Lamartine... poids divers... 1811: voor helden en voor ons gelden verschillende maatstaven. Dichtregel uit ‘Bonaparte’ uit de bundel Nouvelles méditations poétiques (1823) van Alphonse de Lamartine; Bataafse republiek: 1795 (vertrek stadhouder Willem v naar Engeland; inval Fransen)-1806 (Nederland wordt koninkrijk onder de Franse koning Lodewijk Napoleon); tant soit peu: enigszins; Siegenbeekse leest: Matthijs Siegenbeek (1774-1854); zijn verhandeling over de spelling (1804) regelde de officiële schrijfwijze.

Bladzijde 79. Aeneïde... Vergilius... Dido... Aeneas: in zijn Aeneis beschrijft Vergilius dat Aeneas afdaalt naar het dodenrijk en daar zijn overleden geliefde Dido ontmoet; Numa... Florian... Numa... Zoroaster: in Numa Pompilius (1786) van Florian wordt de ontmoeting beschreven tussen Numa Pompilius, volgens de overlevering de tweede koning van Rome (715-673 v. Chr.), en Zoroaster of Zarathoestra, de stichter van de Oudperzische godsdienst (ca. 600 v. Chr.); paratonnerre: bliksemafleider.

Bladzijde 81. chaisje: tweewielig rijtuigje; Turkse schellen: muziekinstrument, bestaande uit een standaard met belletjes; Diepo Negorose opstand: de Java-oorlog (1825-1830), zo genoemd naar de leider van het verzet, Diepo Negoro (ca. 1785-1855); Insolente: brutale.

Bladzijde 84. Issus... Arbela: in 333 v. Chr. leverde Alexander de Grote slag met de Perzische koning Darius bij Issus, in 331 v. Chr. versloeg hij hem definitief bij Arbela; Allebrandi... Kalverstraat: S. Allebrandi, koffiehuishouder in de Kalverstraat in Amsterdam; bonnes: kindermeisjes.

Bladzijde 86. Ontvanger: (belasting) ambtenaar; predestinatie:

volgens streng-protestantse opvattingen was vooraf bepaald welke mensen in de hemel en welke in de hel zullen komen; Turks: barbaars; Remonstrantisme: kerkelijke stroming, die het idee van de voorbestemming afwees; hertog van Reichstadt: titel van de zoon van Napoleon, Frans Karel Jozef Bonaparte (1811-1832); witte mieren: tropische insecten, berucht om hun vraatzucht; Iris: bode van de goden (vergelijk: nieuwspost uit de buurt), komt o.a. voor bij Homerus; erfzonde: door de zondeval van Adam en Eva worden alle mensen zondig geboren.

Bladzijde 87. parturiunt montes: de bergen zijn in barensnood (en er zal een bespottelijke muis uit komen); veel geschreeuw (en weinig wol).

Bladzijde 89. stiefmoeder... Frans: personages uit De eerloze (zie p. 134). Frans is de kamerdienaar van de schurkachtige Karel van Bergen, die Caroline ten huwelijk heeft gevraagd. Carolines oppervlakkige stiefmoeder zou dat huwelijk zeer toejuichen.

Bladzijde 90. Rembrandts kraamkamer... op zee: het drieluik ‘De kraamkamer’ van Gerrit Dou (1613-1675), leerling van Rembrandt, was gekocht door Catharina de Grote en is in 1771 op weg naar Sint-Petersburg verloren gegaan; tel quel: als zodanig.

Bladzijde 91. malgré: ondanks; Luittschap: luitenantschap; Jean Pauls Oudejaarsnacht... verzen: berijmde vertaling door Dekker van het verhaal ‘Neujahrsnacht eines Unglücklichen’ (1799) van de Duitse auteur Jean Paul (Johann Paul Friedrich Richter).

Bladzijde 92. Asst. -Resident: assistent-resident, ambtenaar in Nederlands-Indië; Tacitus: Publius Cornelius Tacitus (ca. 55-ca. 120), Romeins geschiedschrijver. Beschreef de geschiedenis van het keizerrijk vanaf de dood van Augustus (14) tot aan zijn eigen tijd; Vader Stuart: Martinus Stuart (1765-1826), predikant en auteur van het dertigdelige Romeinsche geschiedenissen.

