Volledige werken. Deel 22. Brieven en dokumenten uit de jaren 1882-1883

[29 mei 1883
Verschijning Een onkruidzaaier van H.M. van Andel]

29 mei 1883

Verschijning van H.M. van Andel, Een onkruidzaaier. Purmerend: J. Muusses & C^o, 1883 volgens het Nieuwsblad voor den boekhandel, no. 43. (U.B. Amsterdam).

Hieronder zijn enkele fragmenten opgenomen uit dit 122 pagina's tellende boekje. (M.M.)

[p. 618]

Voorwoord.

De reden waarom ik ondanks er reeds zooveel gesproken en geschreven werd over een der belangwekkendste verschijningen in onzen tijd, de verschijning van den heer Douwes Dekker voor het nederlandsche publiek, de pen opneem in het voornemen het mijne bij te dragen tot de bestrijding der wanbegrippen en vooroordeelen door nog zoovelen omtrent den grooten dichter gekoesterd is eenvoudig de hevige afkeer door de lezing van 't ‘Onkruid onder de tarwe’ in mij opgewekt.

Lang heb ik geaarzeld aan dit voornemen uitvoering te geven en niet dan noode ga ik er toe over mij op publiek terrein te bewegen; lang ook heb ik gehoopt - en mag ik ook zeggen verwacht? - dat eene andere pen, voor deze taak meer aangewezen dan de mijne, de de-loyale kritiek van den heer van Vloten tot in den grond zoude ontzenuwen; toen echter na jaren wachtens een zoodanige tegenaanval niet verscheen; toen ik met den dag ondervond dat zijne zoogenaamde letterkundige karakter-studie meer kwaad veroorzaakte, meer vooroordeelen stijfde dan de heer Loffelt zeven jaar geleden gemeend heeft; toen werd van lieverlede de aandrang mij te sterk en ziedaar dan ook het motief van dit schrijven. Ik stel mij voor in elk hoofdstuk van dit werkje den inhoud van het overeenkomstige in v. V's Onkruid te bestrijden. In zijn ‘Jupiter van Vloten en zijn Kritiek’ trok de heer L. met kracht te velde tegen de manier, want van methode kan hier wel geen sprake zijn, waarop de heer v. V. gewoon is kritiek uit te oefenen en door het wijzen op eenige onwaarheden en valschheden gepleegd in geschriften verzwakte hij wel is waar voor een groot deel de strekking van het Onkruid - eene algeheele wederlegging echter gaf hij niet. - Reeds beleefde 't ‘Onkruid onder de tarwe’ een derden druk, en indien men nu nagaat hoeveel lezers het ter hand nemen zonder door den heer L. te zijn gewaarschuwd, hoevelen buitendien Multatuli niet anders kennen dan uit dit schijnbaar zoo vernietigend schotschrift; ja, dat het door geestelijke herders en opvoeders der jeugd zoo menigmaal nog heden als het krachtigst wapen wordt gebruikt tegen den man, wiens idealisme en door-en-door gezonde levensopvatting op het jong, voor edele indrukken nog zoo vatbaar gemoed een onweerstaanbare aantrekking uitoefenen, en aan wiens onverbiddelijke

[p. 619]

logica zij geen ander wapen weten tegenover te stellen; - dan begrijpt men mijn verlangen, mijn vurige wensch dat ieder die ernstig de waarheid wil mijn schrijven tegenover dat van den heer v. V. stelle.

Behoorde de heer D.D. niet meer tot de levenden, ik zoude mij wel wachten tegen de heer v. V. op te treden, overtuigd als ik ben dat de biographie die over dit veelbewogen leven eens moet worden te boek gesteld ten volle de bedoelingen des heer v. V. zal ontsluieren en in hunne gansche naaktheid blootleggen.

Multatuli zelf kan moeielijk op de door den heer v. V. ingebrachte onkiesche beschuldigingen antwoorden; misschien voegt men ook mij toe dat het waardiger geweest ware geheel te zwijgen, doch men bedenke dat de gevolgen van dat zwijgen zoo verderfelijk werken. Want welk een aantal giftige paddestoelen heeft het Onkruid van den heer v. V. reeds doen opschieten; hoe hebben zijne onkiesche aantijgingen er toe bijgedragen de sympathie voor Havelaar te doen verflauwen; het herstellen van 't onrecht Havelaar aangedaan op de lange baan te schuiven.-

Ja Nederlanders! nog staat daar de Havelaarszaak als een protest tegen de lauwheid, lafheid en onverschilligheid waarmede ons vaderland zijnen grooten burger bejegent - als een schande die eeuwig aan den naam van Nederland zal blijven kleven indien in de Havelaarszaak geen recht wordt uitgesproken.

