De geheimtalen

verantwoording

gebruikt exemplaar

eigen exemplaar dbnl

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van De geheimtalen van J.G.M. Moormann, in een editie van Nicoline van der Sijs uit 2002. Het oorspronkelijke werk verscheen in twee delen in 1932 en 1934.

 

redactionele ingrepen

p. 208: in deze digitale versie kan een accolade verspreid over meerdere regels niet weergegeven worden. Daarom is de accolade hier met bijbehorende tekst op elke regel herhaald.

p. 673-689: de eindnoten zijn bij de bijbehorende nootverwijzingen op de betreffende pagina's geplaatst. Zodoende zijn de pagina's 674-689 komen te vervallen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 26, 296, 586, 666, 690, 794, 848 en 864) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1]

DE GEHEIMTALEN

 

[pagina 3]

J.G.M. Moormann

 

De Geheimtalen

 

Het Bargoense standaardwerk, met een nieuw, nagelaten deel

 

Bezorgd door Nicoline van der Sijs, met een inleiding van Enno Endt

 

[vignet]

Uitgeverij L.J. Veen

Amsterdam/Antwerpen

 

[pagina 4]

Deel 3 van de reeks heruitgaven onder redactie van Nicoline van der Sijs

Alle rechten voorbehouden

© 2002 bezorging Nicoline van der Sijs

© 2002 inleiding Enno Endt

© 2002 registers Theo Veenhof

 

Omslagontwerp Zeno

Typografie Sander Pinkse Boekproductie

 

isbn 90 204 5945 7

d/2002/0108/536

nugi 943

 

[pagina 7]

Inhoud

Korte levensschets van dr. J.G.M. Moormann door Enno Endt 15

Verantwoording door Nicoline van der Sijs 21

De Geheimtalen deel 1: Theoretische beschouwing

Inleiding door Jac. van Ginneken 27

Woord vooraf door J. Moormann 29

Hoofdstuk i. Algemene beschouwingen over de geheimtalen

Ontstaan van de geheimtalen, rites de passage 31

Definitie van geheimtaal; de overschatte metafoor 32

Synoniemafleidingen 33

Homoniemvormingen 35

Voorbeelden van homoniemafleiding 35

Voorbeelden van woordvervorming door klank- en begripsassociatie 35

Materialisatie in de geheimtalen 38

Lettertalen 38

Geheimtaalvorming door uitgangen 39

Apocope in geheimtalen 40

Hypertrofie in de geheimtalen 41

Drukfouten 44

Ontleningen aan het Frans 47 Roeselare: 12% Franse woorden 48 Zele: 12% Franse woorden 48 Schijndel-Tilburg: 1,2% Franse woorden 49 Kempen: ± 10% Franse woorden 50 Frans in de noordoostelijke groep 50

Ontleningen aan het Duits en Engels 50

Woordspelingen en ‘souvenirs’ 51

	Hoofdstuk ii. Indeling van de geheimtalen
i.	Bargoens 52 Karakterisering van het Bargoens 53 Indeling van het Bargoens 57 Kenmerken van groep A: zuidwestelijk Bargoens 58 Kenmerken van groep B: zuidoostelijk Bargoens 58 Kenmerken van groep C: noordwestelijk Bargoens 61 Kenmerken van groep D: noordoostelijk Bargoens 62 Tabel van gemeenschappelijke woorden in de vier groepen 65 Definitie van het Bargoens 68

 

[pagina 8]

ii.	Dieventaal 68 Dieventaal naast Bargoens 68 Dieventaalelementen in Haaksbergen 69 Dieventaalelementen in De Boeventaal 69 Namen voor politie, gerecht enz. 78 Woorden voor stelen 79 Soorten dieven en diefstallen 79 Woorden voor inbrekerswerktuigen 79 Woorden voor brandkasten, laden, lessenaars enz. 80 Woorden voor verraden en bekennen 80 Woorden voor gevangenis enz. 80 De taal van prostituees 80 Dieventaal uit 1731 81 Definitie van dieventaal 82
iii.	Het jargon 83 De term jargon 83 Definitie van jargon 84 Jargon als vaktaal 84 Jargon als geheimtaal 89 Vergelijking van het jargon van Goor en dat van Houthem-St.-Gerlach 90 Vergelijking van het jargon van Goor en de geheimtaal van Rappenau 92
iv.	Kramertaal 98 Kramertaal in de Kempen en in Mettingen 98 Geleerde samenstellingen 103 Kramertaal van Breyell: Henese Fleck 104 Vergelijking Tiöttensprache en Henese Fleck 106 Kramertaal van Groenstraat 109 Definitie van kramertaal 110
v.	Lettertaal 111 Definitie van lettertaal 111 Oude niet-Nederlandse lettertalen 111 Nederlandse lettertalen 116

