De geheimtalen

[p. 2]

[p. 4]

[p. 5]

Voorwoord

Deze uitgave is onderdeel van een reeks heruitgaven die verschijnt bij Het Taalfonds van uitgeverij L.J. Veen. Binnen de reeks heruitgaven worden belangrijke werken over taal die na de Middeleeuwen in druk zijn verschenen, beschikbaar en toegankelijk gemaakt voor een algemeen publiek. In de reeks verschijnen nu de twee delen De Geheimtalen van J.G.M. Moormann, oorspronkelijk gepubliceerd in 1932 en 1934, aangevuld met een nieuw, nagelaten deel.

Het belang van het werk van Moormann staat buiten kijf: Moormann heeft als eerste een wetenschappelijke beschrijving van het Nederlandstalige Bargoens gepubliceerd én de tot op heden uitgebreidste woordverzameling van het Bargoens. Dit maakt Moormanns boeken tot een onovertroffen standaardwerk met blijvende waarde. Ze vormen de oudste uitgebreide beschrijving van een sociolect of groepstaal, en wel het sociolect van de laagste maatschappelijke klassen: dieven, venters, landlopers en dergelijken. Wat daarbij in het oog springt is de liefde waarmee Moormann schrijft over deze vaak geminachte groepen en hun taal.

Onder ‘geheimtalen’ verstond Moormann alle talen die een bepaalde groep mensen onderling gebruikt opdat mensen buiten de groep hen niet begrijpen. Hij verdeelde de geheimtalen in vijf categorieën, die hij globaal als volgt omschreef:

1.	Bargoens: een geheimtaal van zwervers in woonwagens en venters, gekleurd door de streektaal van de sprekers;
2.	dieventaal: een geheimtaal van dieven in de grote steden, ontstaan uit het Bargoens;
3.	jargon: een geheimtaal van veehandelaren, met zeer veel Jiddische woorden en gekleurd door de streektaal van de sprekers;
4.	kramertaal: een geheimtaal die tot ongeveer 1900 door reizende handelaren gesproken werd in de Kempen, Breyell en Mettingen en die bestond uit een mengsel van oude Bargoense woorden, dialectwoorden en Zigeunerwoorden; en
5.	lettertaal: een geheimtaal die gevormd wordt door woord- of letterspel; zo kan men klinkers in een woord vervangen door -adie-, wat leidt tot bradiek voor ‘broek’, badichel voor ‘bochel’ en madiel voor ‘molen’.

Hoe kwam Moormann aan zijn materiaal? De essentie van geheimtalen is immers dat ze niet bekend zijn. Om te beginnen verzamelde Moormann alle beschikbare historische bronnen met geheimtaal, te beginnen bij het Nederlandse Liber Vagatorum uit 1563. Voor de jonge geheimtaalwoorden verrichtte hij veldwerk: jarenlang fietste hij op zijn vrije zondagmiddagen langs woonwagenkampen en ondervroeg hij informanten naar hun geheimtaalwoorden. Dat ze hem daarbij hielpen, zegt iets over het vertrouwen dat hij kennelijk wist in te boezemen.

Het aldus verzamelde materiaal gaf Moormann in 1934 uit onder de titel Bronnenboek, als tweede deel van De Geheimtalen. In totaal publiceerde hij 49 bronnen, waaronder ook de mondeling afgevraagde woordenlijsten. In het Bronnenboek is dan ook alle belangrijke oudere literatuur over geheimtalen, die vaak vrijwel

[p. 6]

onvindbaar is, verwerkt en beschikbaar gemaakt, en vinden we bovendien de resultaten van Moormanns omvangrijke veldwerk.

Moormann vermeldt zowel het Bargoens van het platteland als van de steden, maar de nadruk ligt op het platteland. Daarmee beschrijft hij een verdwenen wereld: de geheimtalen van zwervers, venters en veehandelaren zijn immers uitgestorven. Tegenwoordig verstaan we onder Bargoens vooral de volkstaal van de grote steden.

Die volkstaal van de grote steden, en dan specifiek de volkstaal van Amsterdam in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw, hebben Enno Endt en Lieneke Frerichs beschreven in hun Bargoens woordenboek. Het lag dan ook voor de hand de heruitgave van Moormanns standaardwerk te laten voorafgaan door een inleiding van de grote Bargoenskenner Enno Endt. Toen ik daarover contact met hem opnam, bleek hij tot mijn verrassing te beschikken over nagelaten bronnen, die hem ter hand gesteld waren door de familie van Moormann. Deze bronnen waren niet eerder gepubliceerd, omdat geen uitgever er in de economisch slechte jaren vijftig brood in zag. Aan de heruitgave van de oorspronkelijke boeken konden nu elf nieuwe bronnen worden toegevoegd, zodat het totale aantal bronnen op zestig komt, lopend van 1563 tot 1950.

Met de publicatie van de nagelaten bronnen is één wens van Moormann alsnog in vervulling gegaan. Aan een andere wens is in ieder geval deels tegemoet gekomen. In het ‘Woord vooraf’ van de verschillende delen wijst Moormann telkens op het belang van de samenstelling van een Woordenboek der Geheimtalen. Daarmee is hier een begin gemaakt door de toevoeging van drie zeer omvangrijke woordregisters: een register Geheimtaal-Nederlands, een register Nederlands-Geheimtaal en een thematisch register. De registers bevatten ongeveer 10.000 Bargoense woorden en bijna 5000 Nederlandse ingangen en verbindingen. Dankzij de registers wordt het werk van Moormann behalve een leesboek tevens een naslagwerk.

Deze heruitgave zal ieder met belangstelling voor geheimtalen en Bargoens een feest van herkenning bezorgen - want het is opvallend hoeveel woorden uit ‘Moormann’ inmiddels gemeengoed zijn geworden; naast andere overigens, die in totale vergetelheid zijn geraakt of die slechts voortleven in dialecten. Ook voor etymologen, dialectologen en ieder die in dialecten is geïnteresseerd, biedt het werk van Moormann een schat aan gegevens. Wellicht inspireert de heruitgave van dit rijke materiaal tot hernieuwde aandacht voor het Bargoens. In ieder geval ben ik voornemens op basis van de gegevens een etymologisch woordenboek van Bargoense woorden samen te stellen.

Nicoline van der Sijs