Van Alexandros tot Zenobia. Thema's uit de klassieke geschiedenis in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

[p. 151]

Lykourgos,

die geleefd zou hebben in de 8e eeuw v.C., geldt als de inrichter en wetgever van de staat Sparta. Ploutarchos geeft een samenvatting van hetgeen in de oudheid over hem voor waar werd aangenomen. Sparta was vervallen tot bandeloosheid, de koningen stonden machteloos. De koninklijke vader van Lykourgos had er zelfs het leven bij ingeschoten. Toen ook de nieuwe koning, een broer van Lykourgos, overleed, wilde deze zijn broer niet opvolgen en nam hij slechts het bewind waar voor het kind - naar hij hoopte een jongen - waarvan de weduwe van zijn broer zwanger was. Na de geboorte van de jongen trok hij weg uit Sparta om de wetgeving in verschillende landen te bestuderen en raad te vragen aan het orakel te Delphi.

Bij terugkeer legde hij zijn landgenoten een complete nieuwe wetgeving voor, geënt op de ‘rhemata’ (uitspraken) van het orakel. Hij liet hen na aanvaarding ervan zweren deze te respecteren totdat hij uit het buitenland zou zijn teruggekeerd, en trok toen opnieuw weg om niet meer terug te keren. Aldus blokkeerde hij veranderingen in het systeem, dat standhield, aldus Ploutarchos, tot de tijd van de verwording die leidde tot de hervormingspogingen van »Kleomenes en Agis.

Lykourgos, ofschoon een louter legendarische figuur, is door de eeuwen heen te boek blijven staan als de grote wetgever van Sparta, zoals »Solon dat was voor Athene en »Numa Pompilius voor Rome. Ploutarchos paart de Lykourgos-biografie - overwegend een beschrijving van de wetgeving - aan die van Numa Pompilius: met Lykourgos had deze onder meer gemeen dat hij zich beriep op de goddelijke influistering. Ook Iustinus beschrijft zijn wetgeving. Lykourgos, door Plato in De wetten vooral geprezen vanwege zijn systeem van machtenscheiding, werd gezien als de ontwerper van een staatsinrichting die in bepaalde perioden grote bewondering heeft opgeroepen: twee koningen met de functie van militaire opperbevelhebbers, die ter verantwoording konden worden geroepen door het college van ouden (Gerousia) en de volksverzameling. De jongens werden, als ze bij de keuring op fysieke afwijkingen na de geboorte in leven waren gelaten, vanaf hun twaalfde jaar in kampementen opgeleid tot geharde en perfecte krijgers voor wie de militaire eer boven alles ging; voor meisjes bestond een soortgelijk opvoedingssysteem. Sparta was een nagenoeg geldloze gemeenschap die berustte op extreme soberheid en op de principes van economische en politieke gelijkheid binnen de elite van Spartiaten. Tegelijkertijd waren de meeste inwoners van Lakedaimonia aan de Spartiaten onderhorige heloten: in de oorlog lager voetvolk, buiten krijgsdienst werkers op het land onder toezicht van de vrouwen van de Spartiaten.

Van de verhalen rond Lykourgos, die behalve in Ploutarchos' biografie ook te vinden zijn in diens Moralia en bij auteurs als Strabo en Pausanias, is vooral dat over het grote belang dat hij aan een zorgvuldige opvoeding hechtte, in later tijd bekend gebleven. Lykourgos gaf, aldus Ploutarchos in een tekst over de opvoeding van kinderen, twee honden een verschillende training en liet toen een haas los, terwijl hij ook een schotel voer neerzette. De ene hond zette onmiddellijk de jacht op het dier in, de andere ging op het voer af. Het verhaal heeft een grafische neerslag gekregen in onder meer de Emblemata Horatiana van Vaenius 1607.

In de politieke literatuur van de nieuwe tijd wordt vanaf de 15e tot in de 19e eeuw in discussies over de staatsinrichting Lykourgos regelmatig in herinnering geroepen, waarbij zijn ‘Lacoonse’ wetgeving staat voor gematigd koningschap, gesocialiseerde opvoeding in soberheid voor gelijkheid en afwijzing van decadentie. Aldus valt zijn naam vele malen in de geschriften van overigens ongelijksoortige auteurs, van Machiavelli, Bodin en Grotius tot Montesquieu, Rousseau en Babeuf.

[p. 152]

In de kunsten is Lykourgos slechts zelden aanwezig. Het bestaan van een komedie van Mailhol 1754, waarin Lykourgos zij aan zij met Arlequin wordt opgevoerd, getuigt van de vertrouwdheid van het Franse publiek van die tijd met de figuur van Lykourgos, evenals enkele schilderijen van Lykourgos die zijn neefje als koning presenteert, gesignaleerd in de Salon-catalogi van de laatste decennia van de 18e eeuw. De presentatie van de opvolger keert in 1811, kort na de geboorte van Napoleons zoon en beoogde troonopvolger, terug als thema van de Prix de Rome. In een cyclus van Andrea Vicentino ca. 1613 in de Kaisersaal van de Residenz te München, bestaande uit acht bijbelse en acht klassiek-historische taferelen, is Lykourgos geplaatst tegenover de grote bijbelse wetgever Mozes, zoals »Tomyris tegenover de manmoedige Judith en »Lucretia tegenover de kuise Suzanna.

Rawson 1969.