Van Achilleus tot Zeus. Thema's uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

Hermes

(Lat. mercurius), zoon van Zeus en van Atlas' dochter, de bergnimf Maia. Hij komt ter wereld in een grot in de berg Kyllene in Arkadia en toont zich uitgesproken vroegrijp, zoals verhaald wordt in een aan hem gewijde Homerische hymne. Nog op de dag van zijn geboorte bevrijdt hij zich uit zijn windselen, doodt hij een schildpad en maakt hij - het is zijn eerste uitvinding - een lier uit het schild, om in de late middag vijftig koeien van zijn halfbroer Apollo te stelen. Mogelijk op aanwijzingen van een zekere Battos, die Hermes heeft beloofd hem niet te verraden maar tegenover Apollo dit stilzwijgen doorbreekt, spoort Apollo de dieren op in de grot waar Hermes zich inmiddels weer in zijn windselen heeft gehuld. De betrapte Hermes biedt Apollo als zoenoffer zijn nieuwe lier aan. Bij die gelegenheid zou Apollo Hermes de magische, met twee slangen omwonden staf (kerykeion, Lat. caduceus) hebben geschonken die zijn vaste attribuut wordt en oorspronkelijk ertoe diende de mensen te wekken of te laten inslapen. Battos werd, aldus Ovidius, in een blok basalt veranderd.

Hermes is de bekwame, welsprekende en - dankzij de vleugels aan reishoed (‘petasos’) en schoeisel - snelle boodschapper van de goden, vooral van Zeus. In die functie speelt hij in tal van verhalen een rol. Op verzoek van Zeus doodt hij de veelogige Argos, die in opdracht van Hera »Io bewaakt. Hij onttrekt het kind Dionysos aan de wraakacties van dezelfde jaloerse Hera. Hij zorgt ervoor dat »Paris een oordeel moet vellen in de strijd tussen Hera, Athena en Aphrodite. Homeros laat hem in de Ilias de oude Priamos geleiden naar de tent van »Achilleus, wanneer deze komt vragen om het lijk van zijn zoon »Hektor. In de Odyssee helpt hij Odysseus om te ontsnappen aan de tovenarijen van Kirke en in het verbreken van de verhouding met Kalypso. In de Aeneis van Vergilius is het Hermes die Aeneas in scherpe bewoordingen

[p. 151]

Giovanni Bologna, Hermes, ca. 1580, brons, 170 cm hoog. Bargello, Florence. Het voetstuk bestaat uit het hoofd van Aiolos, die een voor Hermes gunstige wind doet waaien.

maant de verhouding met Dido te beëindigen en de tocht naar Italië te vervolgen.

Aan Hermes worden verschillende liefdesverhoudingen en kinderen toegeschreven. Uit een verhouding met Aphrodite zijn Hermaphroditos en wellicht Priapos en Eros geboren. Bij Herse, een dochter van »Kekrops, verwekte hij Kephalos, bij Chione of Stilbe Autolykos, de grootvader van Odysseus, aan wie hij het dievenhandwerk leerde.

Dankzij de mythen kennen we talrijke domeinen van Hermes. In de eerste plaats is hij de patroon van de herders. De diefstal van vee gold in de vroegste tijden nog niet als iets verkeerds maar als bewijs van moed en slimheid. Hieruit afgeleid is Hermes' functie als god van steelse, snelle en voordelige acties, eventueel diefstal, en van de kooplieden. Hij is voorts de beschermer en begeleider van de reizigers. De steenhopen die de wegen markeerden en oorspronkelijk weiden afbakenden, waren hem gewijd en heetten hermaion (zoals ook een voordeeltje, buitenkans) of herme. Rechthoekige palen waaraan bevestigd of in reliëf een phallos en met als bekroning een kop van Hermes worden ook hermen genoemd. Indien de hypothese dat deze hermen in oorsprong gefungeerd hebben als grafmonumenten, juist is, is de associatie met de Hades logisch. Zij dienden voorts als afbakening van terreinen en, opgesteld naast de huisdeur, ter bescherming van de woning. Een beroemde, talloze malen gekopieerde herme is die van Alkamenes, eind 5e eeuw. Hermes belichaamt eveneens vruchtbaarheid en jeugdige kracht in zijn hoedanigheid van beschermheer van sporten als worstelen, en heeft een band met de Dionysos-cultus. Hij is de intelligente, sluwe, welsprekende en inventieve overbrenger van de wil van de goden en is in de rol van intermediair tussen goden en mensen van alle goden de mensen het meest nabij: heraut van de goden, de mensen een gids. Deze laatste functie maakt Hermes tenslotte ook zielengeleider (‘psychopompos’): hij voert de overledenen naar de Hades. Aldus figureert hij bijvoor-

[p. 152]

Hendrick Goltzius, Hermes en Athena, 1611, beide doeken 214 × 120 cm. Frans Halsmuseum, Haarlem. Hermes met kerykeion en petasos heeft de hem gewijde haan als teken van oplettendheid bij zich. Palet en penselen duiden op zijn functie als beschermer van de kunsten, de ekster op de diefachtigheid en de handel. De vrouw achter Hermes is een personificatie van de Nijd. Wellicht is hier uitgebeeld dat de Nijd tot zwijgen wordt gebracht door de Welsprekendheid (Hermes), zeker nu deze gepaard gaat met Wijsheid (dat wil zeggen Athena). Ook kan het een verwijzing zijn naar het verhaal van de antieke schilder Apelles, die, belasterd, naast andere figuren ook de Nijd zou hebben geschilderd in een uitbeelding van het lasteren.