 

Hoofdstuk iii. De Joden en hun taal

Geschiedenis 122

Sefardim 122 Vroegste geschiedenis 122 Ontruiming van Spanje 123 Sefardim in de Balkan 123 Sefardim in Holland 123 Vestiging in Amsterdam 124 Verhouding sefardim - asjkenazim 124 Bloei van de sefardische gemeenten 125 Verval en armoede 125 Sefardim buiten Holland 125

 

[pagina 9]

Asjkenazim 126 Geschiedenis buiten ons land 126 Theorie van Feist tegenover die van Mieses 127 Beiers centrum 127 Het Frankische rijk en de Joden 128 Kruistochten; felle vervolgingen 129 ‘Zwarte Dood’-beschuldigingen 129 Asjkenazim in de Nederlandse gewesten gedurende de Middeleeuwen 130 Verdreven Engelse Joden 130 Kerk en Jodenvervolging 130 Joden in Gelder en Zutphen 131 Vervolgingen in Gelre 132 Flagellanten en vervolging in Nederland 132 Asjkenazim gedurende de Middeleeuwen 133 Vorming en samenstelling van het asjkenazimdom in Polen na 1350 134 Beiers: de kern van het Jiddisch 134 Joden in de Nederlanden na 1500 135 Einde van het Spaans bestuur 135 Versterking van het asjkenazische element na 1648 135 Verbreiding van de Joden op het platteland 136 Emancipatie van de Joden 138 Sefardim en asjkenazim na 1796 138 Sefardim op de tweede plaats 138

Jiddisch 140 Jiddisch en jargon 140 Theorieën over het Jiddisch 141 Ouderdom van het Jiddisch 143 Overgang van het Jiddisch tot Nederlands 144 Nederlands-Jiddisch 1717 145 Nederlands-Jiddisch 1798 145 Nederlands-Jiddisch 1809 146 Joodse woorden voor hogere begrippen 147 Invloed van het Joods op de geheimtalen 148

	Hoofdstuk iv. Joodse elementen in de geheimtalen
	Inleiding 149
A.	Joodse elementen in de zuidwestelijke groep 150 A i. Het Liber Vagatorum (1563) [Bron 1] 150 A ii. Bargoens uit een klucht van Cornelis de Bie te Lier (± 1680) [Bron 2] 151 A iii. Bargoens van Zele (1840) [Bron 9] 151 A iv. Bargoens van Roeselare (1890) [Bron 19] 151 A v. Bargoens van Antwerpen (1922) [Bron 29] 152 A vi. Bargoens van West-België (Antwerpen, Brussel, Torhout, Gent, Aalst, Kortrijk, Mechelen, Roeselare) (1916) [Bron 30] 153 A vii. Bargoens van Tilburg, Schijndel e.o. (1922) [Bron 31] 154

 

[pagina 10]

B.	Joodse elementen in de zuidoostelijke groep 156 B i. Das Duisburger Vocabular (1724) [Bron 4] 156 B ii. Kramertaal van de Kempen (1837) [Bron 44] 157 B iii. Bargoens van St.-Truiden (Belgisch Limburg) (1892) [Bron 21] 157 B iv. Bargoens van Maastricht (1917) [Bron 23] 159 B v. Bargoens van Groenstraat (1924) [Bron 24] 160 B vi. Bargoens van Weert (1927) [Bron 25] 162
C.	Joodse elementen in de noordwestelijke groep 170 C i. Bargoens van Holland: De gelukte list (1689-1690) [Bron 3] 170 C ii. Geheimtaal van Cartouche (1731) [Bron 5] 170 C iii. Geheimtaal (1769) [Bron 7, 52] 171 C iv. Geheimtaal van de Brabantse Bende (± 1800) [Bron 8, 53] 178 C v. Lijst van mr. Vernée (1844) [Bron 11] 184 C vi. Brief van A. en Z. (1844) [Bron 12] 187 C vii. Nieuwenhuis (1858) [Bron 15] 189 C viii. Verwoert (± 1860) [Bron 16] 190 C ix. De Boeventaal (1906) [Bron 32] 199 C x. Bargoens uit de buurt van Hilversum (1926) [Bron 35] 207
D.	Woorden van Joodse oorsprong in de noordelijke groep 209 D i. Bargoens van Nijmegen (1924) [Bron 36] 210 D ii. Bargoens van Haaksbergen (1922) [Bron 37] 211 D iii. Bargoens van Lochem (1921) [Bron 38] 213 D iv. Bargoens van Goor (1925) [Bron 39] 214 D v. Bargoens van Oldenzaal (1928) [Bron 40] 215 D vi. Bargoens van Wijhe (1931) [Bron 41] 216 D viia,b. Bargoens van Groningen-Winschoten (1921-1925) [Bron 42, 43] 217
	Samenvatting van de lijsten A-D 223

