De geheimtalen

Zigeunertaal in Nederland

Kluge zegt: p. 91, ter inleiding van de oudste Engelse Zigeunertaallijst: ‘Zigeunerisch und Rotwelsch sind getrennte Dinge, die nicht mit einander verwechselt werden können.’ Over het algemeen worden de twee genoemde talen wel uit elkaar gehouden. Maar in de volksmond zijn woonwagenbewoners en Zigeuners dikwijls één volk, en de talen van deze groepen worden samen benoemd als ‘Bargoens’ of ‘Zigeuners’.

De oudste aantekeningen van Zigeunertaal dateren van 1542 en zijn gemaakt in Engeland. Daar reeds in 1440 Zigeuners in Engeland gesignaleerd zijn,³²² kunnen deze woorden best van Engelse Zigeuners zijn. Kluge geeft het lijstje op p. 91 van z'n Rotwelsch. We vinden er woorden in die we ook in onze geheimtalen constateren. Eén woord, pabu ‘appel’, vond ik slechts in deze lijst en in Nijmegen in de vorm pavel, paveltjes, een contaminatievorm van paba en appel. De andere woorden die we ook in ons land terugvinden, zijn: molle ‘wijn’ (mool); pee ‘drinken’ (pooi ‘rivier’, misschien pooien); manor ‘brood’ (maro, moro); masse ‘vlees’ (mas); paba ‘appels’ (pavel); allemaal woorden die op eten en drinken betrekking hebben.

Kluge meent dat de op één na oudste lijst die van Bonaventura Vulcanius³²³ is. Deze lijst, waarover straks, wordt echter in ouderdom overtroffen door een Glossarium, samengesteld ± 1570 door Johan van Ewsum, een Groninger edelman. Prof. A. Kluyver heeft deze lijst gepubliceerd in de Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde (1899-1900) en in 1910 nog eens, in facsimile, in het Journal of the Gypsy Lore Society, October 1910, Liverpool. Het is naar dit facsimile dat ik het glossarium hier weergeef. Het is van groot belang en heel wat woorden vinden we in de moderne geheimtalen terug. We kunnen gerust aannemen dat Van Ewsum z'n woorden in Groningen opgetekend heeft. Uit de geschiedenis bleek ons dat de Zigeuners er al in 1429 gemeld worden. En dat er gebleven zijn, bewijst het Bargoens van Groningen (de provincie), waarin ik woorden noteerde als join ‘luizen’; moeteren ‘mingere’; tjoeren ‘stelen’, die zuiver Zigeuners zijn en zelden voorkomen.

De lijst van van Ewsum moge hier volgen. Voor bespreking van het manuscript verwijs ik naar de uitgave van prof. A. Kluyver, die met grote scherpzinnigheid verschillende moeilijkheden oplost.

322 Kluge, Rotwelsch, p. 91, geeft, naar Miklosich, het jaar 1531 voor de verschijning van de Zigeuners in Engeland.

323 Bonaventura Vulcanius.

[p. 263]

Clene gijpta sprake.

maru	dat is broit (niet uit te maken of marun dan wel marum bedoeld wordt. In de geheimtalen heb ik zelf nooit anders dan maro, moro, more (Groningen) gevonden.)
maes	dat is vlees.
kiral	dat is kees.
kanij	dat issen een (!) hoen.
retsa	dat issen ent vogel.
pappin	en gans.
sogga	dat issen rock.
irach hãij (hamy)	dat issen vambes.
kiragh ha	is en scho.
galeüag	issen hose.
hüet	dat is stadij (orde omgekeerd).
lüvina	dat is beer.
koestrin	dat issen rinck.
plaegsta	dat issen kappe.
khaed	dat issen hemdt.
gracij	dat issen peert.
büsenij	dat issen tsege (ik lees hier ts).
gerackijlij	dat issen schone maegt.
hirackilo	dat issen knegt.
horom	dat issen man.
hiromenij	dat issen frouwe.
dae	moer.
vitou(?)^324	vaer.
stammijr	een stoel. (Kluyver wil hier stammyn hebben en denkt aan een schrijffout. Maar ikzelf heb de vorm stammerie ook opgetekend te Haaksbergen.)
de mar cotor maro	geeft my een stucke broets.
de mar harde pyaer	geeft mij to drincken.
de made pale sijuklees	geeft my de hondt weder.
permitsa	een kussen. (Kluyver wil weer lezen pernitsa. De m-vorm moet echter ook voorkomen, te oordelen naar de Bargoense vorm berremientje ‘bed’.)
syükel	dat issen hünt. (Kluyver leest voor y: ü.)
camphana	dat issen klocke.
khankerij	dat issen kercke.
paettraedsij	issen hillig sackramente.
tagta	issen sülüer schael.
yrüpüaydecka	issen sülüer stot deegen.
hiranij	issen jüfer.
hiray	issen jünker.
sastrünijprija	dat issen koper pot.