Slechts weinigen zullen ontkennen dat dit tot nu toe niet geschied is, maar velen zijn de meening toegedaan dat het niet aangaat daarvoor het gansche nederlandsche volk aansprakelijk te stellen; en zeker is het onbillijk ook diegenen in den lande welke Havelaar hoog schatten, steunen en liefhebben het door de nederlandsche regeering nog immer niet herstelde onrecht als een verwijt aan te rekenen.-

Wat zij die hem eeren intusschen wel vermogen? De v. V's en hun soort te ontmaskeren waar men hen op valschheid betrapt. Multatuli toch heeft te veel aan zijn vaderland geofferd dan dat het nederlandsche publiek langer mag toezien dat men straffeloos hem met oneerlijke wapenen bestrijdt.

Dat al zijne geestverwanten zich daartoe aangorden!

Nieuwediep, April 1883

v. A.

(blz. V-VIII)

[p. 620]

XV

Het was mijn voornemen in dit werkje aan te toonen, dat de heer v. V. instede van als wieder op te treden onder de tarwe, zoo rijkelijk door M. uitgestrooid, op zijn beurt onkruid, en veel giftig onkruid, heeft gezaaid. Had de heer v. V. zich bepaald tot M's werken alleen, en deze behandeld gelijk een eerlijk recensent en fatsoenlijk man betaamt; ware hij hieruit opgeklommen tot des schrijvers zwakheden, - indien hij het nu eenmaal op gezet had eene letterkundige karakterstudie te maken - in analogie met de feilen in M's geschriften; hoeveel gemakkelijker en vooral hoeveel aangenamer ware de taak van den anti-recensent geweest! Nu de heer v. V. dit echter niet gedaan heeft en het zijne eer niet te na is geweest van intieme zaken gebruik te maken, die op zijne manier voor te stellen en te lasteren bovendien, - nu is die taak eene uiterst moeielijke, en meer en meer heb ik onder 't schrijven de waarheid van 't gezegde in 't naschrift van den Havelaar gevoeld: door te antwoorden op zulke schandschriften zoude M. den strijd overgebracht hebben op het terrein van een mestvaalt. Als eerlijk ridder, met open vizier heeft M. den strijd aangebonden en velen aangevallen, - doch met gerust geweten kon hij den tegen-aanval wachten, want trof hij personen, nimmer was hij personeel. Steeds wekte òf het welzijn der algemeene zaak, òf zijn goed recht, in zijne oogen beleedigd of verwaarloosd door de personen wien hij den handschoen toewierp, de verontwaardiging die hem tot schrijven dreef. Stootte hij aan, hij verwachtte tegenweer, doch slechts weinigen namen den hun toegeworpen handschoen op; - herhaaldelijk heeft hij debat, antwoord uitgelokt; doch de meesten zwegen, het beste wat velen doen konden.

Sedert zijn jaren verloopen, wonden geheeld en veeten doodgebloed, en ik zal mij wel wachten teveel oude koeien uit de sloot te halen.

Om die reden dan ook antwoord ik niet op de beschuldigingen, door den heer v. V. in het vijftiende hoofdstuk van zijn Onkruid tegen M. ingebracht. Waarom toch zulke feiten op te rakelen die reeds lang vergeten zijn, terwijl onder de personen, voorheen er in betrokken, meer dan één niet meer tot de levenden behoort? Trouwens beter dan ik er toe in staat zoude zijn heeft M. reeds lang

[p. 621]

geleden van deze zaak het zijne gezegd. Daaraan gedachtig, dat M. gewoonlijk zeer goed weet wat hij schrijft, zal ieder die de Ideën 1034 en 1035 met aandacht leest, erkennen dat de heer v. V. ook van deze zaak eene zonderlinge voorstelling gegeven heeft, - slechts verklaarbaar uit het eens door hem ingenomen standpunt.

(blz. 78-79)

(....)

Men mag nimmer tevreden zijn met iets onwaars, hoe onbeduidend het schijne; - evenmin mag men zich nimmer bevredigd gevoelen met half begrijpen, want niet begrijpen is zedelijke lafhartigheid. Ziedaar den grond waarom hij veel afbrak, wat in den aanvang als heiligschennis werd uitgekreten; ziedaar het motief van vele zijner heftigste aanvallen, en wie bedenkt hoe al zijne pogingen en zijn streven, zijn aandringen op recht en op waarheid in hoofdzaak schipbreuk leden door leugen, die den staat bedorven, de natie ziek maakt, zal moeten toegeven dat hij het duurgekochte recht had te spreken gelijk hij deed.

Echter, sinds jaren rust zijne pen en de oorzaak van dien rust is niet moeielijk te verklaren. Hoe machtig en oorspronkelijk denker ook, om voor de pers te schrijven behoefde hij nog een anderen aandrang: stemming. De Heer Douwes Dekker, hoe vreemd het klinke, werkt moeielijk voor de pers en de taak die hij zich zelf oplegt: zich immer zóo uit te drukken dat men hem begrijpt en niet misverstaat of verkeerde conclusiën uit zijne dikwijls vrijzinnige denkbeelden kan trekken, is zóo inspannend! zóo afmattend dat, zooals ik boven reeds opmerkte, het schrijven hem ziel kost. Men begrijpt hoe bij zulk eenen arbeid in de eerste plaats stemming in aanmerking komt, en wat hebben zijne tijdgenooten gedaan om hem, den grooten, oorspronkelijken denker, in dit opzicht zijne taak te vergemakkelijken? - Zij hebben, zooveel in hun vermogen was, die stemming bedorven.