 

Hoofdstuk v. De Zigeuners en de geheimtalen

Geschiedenis en oorsprong van de Zigeuners 251 Zigeuners in Europa 252 Verschijning in verschillende landen 252 Vervolgingen buiten Nederland 253 Beschuldigingen 254 Aantal Zigeuners 255

Zigeuners in Nederland 255 Zigeuners in Deventer; 1420 256 Arnhem, Utrecht; 1429 256 Zigeuners in Groningen, Friesland, Zeeland 257 Holland en West-Friesland 257 Zeeland en Staats-Vlaanderen 257 Noord-Brabant: de Generaliteitslanden 258

 

[pagina 11]

Vervolgingen 258 Plakkaten 1530 259 Sporen van Zigeuners 261

Zigeunertaal in Nederland 262

Zigeunertaalelementen in het Nederlands 267

Zigeunerwoorden in de geheimtalen 268 A. Zuidwestelijke geheimtaalgroep: A i. Liber Vagatorum (1563) [Bron 1] 269 A ii. Bargoens uit een klucht van Cornelis de Bie te Lier (± 1680) [Bron 2] 269 A iii. Bargoens van Zele (1840) [Bron 9] 269 A iv. Bargoens van Roeselare (1890) [Bron 19] 270 A v. Bargoens van Antwerpen (1922) [Bron 29] 270 A vi. Bargoens van West-België (Antwerpen, Brussel, Torhout, Gent, Aalst, Kortrijk, Mechelen, Roeselare) (1916) [Bron 30] 271 A vii. Bargoens van Tilburg, Schijndel e.o. (1922) [Bron 31] 271 B. Zuidoostelijke geheimtaalgroep: B i. Das Duisburger Vocabular (1724) [Bron 4] 272 B ii. Kramertaal van de Kempen (1837) [Bron 44] 272 B iii. Bargoens van St.-Truiden (Belgisch Limburg) (1892) [Bron 21] 272 B iv. Bargoens van Maastricht (1917) [Bron 23] 272 B v. Bargoens van Groenstraat (1924) [Bron 24] 273 Henese Fleck: Breyell (1926) [Bron 46] 273 B vi. Bargoens van Weert (1927) [Bron 25] 273 C. Noordwestelijke geheimtaalgroep: C i. Bargoens van Holland: De gelukte list (1689-1690) [Bron 3] 274 C ii. Geheimtaal van Cartouche (1731) [Bron 5] 274 C iii. Geheimtaal (1769) [Bron 7, 52] 275 C iv. Geheimtaal van de Brabantse Bende (± 1800) [Bron 8, 53] 279 C v. Lijst van mr. Vernée (1844) [Bron 11] 279 C vi. Brief van A. en Z. (1844) [Bron 12] 279 C vii. Nieuwenhuis (1858) [Bron 15] 279 C viii. Verwoert (± 1860) [Bron 16] 279 C ix. De Boeventaal (1906) [Bron 32] 280 C x. Bargoens uit de buurt van Hilversum (1926) [Bron 35] 280 D. Noordoostelijke geheimtaalgroep: D i. Bargoens van Nijmegen (1924) [Bron 36] 281 D ii. Bargoens van Haaksbergen (1922) [Bron 37] 281 D iii. Bargoens van Lochem (1921) [Bron 38] 285 D iv. Bargoens van Goor (1925) [Bron 39] 285 D v. Bargoens van Oldenzaal (1928) [Bron 40] 285 D vi. Bargoens van Wijhe (1931) [Bron 41] 286 D viia,b. Bargoens van Groningen-Winschoten (1921-1925) [Bron 42, 43] 286

 

[pagina 12]