324 Zie artikel Kluyver l.c.

[p. 264]

gharoü	dat issen swert met sülüer gebünnen.
schümije	dat issen speet.
püska	dat issen vüer roer.
fij latsij	dat issen slot.
bare ghoüle	dat issen lang kleet.
kijsij	dat issen büdel.
küstick	dat issen gordel.
thüesnij	dat issen kanne.
hijraeck	dat issen boem (hij is ‘is’).
iaeck	dat issen vüer.
voddros	dat issen bedd.
sijbilo	dat is naẽ (naen, naem?).

Het woord sijbilo geeft moeilijkheden:

1	naen ‘dwerg’ of naem;
2	geen van beide vertalingen past voor het Zigeunerwoord;
3	in de Nederlandse vertaling ontbreekt het lidwoord.

Kluyvers oplossingen zijn scherpzinnig.

De eerste, sijbilo is čibalo ‘bluffer, grootspreker’, ook ‘Beier, Hongaar of Pool’, veronderstelt bij de afschrijver de schrijffout is voor issen;

de tweede, sybi is sybēn is čiben ‘bed’; lo ‘naam’. Nu zou de afschrijver deze fout gemaakt hebben:

voddros / sijbi	dat issen bedd.
lo	dat is naem.

De laatste oplossing, hoe vernuftig ook, veronderstelt veel meer fouten bij de afschrijver dan de eerste:

1	twee vreemde woorden aaneenvoegen;
2	weglating van een n (sijbi voor sijben); verder is lo niet naem, maar bij Von Sowa:^325 ‘hij, zij, het’; Ješina:^326 ‘naam’ is nav.

Ik geloof dus dat de eerste oplossing de beste is, omdat ze het meest voor de hand ligt. De afschrijver was blijkbaar wat haastig. Het is het laatste woord dat hij schreef. Hij heeft bijvoorbeeld ook de punt op de i van sijbilo weggelaten.

Op de marge staat nog:

laken:	thaen.
ogeer	een hues.
at schaeij kera-nij de ijaec	zonder vertaling en, vooral wat het tweede woord betreft, onleesbaar. Kluyver stelt een vertaling voor, maar besluit met een ‘aveu d'ignorance’.

Het is bij dit soort lijsten jammer dat de plaats van herkomst nooit precies is opgegeven. We hebben er nu betrekkelijk weinig aan. Ze geven ons alleen inzicht in

325 Von Sowa, Wtb.

326 Ješina.

[p. 265]

de begrippen die de ondervraagde het naast zijn. Namen van levensmiddelen, kledingstukken, huisdieren (niet van de Zigeuners zelf, maar van de boeren) en verwantschapsnamen vormen het hoofdbestanddeel van de meest voor de hand liggende begrippen. Deze woorden zullen we in de moderne geheimtalen terugvinden. Een begrip als hillig sackramente valt buiten de gewoonlijk genoteerde.

Uit deze lijst zullen we de volgende woorden, soms geheel vervormd, in onze geheimtaallijsten terugvinden: maru ‘brood’; maes ‘vlees’; kanij ‘hoen’; retsa ‘eend’; kirach ha ‘schoen’; kiral ‘kaas’; hirackilo ‘knaap’; dae ‘moer’; stammijr ‘stoel’; cotor maro ‘boterham’; pyaer ‘drinken’; permitsa ‘bed, kussen’; syükel ‘hond’; khankerij ‘kerk’; rup ‘zilver’ (in yrüpüaydecka)’; hiranij ‘juffer’; sastruny ‘ijzer’ (hier ‘koper’); hiray ‘heer’; kijsij ‘beurs’; iaeck ‘vuur’; ogeer ‘huis’.

