Van Achilleus tot Zeus. Thema's uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Teiresias,

zoon van Eueres uit Thebe en de nimf Chariklo; een blinde waarzegger te Thebe. Volgens Kallimachos werd hij door blindheid getroffen omdat hij zijn oog had laten vallen op de naakt badende Athena. Ter compensatie werd hem de gave van de profetie geschonken. Een andere, meer gevolgde traditie die bij Ovidius is te vinden, wil dat Teiresias eens twee slangen zag paren en de dieren daarbij stoorde. Hij werd daarop in een vrouw veranderd en bleef dat, totdat hij zeven jaar later op dezelfde wijze twee slangen stoorde. Aangezien hij tot beide seksen had behoord, werd hem door het godenpaar Zeus en Hera zijn mening gevraagd inzake de kwestie of de man dan wel de vrouw het meeste genot had van de liefdesdaad. Hera had tegenover Zeus staande gehouden dat de vrouw aan de liefdesdaad geen genot ontleende. Teiresias deelde uit eigen ervaring mee dat het genot voor de man en voor de vrouw zich verhield als één staat tot negen. Hera zag zich zodoende het geheim van haar sekse ontfutseld en sloeg Teiresias met blind-

[p. 270]

heid. Als schadeloosstelling schonk Zeus hem de gave van de profetie en liet hem voor de duur van zeven mensenlevens leven.

Zijn lange levensduur verklaart hoe Teiresias als ziener optreedt in de meest uiteenlopende gebeurtenissen in de Thebaanse cyclus gedurende verschillende generaties, van Laios en »Oidipous tot en met de oorlog van de Epigonen tegen Thebe (»Alkmaion), of in andere gebeurtenissen (»Amphitryon & Alkmene, het optreden van Pentheus tegen »Dionysos, »Narkissos). Hij sterft na de overwinning van de Epigonen over Thebe. Ook na zijn dood oefent hij de gave van de profetie nog uit, wanneer »Odysseus in het dodenrijk afdaalt om er zijn schim te raadplegen.

Uitgebeeld is hij zelden. Als schim is hij te zien in een Etruskisch graf te Tarquinia. Het ogenblik dat Odysseus hem raad vraagt is voorgesteld op een van de Odyssee-landschappen ca. 40 v.C. in het Vaticaan.

Behalve in de antieke tragedies en in de bewerkingen daarvan (Koning Oidipous en Antigone van Sophokles, Euripides' Bakchai en Phoenicische vrouwen) is in de literatuur voor Teiresias pas een plaats van enige betekenis weggelegd in de 19e en 20e eeuw, vooral in de Engelse dichtkunst. Swinburne 1871 en Tennyson 1885 behandelen in gedichten de blindheid van Teiresias na het zien van Athena; Eliot in The Waste Land 1922 en Apollinaire 1903 (Les mamelles de Tirésias, door Poulenc bewerkt tot een ‘opéra bouffe’ 1947) de geslachtswisseling. Het twistgesprek met Zeus en Hera is onderwerp van een komedie van Sachs 1534.

Teiresias is in de beeldende kunst slechts zelden aanwezig: een gravure van Goltzius ca. 1615 naar Ovidius' behandeling van de metamorfose in een slang, een grisaille van vader en zoon Tiepolo ca. 1755, een tekening van Flaxman naar een passage in het Inferno-deel van de Divina Commedia van Dante, een schilderij van Rothko 1944, een sculptuur van Baskin 1963.

Brisson 1976.