Bladzijde 93. Amnon, Davids zoon... Samuel... tweede boek:

zie 2 Samuël 13:1-33: Amnon bemint zijn zuster Thamar, lokt haar in zijn slaapkamer door te doen alsof hij ziek is en verkracht haar dan; twee jaar later wreekt Absalon zijn zuster door Amnon te doden; kwant: vent; kriek: mis; smousenstreek: jodenstreek; Paris... Homeer... Ilias: in de Ilias van Homerus wordt het einde van de tienjarige strijd van de Grieken om Troje beschreven. Aanleiding tot de oorlog was de ontvoering door Paris, zoon van de Trojaanse koning Priamus, van Helena, vrouw van de koning van Sparta. De Trojaanse prins Aeneas bleef gespaard en ontvluchtte het brandende Troje.

Bladzijde 94. chariteit: barmhartigheid; Themis... geblinddoekt: godin van het Recht, voorgesteld met blinddoek, weegschaal en zwaard.

Bladzijde 95. g.-g.: gouverneur-generaal; suspensie: schorsing; De Vargas: Juan de Vargas (16de eeuw), Spaans rechtsgeleerde, voorzitter van de door Alva ingestelde Bloedraad, berucht wegens zijn strenge vonnissen; ad patibulum: naar de galg.

Bladzijde 96. à (en) pure perte: tevergeefs, zonder enig nut; Waanders: Pieter L. van Bloemen Waanders, ambtenaar in Padang; Samarang: havenplaats aan de noordkust van Java; toute pure: onvervalst.

Bladzijde 103. cliquetis: klinkklank, fraaie klank zonder veel inhoud; Kaspar Hauser: (1812?-1833), vondeling van onbekende afkomst; dook in 1828 op en verklaarde tot kort daarvoor in een donkere, lage ruimte opgesloten te hebben gezeten.

Bladzijde 104. sauveerde: redde; Klabat: vulkaan (1995 m) in het noorden van Celebes; 6 à 7000 vt.: 6 à 7000 voet, 1800 à 2100 meter; point de départ: vertrekpunt; Ternate... Tidore: eilanden in de Molukse Zee, ten oosten van Celebes, bestaande uit Vulkanen van ruim 1700 m; Cornelis... stukken verstoken: toespeling op ‘Het gebroken glas’ (1778) van Hiëronymus van Alphen: ‘Cornelis had een glas gebroken/voor aan de straat;/Schoon hij de stukken had verstoken,/hij wist geen raad.’.

Bladzijde 105. iemand... Salak... gelogeerd had: Willem van

der Hucht (1812-1874), exploiteerde een theeplantage op de Salak, een vulkaan ten zuiden van Batavia; Dekker had in 1845 korte tijd bij hem gelogeerd.

Bladzijde 106. alsem: bittere drank; vrouw en kinderen verloren: na aankomst in Nederlands-Indië (1844) overleden Van der Huchts dochter Albertine Caroline (juli 1844), zijn vrouw Jannetje (oktober 1844) en zijn dochter Caroline Frederica (februari 1845).

Bladzijde 107. gaê: gade, echtgenote.

Bladzijde 108. Orpheus... verzen: Orpheus bracht ook de levenloze natuur in de ban van zijn betoverende muziek; Tyrtaeus... uitwon: Grieks dichter (7de eeuw v. Chr.), spoorde in zijn verzen de Spartanen aan tot moedig gedrag in de oorlog; Jan de Rijmer... leefde: J.J.A. Gouverneur (1809-1889), letterkundige van beroep; Manilla: hoofdstad van de destijds aan Spanje onderworpen Filippijnse eilanden in de Zuid-Chinese Zee; Albumblaadje: zie de aantekening op bladzijde 134; cachetje... a.c.k.: stempel om in lak een zegel te drukken, voorzien van de initialen van Kruseman; Macao: Portugese kolonie op Chinees grondgebied, liggend aan de Zuid-Chinese Zee; Pasja... postmeester... stations: de postzending over land van en naar Nederlands-Indië ging via Egypte.

Bladzijde 109. courage: moed; gepreoccupeerd: zeer in beslag genomen door bepaalde gedachten.