Conclusies 287 Overzicht van de Zigeunerwoorden in de geheimtalen 288

De Geheimtalen deel ii: Bronnenboek

Woord vooraf 297

Afdeling 1: Bargoens Bron1. Liber Vagatorum (1563) [Ai] 301 i. Nederlands, Hoogduits, Nederrijns, Nederduits Liber Vagatorum 301 ii. Vocabulaer 348 iii. Van de Venne 349 iv. Lo(o)pes de Haro 350 v. Cartouche 351 vi. Vocabulaer E.L. 351 vii. Sloet tot Oldhuis 351 Bron 2. Bargoens uit een klucht van Cornelis de Bie te Lier (± 1680) [A ii] 351 Bron 3. Bargoens van Holland: De gelukte list (1689-1690) [C i] 353 Bron 4. Das Duisburger Vocabular (1724) [B i] 356 Bron 5. Geheimtaal van Cartouche (1731) [C ii] 357 Bron 6. Langendijk (1732) 363 Bron 7. Geheimtaal (1769) [C iii]; zie voor correcties bron 52 365 Bron 8. Geheimtaal van de Brabantse Bende (± 1800) [C iv]; zie voor correcties bron 53 372 Bron 9. Bargoens van Zele (1840) [A iii] 374 Bron 10. Biddersoproer (1842) 392 Bron 11. Lijst van mr. Vernée (1844) [C v] 392 Bron 12. Brief van A. en Z. (1844) [C vi] 397 Bron 13. Van Eikenhorst (1844) 399 Bron 14. Vergelijking N.N. (1845) 399 Bron 15. Nieuwenhuis (1858) [C vii] 400 Bron 16. Verwoert (± 1860) [C viii] 405 Bron 17. Winklers Dialecticon (1874) 422 Bron 18. Teirlinck (1886) 423 Bron 19. Bargoens van Roeselare (1890) [A iv] 423 Bron 20. Onze Volkstaal (1890) 430 Bron 21. Bargoens van St.-Truiden (Belgisch Limburg) i (1892) [B iii] 433 Bron 22. Bargoens van St.-Truiden (Belgisch Limburg) ii (1893) 436 Bron 23. Bargoens van Maastricht (1917) [B iv] 438 Bron 24. Bargoens van Groenstraat (1924) [B v] 444 Bron 25. Bargoens van Weert (1927) [B vi] 455 Bron 26. Bargoens van Brussel (1897) 459 Bron 27. Bargoens van Sint-Niklaas (1897) 460 Bron 28. Bargoens van Roeselare (1913) 460

 

[pagina 13]

Bron 29.	Bargoens van Antwerpen (1922) [A v] 461
Bron 30.	Bargoens van West-België’ (Antwerpen, Brussel, Torhout, Gent, Aalst, Kortrijk, Mechelen, Roeselare) (1916) [A vi] 463
Bron 31.	Bargoens van Tilburg, Schijndel e.o. (1922) [A vii] 470
Bron 32.	De Boeventaal(1906)[C ix] 473
Bron 33.	Op het dievenpad (1924) 512
Bron 34.	Het Leven (1927) 513
Bron 35.	Bargoens uit de buurt van Hilversum (1926) [C x] 515
Bron 36.	Bargoens van Nijmegen (1924) [D i] 518
Bron 37.	Bargoens van Haaksbergen (1922) [D ii] 523
Bron 38.	Bargoens van Lochem (1921) [D iii] 527
Bron 39.	Bargoens van Goor (1925) [D iv] 529
Bron 40.	Bargoens van Oldenzaal (1928) [D v] 531
Bron 41.	Bargoens van Wijhe (1931) [D vi] 534
Bron 42.	Bargoens van Groningen-Winschoten (a) (1924-1925) [D vii a] 535
Bron 43.	Bargoens van Groningen-Winschoten (b) (1921) [D vii b] 541
	Afdeling ii: De kramertalen
Bron 44.	Kramertaal van de Kempen (1837) [B ii] 544
Bron 45.	Kramertaal van Exel (1901-1902) 545
Bron 46.	Henese Fleck (1926) 546
Bron 47.	Tiöttensprache (1923) 559
	Afdeling iii: Jargon
Bron 48.	Louter Lekoris (1916-1917) 570
Bron 49.	Losche Nekôdesch (1921) 580
	De Geheimtalen deel iii: Nagelaten bronnen
	Woord vooraf, geschreven rond 1964 587
Bron 50.	Bargoens van Brouwershaven (± 1600) 588
Bron 51.	Bargoens van Weert (1752) 589
Bron 52.	Geheimtaal (1769) (gecorrigeerde versie van bron 7) [C iii] 593
Bron 53.	Geheimtaal van de Brabantse Bende (± 1800) (gecorrigeerde versie van bron 8) [C iv] 595
Bron 54.	Van Eikenhorst ii (1844) 597
Bron 55.	Bargoens van Schijndel (± 1935) 602
Bron 56.	De Gabbertaal (1937) 603
Bron 57.	Jiddisch uit Amsterdam (vóór 1940) 623
Bron 58.	Boeven-Jargon (1948). 626
Bron 59.	Dieventaal (1950) 632
	Aanhangsel: Bron 60. Querido (1912-1925) 638

 

[pagina 14]

Lijst van verkorte boektitels 667

Redactionele afkortingen 672

Noten 673

Woordregisters 691 Register Geheimtaal - Nederlands 691 Inleiding 691 Geheimtaal - Nederlands 694 Register Nederlands - Geheimtaal 795 Inleiding 795 Nederlands - Geheimtaal 796 Thematisch register 849 Inleiding 849 Thematische samenvatting van de Nederlandse ingangen 850