In den aanvang las men slechts verkeerd en verdraaide men zijne woorden - nu, dàt kon overwonnen worden, en de heerschappij over de taal werd machtiger en machtiger; de wijze van uitdrukking nog stipter en nauwkeuriger.

Doch hierbij bleef het niet; het ras der van Vloten's stond op en niet langer bij machte hem in zijne werken aan te tasten, moest

[p. 622]

zijn partikulier leven tot schandaal worden gemaakt. En zij slaagden slechts te goed; dit gif was doodelijk van uitwerking.

Steeds was Multatuli voortgegaan zichzelf te geven, maar is 't wonder dat hij dit niet langer vermocht? Wat moet er in 't gemoed omgaan van een schrijver, kunstenaar en dichter in den hoogsten zin, indien bij elken regel dien hij schrijft, hij zich rekenschap moet geven in hoeverre zijne vijanden hieruit venijn kunnen zuigen; indien hij er zich van bewust is, dat lage tegenstanders slechts loeren op 't verschijnen van zijn werk, om er op te azen als op een steen om hem te gooien, een middel zijn karakter te bevuilen? Is het wonder, dat de kunstenaar niet scheppen kan; dat zulke overwegingen allen aandrang naar buiten breken, alle inspiratie fnuiken? - en aan die reden wijt ik dan ook voornamelijk 't afbreken der Woutergeschiedenis.

En indien hij slechts zijne verontwaardiging vrij konde uiten; indien het slechts aan hem stond alles te openbaren waarvan men hem belasterde en te zeggen: ‘ziet, zoo handelde ik Publiek, oordeel zelf of ik slecht was.’! Maar het ligt immers in den aard der zaak dat hij zulke rechtvaardiging van zijn eigen persoon niet vermocht te geven; dat hij daarvoor te intieme details had te publiceeren, waarmee trouwens Publiek ook niets te maken heeft. Maar kan het nog iemand bevreemden, dat het opkroppen van verontwaardiging, het inslikken van smart nadeelig op stemming en inspiratie hebben gewerkt; dat hij niet langer schrijven wilde voor de pers?

En indien na zijn dood zal gebleken zijn, hoe dat rijke volle leven verbitterd en gebroken is geworden; hoe een schat van oorspronkelijkheid en weelderige fantasie verwoest en gefnuikt werd door 't giftig onkruid der van Vlotens en hun soort; indien daghelder zal zijn aangetoond aan welke lage en oneerlijke kuiperijen de eerste en edelste van Neerland's zonen had het hoofd te bieden - zal het nageslacht zich dan niet schamen om zijn voorvaderen? Evenwel, nog behoort Multatuli tot de levenden, en al kan men Hem, die nu waarschijnlijk uitgeleden en uitgestreden heeft zijn verwoest leven niet meer hergeven, nog kan de schande die kleeft aan den Nederlandschen naam, voor een deel althans worden uitgewischt; nog is het tijd het onrecht te herstellen, dat Natie en Regeering beide den besten onzer burgers hebben aangedaan...

[p. 623]

Aan U! Regeering van Nederland de schoone edele taak, ja de plicht Neerland's schuld aan Havelaar te delgen - aan den burger, die op 't altaar van het Vaderland meer geofferd heeft dan eenig ander!

En tot slot nog een enkel woord aan U, Doctor van Vloten!

Uw schandschrift tegen dien man was een slechte daad, en eenmaal zullen de motieven die U dreven in hun volle naaktheid worden tentoongesteld; eenmaal zal het weefsel van leugen en laster, dat ge doorschoot met den spoel van boosaardigen nijd tot rag worden verscheurd, - gelijk dit ten deele reeds is geschied.

En al zijt ge wellicht niet meer daar, om tenvolle de schande van uw misdrijf te dragen; al ontkent ge de mogelijkheid, dat ook op andere wijze U eenmaal verantwoording uwer daden kan worden gevergd; vergeet niet, dat ge een naam hebt achter te laten.

En zoo waar eenmaal blijken zal dat Havelaar zijnen kinderen een adelbrief meegaf, zoo waarlijk zal het tegendeel blijken voor de uwe, Doctor van Vloten!

Tenzij ge openlijk vergoedt wat ge openlijk misdreven hebt; gij die beter dan uwe lezers weet dat ge onwaarheid strooidet, toen ge voorgaaft als wieder van onkruid op te treden.

Tenzij ge de gevolgen van uw slechte daad, zooveel als mogelijk is ongedaan maakt en u een moedig mensch toont, want er hoort edelen moed toe te erkennen, dat men slecht heeft gehandeld.

Indien NIET, dan zal het nageslacht uwen naam vervloeken, Doctor van Vloten!

(blz. 118-122.)