Deze 21 woorden zijn dus in de geheimtalen doorgedrongen. Dit vatte men niet zó op dat ze alle 21 bij elkaar gevonden zijn. In Groningen vindt men één woord, in de Achterhoek een ander, in Brabant weer andere. Ze zijn over het hele land verspreid.

De volgende in Nederland genoteerde Zigeunertaallijst is te vinden in het zeldzame werkje van Bonaventura Vulcanius:³²⁷ De Literis et Lingua Getarum siue Gothorum. Item de notis Lombardicis. Quibus accesserunt Specimina variarum Linguarum... Editore Bon. Vulcanio Brugensi. Lugduni Batavorum, Ex officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium. ciɔ iɔ xcvii.

Op p. 100 vinden we een hoofdstukje, getiteld: ‘De Nubianis erronibus quos Itali Cingaros appellant; eorumque lingua’. Bonaventura Vulcanius heeft de hier gegeven woorden van Joseph Scaliger ‘quae ab Illustri Viro Josepho Scaligero accepi’, en vertrouwt dat ze de filoglotten niet onwelkom zullen zijn. Wáár ze opgetekend zijn en wie ze aan Scaliger verschaft heeft, wordt niet vermeld.

Hier volge de:

Index Vocabulorum Lingue Nubianorum Erronum [lijst van Zigeunerwoorden]^327*

p. 102	Achan,	Oculus [oog]
	Bacro,	Aries, Veruex [ram, hamel]
	Bal,	Capillus [haar]
	Bar,	Lapis [steen]
	Beinck,	Diabolus [duivel]
	Bern,	Rota fasciis inuoluta quam capiti imponunt mulieres nubianae [met linten omwonden ronde schijf (of rol) waarmee Zigeunervrouwen hun hoofd bedekken]
p. 103	Brischindo,	Pluuia [regen]
	Buchos,	Liber [boek]
	Bul,	Culus [achterste]
	Cheleue,	Tripudiare, h. fortis aspiratio [dansen; h krachtig geaspireerd]
	Cheron,	Caput [hoofd]
	Chiral,	Caseus [kaas]

327 Zie Kluge, Rotwelsch, p. 113. Popp Serboianu, Tsiganes, p. 397, haalt het boek verkeerd aan: Vulcanius Bonnaventura. De literis etc. Brugensi Lugd (!). Er staan meer fouten: Spengler wordt als Sprengler aangehaald. [Noot van de redactie: de vertaling van de titel van boek en hoofdstuk luidt: ‘Over de letters en taal van de Goten. Tevens over de Lombardische tekens. Waaraan voorbeelden van verschillende talen zijn toegevoegd. Uitgegeven door Bonaventura Vulcanius van Brugge. Leiden, gedrukt door Plantijn, bij Franciscus Raphelengius, 1597. Het hoofdstukje op p. 100 is getiteld: ‘Over Nubische zwervers die de Italianen Zigeuners noemen; en over hun taal’. De gegeven woorden ‘heb ik van de doorluchte heer Joseph Scaliger gekregen’.]

327* Noot: de redactie heeft tussen vierkante haken de betekenissen van de Latijnse woorden toegevoegd; deze staan niet in het origineel van Moormann. Voor haar hulp bij de vertaling bedank ik Wil Heus.

[p. 266]

