Volledige werken. Deel 10. Brieven en dokumenten uit de jaren 1858-1862

[p. 180]

1860

[p. 181]

Het beslissende jaar

December 1859 was voor Dekker een harde maand: zijn politieke kansen verdwenen, eerst de Kamer, toen definitief de Raad van Indië. Hij zou moeten bestaan van zijn pen. Van Lennep heeft hem hiertoe op 11 januari 1860 in staat gesteld: deze zou de ‘Max Havelaar’ uitgeven, en hem een half jaar helpen met een voorschot van f 200 per maand, waarvan echter f 50 naar de wageningse tantes moest gaan. Een ouder plan om de Havelaar op kosten van Jan Douwes Dekker te doen uitgeven door F. Günst, was hiermee vervallen. (Zie de brief van 4 september 1866 aan Busken Huet). Nog voor hij Amsterdam verliet, was Dekker bezig het Havelaar-handschrift te ontdoen van z'n al te hevige actualiteit.

Op 15 januari 1860 nam het gezin Dekker, zonder baboe, te Brussel intrek in ‘Au Prince Beige’; van 21 januari af woonde men Chaussée d'Anvers 77. Al op 18 januari schreef Dekker een rekest aan de koning; het werd via Van Lennep verstuurd, maar bleef onbeantwoord. Op 25 januari zond Dekker aan Van Lennep, op diens verzoek, een akte van overdracht van kopijrecht, ofschoon een volmacht genoeg was geweest. Op 4 februari sloot Van Lennep met de boekhandelaar-uitgever J. de Ruyter een contract inzake de ‘Max Havelaar’, op de basis van gedeelde winst. Van Lennep was uiteraard van plan zijn aandeel uit te keren aan Multatuli. Hoewel Dekker zich door zijn afhankelijkheid beklemd voelde, en letterkunde zonder polemiek hem niet lag, schreef hij in deze tijd de eerste Woutertje Pieterse-fragmenten, toen nog ‘Fancy’ genaamd. Volgens Mimi heeft het gezin Dekker in het voorjaar van 1860 ook een poosje in Spa gelogeerd. (Brieven IV, blz. 95).

Eind april 1860 was de ‘Max Havelaar’ gereed; Van Lennep had het werk verricht, de auteur heeft geen proef gezien. Omstreeks 10 mei zijn de presentexemplaren verzonden; op 15 mei

[p. 182]

had Multatuli er drie ontvangen. 14 mei 1860 kan gelden als de datum waarop het werk in de handel is gebracht. Uit zijn heftige reacties blijkt, hoe veel Multatuli van deze publikatie heeft verwacht. Al op 23 mei is hij ontevreden over de geringe zending naar Indië: 20 exemplaren; op 3 juni wil hij zelf naar Nederland komen, voor agitatie, en voor een nationale inschrijving.

Op 15 juni reist hij naar Rotterdam, merkt er het effect van zijn boek, belegt er op 19 juni een bijeenkomst voor pseudo-Barbier en gaat de dag daarna beschaamd naar Amsterdam. Ondanks de vele lovende recensies, waaronder die van Prof. Veth in de Gids, blijven steun en geld achterwege. Op 11 juli gaat Multatuli naar Brussel en dan naar Spa, om bij de speelbank zijn fortuin te beproeven. Dit mislukt; omstreeks 20 juli keert hij terug naar Amsterdam. Tine in Brussel en hijzelf in Amsterdam verkeren in de bitterste geldnood. Beloofde hulp uit de kring van de Vrij-arbeiders valt tegen, maar van éen hunner, de heer Veenstra, leent hij midden augustus f 1000. In deze tijd bezoekt hij vaak zijn nichtjes Abrahamsz; de achttienjarige Sietske maakt een diepe indruk op hem. Hij schrijft over haar voor het eerst op 12 augustus 1860.

Het literaire succes van de ‘Max Havelaar’ neemt nog toe, uitgevers en redacteuren vragen Multatuli's medewerking. Op 26 augustus krijgt hij om een betrekkelijke kleinigheid ruzie met zijn broer Jan. Op 27 augustus schrijft hij Tine, dat het voor zijn werk wellicht beter is niet naar Brussel terug te keren. Hij huurt een kamer aan de Botermarkt te Amsterdam (nu Rembrandtplein). Van 28 augustus dagtekent het plan voor de verkoop van zijn lithografisch portret; het wordt in Brussel gereed gemaakt, maar het lijkt slecht, en de verkoop mislukt.

September en oktober zijn overigens vol beloften: er is een nieuwe druk van de ‘Max Havelaar’ nodig; een engelse, een franse en een duitse vertaling zijn in de maak. In de Kamerzitting van 25 september is het boek, ongenoemd, een onderwerp van discussie. Dekker stelt zich na een voortreffelijke Havelaar-bespreking in de ‘Tielsche Courant’, kandidaat-kamerlid in het district Tiel, maar krijgt op 16 oktober slechts 9 van de 945 stemmen. Men stelt hem ook kandidaat in Leeuwarden; op 30 oktober krijgt hij 10 van de 1656 stemmen.

Intussen is de vriendschap met Van Lennep verkoeld door diens

[p. 183]

verzet tegen een volks uitgave. Op 12 oktober noemt Van Lennep zich uitdrukkelijk de koper van de ‘Max Havelaar’ en als zodanig de enig rechthebbende. Als Prof. Veth in deze zaak gemoeid wordt, voelt Van Lennep zich gegriefd; zijn antwoord noopt Multatuli tot verdere maatregelen: op 6 november blijkt Mr J.G.A. Faber op te treden als zijn procureur.

Opnieuw zijn er personen voor Multatuli in de weer, nu vooral een jongere kennis, Van Straten, van wie hij ook enig geld leent. Eind november gaat Multatuli naar Den Haag: een ‘publieke demonstratie’ wordt voorbereid, die een eind zal maken aan de financiële nood. Terwijl zo in Amsterdam een civiel proces tegen Van Lennep op gang komt, en in 's-Gravenhage door vrienden gewerkt wordt aan hulpverlening, trekt Multatuli zich midden december vermoeid in Brussel terug.

G.S.