Volledige werken. Deel 10. Brieven en dokumenten uit de jaren 1858-1862

[p. 239]

[3 juni 1860
Bespreking in de Amst. Crt.]

5 juni 1860

Bespreking van de ‘Max Havelaar’ in de Amsterdamsche Courant, Dingsdag 5 Junij 1860, no. 131.

Max Havelaar, of de Koffijveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij.

Door Multatuli. 2 Deelen. - Te Amsterdam bij J. de Ruijter

Wij hebben in langen tijd geen zoo merkwaardig boek ter aankondiging voor ons gehad; merkwaardig, herhalen wij, en voegen er bij: in zeer verschillende opzigten.

Zoowel het onderwerp als de schrijver boezemen den lezer onweerstaanbaar de levendigste belangstelling in.

Het onderwerp. - De titel is, zoo ge wilt, een mystifikatie, want slechts zeer indirekt heeft het werk iets met de koffijveilingen te maken. De schrijver koos dien alleen om zeker en snel de aandacht voor zijn boek te winnen. Het zij hem niet ten kwade geduid. De meer of mindere juistheid van den titel voor een werk als dit, is eene bijzaak, en niemand zal kleingeestig genoeg zijn er den schrijver hard over te vallen, vooral niet na de lezing. Wij betwijfelen toch of er twee deelen zoo boeijend, zoo rijk aan schoonheden van vorm en gedachte beide, over de koffijveilingen zouden te schrijven zijn. De lezer, niet ontvangende wat hij dacht, ontvangt zeer zeker verreweg meer dan hij verwachten kon. Où donc est le mal?

Maar wat is het onderwerp dan? De strijd van een rijk begaafd man (wij laten voor het oogenblik daar of hij dien strijd op de juiste wijze, en met het noodig beleid, voerde) tegen misbruiken in het beheer onzer O.I. koloniën; en wel bepaald die, waaraan zich de regenten, dat zijn de inlandsche hoofden, die als gezaghebbenden onder toezigt van nederlandsche hoofdambtenaren, grootemagt over de bevolking uitoefenen, schuldig maken. Max Havelaar, de held van het verhaal, heeft in het distrikt, waar hij als assistent-resident optrad, die misbruiken willen keeren, den inlander beschermen tegen de willekeur, de knevelarij van het inlandsche hoofd, als regent daar aan zijne zijde geplaatst. Hij heeft dien strijd met zeldzamen moed aanvaard en volgehouden ten koste van alles, maar heeft niet overwonnen; het opper-

[p. 240]

gezag heeft hem niet de kroon, maar de genadeslag gegeven in de uiterste ure. Het gezag van den regent is gehandhaafd; maar hij, de assistent-resident, ontving, op zijn half wanhopig gedaan aanzoek, het eervol ontslag.

Ziedaar het eigenlijk onderwerp, ontdaan van de treffend schoone episoden die er evenwel innig meê zamenhangen.

En nu de schrijver. Men behoeft waarlijk niet zeer scherpzinnig te zijn, om bij de lezing al zeer spoedig de levendige overtuiging te erlangen, dat hij zelf, Max Havelaar, met andere woorden: de hoofdpersoon, en zijn werk, een belangwekkend hoofdstuk is van een deels schoonen, deels diepbetreurenswaardigen levensloop.

Wij zeggen deels schoonen, deels diepbetreurenswaardigen levensloop. Een korte uiteenzetting en verklaring onzer bedoeling met die woorden, zal velen, die het vreemd mogt vinden dat wij dit werk met zekere sympathie aankondigen, de reden daarvan duidelijk maken.

Max Havelaar, de schrijver, is onmiskenbaar een man van zeldzame gaven. In hooge mate meester van den vorm, beheerscht hij met hetzelfde gemak de taal als alle genres. Zijn satire, zijn sarkasme is even fijn, krachtig, ja vlijmend soms, als zijn humor frisch en oorspronkelijk; zijn schilderingen zijn even aanschouwelijk, als zijn karakterteekening waar, juist, en getuigende van even zeldzaam scherpen blik in de waarneming als vaardigheid en zekerheid in het schetsen. Waar hij aandoenlijke tooneelen schildert, grijpt hij u onweêrstaanbaar en diep in het hart; waar hij schertst kunt ge den glimlach niet onderdrukken; waar hij geeselt met satire en sarkasme krimpt u het vleesch. Getuigt zoo iedere bladzijde van zijn werk dat hij is een auteur van buitengewonen aanleg niet alleen, maar een tot vollen wasdom ontwikkeld talent, iedere periode zijns levens, zoo tintelend van waarheid door hem beschreven, bewijst dat hij als handelend persoon niet minder merkwaardig is dan als schrijver. Schoon in menig opzigt, mogen wij dus den levensloop van zulk een man noemen, zóó toegerust en in zulke omstandigheden geplaatst; maar diepbetreurenswaardig tevens, als wij zien wat kracht door hem zonder gewenschten uitslag ontwikkeld is, wat schoone bloesems van zijn levensboom afgestormd zijn in den strijd der

[p. 241]

elementen: hartstogten en omstandigheden. Diepbetreurenswaardig eindelijk, omdat welligt in hem véél zal verloren gaan; omdat hij welligt een dergenen zal zijn, die, de maatschappij niet kunnende hervormen naar hun ideaal, door het raderwerk dat zij niet vermogen te doen stilstaan, en waarin ze met te weinig beleid maar des te stouter hand ingrijpen, verpletterd worden. Wij houden ons overtuigd, dat hij zich met dit boek eensslags een eerste plaats onder onze hedendaagsche schrijvers veroverd heeft. Of hij er zich als handelend persoon een nieuwe baan meê breken, een voor hem geschikten werkkring meê openen zal?... Wij zouden het hem niet durven voorspellen, en toch wenschen wij, dat zóóveel geestesgaven, zooveel énergie, zooveel moed niet verloren mogen gaan, - al duchten wij het tegendeel. Bestuderen wij den schrijver uit zijn werk, dan is de indruk deze: er is in dien man iets, veel welligt, van Mirabeau. Alles is inspiratie, alles fougue. Niet het verstand, maar de hartstogt beheerscht hem. Bij dezulken zijn het de omstandigheden die hun waarde bepalen voor de maatschappij. Zij kunnen verwoesters maar evenzeer niet min krachtige handhavers zijn.

‘Wie de staats-bladen leest,’ schrijft Max Havelaar, ‘die de wetten, instruktiën en handleidingen bevatten voor de beambten, juicht de menschlievendheid en regtvaardigheid toe, die schijnt te hebben voorgezeten bij het ontwerpen. Alom wordt den Europeaan, met gezag in de binnenlanden bekleed, als eene zijner duurste verpligtingen op het hart gedrukt, de bevolking te beschermen tegen hare eigene onderworpenheid en de hebzucht der Hoofden; en, als ware het niet genoeg die verpligting voor te schrijven in het algemeen, wordt nog van de adistentresident bij de aanvaarding van het bestuur, eener afdeeling, een afzonderlijke eed gevorderd, dat zij die vaderlijke zorg voor de bevolking zullen beschouwen als een eersten pligt.’

Moge het Max Havelaar gegeven zijn zich nog eens in de gelegenheid gesteld te zien te handhaven, in plaats van te verwoesten. Hij onderdrukke, hij doode de hartstogt die ons aan het slot van zijn werk pijnlijk aandoet; te reiner en te gelukkiger zal zijn strijd voor het beginsel zijn, welks handhaving de oorzaak van zijn lijden en strijden was, en de grondtoon is van zijn veelzins merkwaardig werk.