	Chor,	Barba hic. ch. pronuntiandum ut Hispanice [baard; ch hier op z'n Spaans uit te spreken]
	Chouri,	Culter. ch. Hispanicum [mes; een spaanse ch]
	Christari,	Scrinium [kist]
	Dade,	Pater [vader]
	Daio,	Mater [moeder]
	Deuel,	Caelum, Deus [hemel, God]
	Erani,	Nobilis matrona [aanzienlijke vrouw]
	For,	Penna, Calamus scriptorius [pen, rieten schrijfpen]
	Foros,	Urbs. ϕόρος, vulgare idioma Graecorum [stad; Griekse volkstaal]
	Gad,	Camisia [hemd]
	Gagi,	Mulier [vrouw]
	Gaue,	Burgus [burcht]
	Gourou,	Bos [rund]
	Guigiebe,	Cantare [zingen]
	Hanro,	Ensis. H. fortis aspiratio [zwaard; h krachtig geaspireerd]
	Harmi,	Thorax. h. fortis aspiratio [harnas; h krachtig geaspireerd]
	Haue,	Comedere [eten]
	Heroy,	Tibia cum coxendice [schenkel met heupbeen]
	Iuket,	Canis [hond]
	Kan,	Auris [oor]
	Kangheri,	Ecclesia [kerk]
	Krali,	Rex. Bohemicum est [koning; het is een Tsjechisch woord]
	Kascht,	Tu bibis [Jij drinkt]
	Lein,	Fluuius [rivier]
p. 104	Loue,	Argentum [zilver]
	Maasz,	Caro. Bohemicum [vlees; een Tsjechisch woord]
	Manosch,	Vir [man]
	Manron,	Panis [brood]
	Moi,	Os, oris. στόμα [mond].^328
	Mol,	Vinum [wijn]
	Momeli,	Candela [kaars]
	Mucia,	Brachium [arm]
	Nak,	Nasus [neus]
	Nay,	Unguis [nagel]
	Panin,	Aqua [water]
	Papieris,	Papyrus [papier]
	P. hou,	Terra. P. et. h. separatim una syllaba efferenda non ut ϕ [aarde; p en h moeten in één lettergreep afzonderlijk uitgesproken worden en niet als f]
	Philatri,	Castrum [burcht]
	Piaffa,^329	Nos bibimus [wij drinken]

328 Kluge, στόμα. [Opmerking Wil Heus: de ς, die normaal als slot-s wordt gebruikt, kan ook dienst doen als ligatuur voor στ.]

329 Kluge leest m.i. ten onrechte piassa (Von Sowa, Wtb. piava, biaf enz., maar ook eens: biass). De letter is corrupt: piasta kan er ook staan.

[p. 267]

	Piauá,	Ego bibo [ik drink]
	Piela,	Ille bibit [hij drinkt]
	Piessa kan,^330	Vos bibitis [jullie drinken]
	Plachta,	Linteus [van linnen]
	Rai,	Nobilis [aanzienlijk]
	Ser buchos,	Quomodo nominaris? ch. Hispanicum [hoe heet je?; een Spaanse ch]
	Sonakai,	Aurum [goud]
	Taxtai,	Patera argentea (X. Hispanicum) [zilveren schaal; een Spaanse x]
	Thuochan,	Vestis [kleding(stuk)]
	Tirachan,	Pallium [mantel]
	Troupos,	Corpus [lichaam]
	Valin,	Calix vitreus [glazen beker]
	Vast,	Manus [hand]
	Vodros,	Lectus [bed]
	Vouda,	Porta [poort, deur]
p. 105	Xai,	Filia [dochter]
	Xauea,^331	Filius x pronuntiandum ut Hispanice [zoon; x moet op z'n Spaans uitgesproken worden]
	Yago,	Ignis [vuur]
	Yangustri,	Anulus [ring]
	Yanre,	Oua [eieren]

Ook uit deze lijst tref ik weer woorden aan in onze geheimtalen. Het zijn:

Bacro, bal, beinck, chiral, chouri, dade, daio, deuel (misschien), erani, foros (?), gagi, iuket, kangheri, loue, maasz, manosch, manron, moi(?), mol, panin, piauá, plachta (?), rai, sonakai, yago. Totaal 25.

De twee behandelde woordenlijsten kunnen wel in Nederland bijeengebracht zijn. We bezitten nog een werk over de Zigeuners van Grelman, waarin een belangrijk hoofdstuk over de taal. Maar het is vertaald uit het Duits.³³² Het woordmateriaal (p. 272-282) komt, daar we ons tot het Zigeuners in Nederland beperken, niet voor publicatie in aanmerking. De lijsten zijn wel geregeld geraadpleegd.

330 Er kán ook staan piefsa kan. (Er is zeer weinig onderscheid tussen lange s en f. Het woord is anders gedrukt als piassa.)

331 Kluge foutief: xauca (Grelman: tschawo ‘de jongen’).

332 Grelman, l.c., p. 272-282.