Max Havelaar. Deel 2. Apparaat en commentaar

[p. XI]

1 Inleiding

Multatuli's Max Havelaar is het onbetwiste hoogtepunt van de Nederlandse negentiende-eeuwse letterkunde. Een werk dat - gezien de vele vertalingen - internationaal meetelt en vooral ook: een boek dat nog steeds wordt gelezen.

Van deze roman is nu een historisch-kritische editie gemaakt, dat wil zeggen een wetenschappelijke uitgave die kan dienen als basis voor nader (litterair-)wetenschappelijk onderzoek.

Het begrip ‘historisch-kritische editie’ wordt, zowel in de theorie van de editietechniek als in de praktijk van het editeren, op uiteenlopende wijze ingevuld. Dit wordt deels veroorzaakt door een verschil in inzicht, deels ook doordat te editeren werken uiteenlopende eisen stellen. Hierna volgt daarom een korte verantwoording van de invulling die in deze editie is gegeven aan het begrip ‘historisch-kritisch’.

De uitgave bestaat uit twee delen. Deel 1 bevat de Tekst; deel 2 het Apparaat en de Commentaar. Het tekstdeel biedt de leestekst van Max Havelaar, zoals die door middel van tekstkritiek is samengesteld. Het begrip ‘Apparaat’ in deel 2 is gebruikt in brede zin; het omvat zowel de Verantwoording (hoofdstuk 2) als het Variantenapparaat (hoofdstuk 4). Tot de eigenlijke Commentaar behoren de annotaties bij de leestekst (hoofdstuk 3) en een aantal Bijlagen.¹

De Verantwoording sluit aan bij de inrichting van de editie; zij bestaat uit de volgende onderdelen:

a. de overlevering van Max Havelaar, te weten een beschrijving van de ontstaansgeschiedenis van de roman op basis van de tijdens het leven van de auteur verschenen primaire documentaire bronnen, een beschrijving van die bronnen zelf, de bepaling van de autorisatie en van de onderlinge afhankelijkheid van de bronnen;

b. de verantwoording van de keuze van de basistekst en van de constitutie van de leestekst;

c. de verantwoording van uitgangspunten en inrichting van de commentaar;

1 In deze editie is afgeweken van de gebruikelijke presentatie in de historisch-kritische editie: in plaats van de volgorde Tekst, Variantenapparaat en Commentaar is gekozen voor: Tekst, Commentaar en Variantenapparaat. Deze opeenvolging sluit - naar wordt aangenomen - meer aan bij de belangstelling van de meeste gebruikers van de editie en doet recht aan het belang dat aan de verschillende onderdelen kan worden gehecht.

[p. XII]

d. de verantwoording van het selectieve variantenapparaat, de selectiecriteria en de inrichting van het variantenapparaat;

e. de verantwoording van de Bijlagen, de Bibliografie en het Register van namen.

In veel theoretische uiteenzettingen over de historisch-kritische editie wordt de eis van volledigheid gesteld. Een historisch-kritische uitgave dient principieel gesproken het complete oeuvre van een auteur te omvatten en het materiaal van en over dat oeuvre volledig weer te geven. De praktijk van het editeren wijst uit dat veel editeurs zich beperkingen opleggen, hetzij omdat de financiële middelen dat vereisen, hetzij omdat de aard van het uit te geven materiaal dat met zich meebrengt.

Ook in dit geval was het noodzakelijk om bepaalde grenzen te trekken. Ten eerste is ervoor gekozen om een bepaald onderdeel uit Multatuli's oeuvre uit te geven: zijn roman Max Havelaar.

Wat de volledigheid van het materiaal betreft, hierbij moet men een onderscheid maken tussen het onderzoek zelf en de publikatie van de onderzoeksresultaten. Bij het onderzoek dient inderdaad naar volledigheid gestreefd te worden; het is echter niet altijd praktisch mogelijk of ook gewenst om dat volledige materiaal ook te publiceren. Omdat het complete variantenoverzicht van Max Havelaar zeer veel tekstveranderingen bevat die triviaal en voorspelbaar zijn, waardoor de interessante varianten het gevaar lopen onzichtbaar te worden, is besloten om in deze editie een selectie uit dit volledige materiaal aan te bieden. De selectiecriteria zijn uiteraard verantwoord. Het complete variantenapparaat waarop de Havelaar-editie berust, ligt ter inzage op de afdeling Neerlandica van het Constantijn Huygens Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis in Den Haag.

Oudere historisch-kritische edities bevatten in de regel geen commentaar in de zin van toelichtingen bij de tekst. In meer recente edities is men er steeds meer toe overgegaan de geëditeerde tekst te becommentariëren, waarbij overigens omvang en inhoud van de commentaren grote onderlinge verschillen vertonen. In het algemeen kan men stellen dat hoe uitvoeriger een commentaar is en hoe verder deze af komt te staan van een woord- en zaakcommentaar bij de geëditeerde tekst, des te meer het de trekken aanneemt van een monografie. Een dergelijke commentaar zal relatief snel verouderen omdat telkens de stand van het onderzoek moet worden bijgewerkt. Bovendien ontkomt de bezorger van een zodanige commentaar er niet aan ook interpretatief te werk te gaan, iets wat niet in een historisch-kritische-, maar eerder in een studie-uitgave thuis hoort.

Deze editie van Max Havelaar bevat een woord- en zaakcommentaar, waarin naar vermogen recht wordt gedaan aan de historiciteit van de tekst. Met deze commentaar wordt een tekst uit de negentiende eeuw ontsloten voor hedendaagse lezers. Daarnaast wordt hier - gezien het

[p. XIII]

autobiografische karakter van de roman - ingegaan op de verhouding tussen de feiten zoals ze naar voren komen in de documenten en de weergave van die feiten door Multatuli in zijn roman. Hierbij is interpretatief commentaar zoveel mogelijk vermeden. Op deze wijze wordt een basis geboden voor verder (litterair-)wetenschappelijk onderzoek, dat uiteraard wel interpretatief en evaluatief van aard kan en zal zijn.