[p. 153]

Op het Athena-schilderij staat Midas als symbool van de domheid vóór het Colosseum, rechts van de godin zit de uil. Athena's linkerarm rust op een glazen Medousa. Haar helm wordt bekroond door Pegasos.
Aan de twee doeken, waarschijnlijk portretschilderingen in mythologische vorm, werd in 1613 door Goltzius een derde toegevoegd (thans in het Mauritshuis te Den Haag): Herakles, personificatie van de Virtus, die Cacus heeft gedood.

[p. 154]

beeld in de mythe van »Orpheus en Eurydike: hij leidt Eurydike terug naar het dodenrijk als Orpheus te vroeg, vóór het betreden van het land der levenden, zijn blik op haar heeft laten rusten.

In de Romeinse keizertijd is Hermes uitermate belangrijk als symbool van de orde en de beschaving. Keizer Augustus zou zijn aardse afbeelding zijn als Novus Mercurius. Er is een associatie met Toth (de Egyptische god), met Wodan (vgl. woensdag/mercredi/mercoledì) en Hermes Logios, een Grieks-Egyptische mengfiguur.

In de beeldende kunst van de oudheid komt Hermes in zijn hoedanigheid van boodschapper van de goden en gids en begeleider van de stervelingen of hun schimmen talloze malen voor. De diefstal van de runderen van Apollo is in de 6e eeuw v.C. op vazen voorgesteld; verdere specifiek op Hermes betrekking hebbende voorstellingen ontbreken. Aanvankelijk wordt hij afgebeeld als een rijpe man met spitse baard. Vanaf de 5e eeuw v.C. ondergaat hij zoals veel goden en helden de ontwikkeling naar een naakte en jeugdige verschijning. Evenals Apollo wordt hij in de 4e eeuw drager van de canon van jeugdig-mannelijke schoonheid, evenwel steeds herkenbaar aan de gevleugelde reishoed en de gevleugelde sandalen en aan het kerykeion. Met name in de Romeinse tijd is de geldzak (marsupium) als attribuut geliefd, bedoeld om het commerciële aspect van zijn wezen aan te geven, hetgeen ook in zijn naam (merx betekent handelswaar) is uitgedrukt.

Al in de archaïsche kunst wordt hij afgebeeld als herdersgod, met een ram of lam op zijn schouder. Praxiteles stelt hem ca. 340-330 voor met een jeugdige Dionysos in zijn armen. Het beeld in het museum te Olympia dat op basis van een beschrijving van Pausanias als dit kunstwerk werd geïdentificeerd, stamt waarschijnlijk in werkelijkheid uit de hellenistische tijd. Een bronzen tuinbeeld van de rustende Hermes van begin 1e eeuw n.C. (Museo Nazionale Napels) gaat wellicht terug op een origineel van Lysippos ca. 330. In Pompeii en Ostia vindt men afbeeldingen van Hermes bij winkels en werkplaatsen, uiteraard bedoeld als voorstellingen van de god van de handel.

In de beeldhouwkunst van de renaissance keert hij terug bijv. in een beeld van de hand van Sansovino 1540-45 in de Loggetta te Venetië en volgens sommigen reeds in de zogeheten ‘David’ van Donatello ca. 1430-40 (met aan de voet van het beeld in dat geval niet het hoofd van Goliath maar van Argos).

In de schilderkunst voert Tintoretto hem op in een allegorische reeks ca. 1576 in het Palazzo Ducale te Venetië in samenhang met de Chariten. Hermes is dan de personificatie van handelsgeest, cultuur, kennis en welsprekendheid van de Venetianen. Nog op andere wijzen is Hermes de brenger of personificatie van kennis, bijv. wanneer hij in aanwezigheid van Aphrodite de kleine Eros lezen en schrijven leert (Correggio ca. 1525) of in de combinatie met Athena (bijv. Goltzius 1611, Frans Halsmuseum Haarlem). Zijn rol als brenger van beschaving en als opvoeder verklaart zijn aanwezigheid in allegorische schilderijen zoals dat van Jordaens in het Huis ten Bosch te Den Haag ca. 1652: Hermes en Athena voeren de triomfwagen van Frederik Hendrik, en Hermes onderwijst de jonge prins. Honthorst 1628 beeldt uit hoe Hermes de Stadhouder de ‘artes liberales’ toevertrouwt. G.B. Tiepolo brengt in 1753 de schilderkunst in beeld naast Hermes.

In de emblematiek en grafiek tot in de 18e eeuw is Hermes personificatie van welsprekendheid, wijsheid en soms listigheid. In de schilderkunst van de barok domineren twee thema's: Hermes als doder van Argos (»Io) en Hermes die verliefd is op Herse, dochter van »Kekrops.

In de beeldhouwkunst is er de treffende uitbeelding van Hermes als snelle boodschapper van de hand van Giambologna, in verschillende versies tussen 1565 en 1598, en talloze malen gekopieerd, tot in de Effectenbeurs te Amsterdam. Een beroemd beeld

[p. 155]

door Pigalle 1744 stelt Hermes voor terwijl hij zijn sandalen vastbindt. Rude laat hem in een beeld 1827 zijn vleugels vastmaken. Verder zijn er beelden van o.m. Donner ca. 1735, Hildebrand 1887 en Baskin 1973.

Combet-Farnoux 1980; Van Es 1964; De Mirimonde 1969; De Waele 1927; Zanker 1965.