Van Alexandros tot Zenobia. Thema's uit de klassieke geschiedenis in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Zaleukos

is, naast Lykourgos en Solon, een van de legendarische Griekse wetgevers. Hij ordende in de 7e eeuw v.C. de rechtsregels van de Lokriërs. Een nieuwe regel werd uitgevaardigd met betrekking tot overspel: wie zich daaraan schuldig maakte zouden de ogen worden uitgestoken. De naleving van deze regel werd weldra op de proef gesteld, toen zijn eigen zoon op dit misdrijf betrapt werd. Zaleukos liet de jongen één oog uitsteken en offerde, om hem een volledige blindheid te besparen, een van zijn eigen ogen op.

Diodoros noemt Zaleukos slechts als een streng wetgever, vooral inzake de zedelijkheid. Het verhaal betreffende de zoon kennen we via Aelianus in diens Varia Historia ca. 200 en van Valerius Maximus, die de zaak kort beschrijft in het hoofdstuk ‘iustitia’ als voorbeeld van strikte naleving van de eigen wetgeving, zoals ook het verhaal van »Charondas. Het thema dient in Italië, de Lage Landen en Duitsland als strenge vermaning aan de gezagsdragers. Meestal is het uitsteken van het oog van de zoon vereeuwigd. In het Palazzo Sergardi en het Palazzo Pubblico te

[p. 241]

Siena past het in Beccafumi's 16e-eeuwse decoratiecycli, die de geest ademen van een draconische gestrengheid. Rafaël combineert in de Stanza della Segnatura 1508-12 in het Vaticaan het Zaleukos-tafereel met de berechting en steniging van de jegens Suzanna wellustige grijsaards, Holbein in zijn verloren

Jan de Bray, Het oordeel van Zaleukos, 1676, doek, 212 × 255 cm. Stadhuis, Haarlem. De vader laat een van zijn ogen wegnemen; de zoon, rechts op de voorgrond, wacht zijn beurt af. De vrouw met balans en zwaard achter de rechter is een personificatie van Iustitia.

gegane raadhuis-decoratie te Bazel uit 1521-22 met een Charondas-afbeelding. In de Sala d'Atilio Regolo van het Palazzo del Te te Mantua (»Regulus) staat Zaleukos tussen personificaties van Iustitia en Caritas, zodat ook de edelmoedige opoffering wordt gehonoreerd. Een onbekende kunstenaar bracht

[p. 242]

rond 1568 in de Artushof te Gdansk een fries aan waarop Zaleukos figureert in combinatie met het oordeel van Salomo en dat van »Kambyses. In de drie reliëfs van Quellinus in de Vierschaar van het Stadhuis op de Dam te Amsterdam 1650-1664 wordt het oordeel van Salomo aan de ene zijde geflankeerd door het uitsteken van het oog van Zaleukos, aan de andere zijde door de executie van »L.I. Brutus' zonen. Dit betekent mogelijk dat rechters alleen clement kunnen zijn ten koste van zichzelf. Het schilderij van De Bray 1676 voor de schepenkamer van het stadhuis te Haarlem is geïnspireerd door dit reliëf. Een eerder, anoniem stadhuisstuk ca. 1530 bevindt zich te Hoorn.

In de literatuur is het thema zeldzaam. In een reeks exempla in Een Spieghelboeck 1600 van Jacob Duym worden onder meer Zaleukos, Miltiades en »Kimon met zijn dochter Kimnoa opgevoerd als voorbeelden van resp. rechtvaardigheid en liefde.