De geheimtalen

D. Woorden van Joodse oorsprong in de noordelijke groep

Als een van de kenmerken van deze groep is opgegeven: ‘het Joodse element is aanzienlijk’. Het percentage Joodse woorden stijgt gemiddeld boven de 30.

We zullen de verschillende bronnen, die alle op eigen aantekeningen berusten, nagaan om het karakter van de aan het Joods ontleende woorden vast te stellen.

[p. 210]

D I. Bargoens van Nijmegen (1924) [Bron 36]

Het woordmateriaal heb ik verkregen van enkele van elkaar onafhankelijke personen die in Nijmegen wonen. Ze zwerven niet meer. De geheimtaal is dus in Nijmegen gelokaliseerd. Een van de ondervraagden stamt van zwervers af.

In de gemeente Nijmegen woonden in 1915 in totaal 225 mannelijke en 279 vrouwelijke Israëlieten. Vele hiervan behoren tot de eerste stand.

De volgende woorden van Joodse oorsprong treffen we in het Bargoens aan.

achelen, eten

attenoje, uitroep

bajes, gevangenis

bajes van de borgemak, gemeentehuis (ook grandige kit)

bas, stuiver; kimmelbas, drie stuivers

begietig, bang

bei, beis, twee; bei zoof, twee gulden

beis bas, dubbeltje; ook beisje

bekaan nemen, terugnemen; ik heb die twee knaken bekaan genomen

benosselen, betalen. Contaminatie van nossen en betalen.

bescholmen, betalen; lovie of schriebes bescholmen

bezol, goedkoop

boser, vlees. Eén van de onderzochten noemde het ‘geen Bargoens’.

dollef, vier

emmes, mooi

gabbertjes, jongens

gasjene-mone priemerik, dominee

gasterik, gazzer, spek

geklof, gekleed

gis, handig; gisse goozer, handige vent

gisof, pruimtabak. Hetzelfde woord als eytsef in c viii, 1860 Verwoert.

gokken, kaarten

gooi, vrouw

goozer, vent, kerel

hei, heitje, vijf

heit, heitje, kwartje

heitjespoojer, souteneur (ook piratenpooier)

jajim, jenever

jat, hand, voet

jatter, dief

joed, tien; tientje

jofel, mooi

joker, duur

kaffer, boer

kajim, Jood

kalf, twintig (zie kaf)

kalletje, getrouwde vrouw

kasjemeine gaan, weggaan; ik verschier hier lau, ik moet gaan kasjemeine, ik verdien hier niets, ik moet weggaan

katsie, slager

keil, borrel; keilen, drinken

keilof, hond; ook joekel

kienen, kopen

kimmel bas, vijftien cent

kinnemen, luizen; ook kinnef

kinnefkam, haarkam

klof, kleren; die bink tippelt jofel in de klof, die man is goed gekleed

kotem, kind; 't mokkel scheft met kotem, het meisje is zwanger

lammetje, een gulden vijftig

lechem, brood; lechembakker; bakker

loenig; loenig porum, lelijk; lelijke kerel

majem, water (ook plomp); majembak, urinoir

majemen, mingere, regenen

mans tippelen, geld ophalen bij een orgel

martienfokker, zwerver (ook grieksefokker). Pol. en Voorz.: medinoh ‘gewest, provincie, platteland, streek, kleine stad, dorp’; -geier (-geher), -looper ‘die op het platteland het ventersbedrijf uitoefent’.

meier, honderd gulden

melochemen, coïre

[p. 211]

mesjokke, dom, gek

mezomme, geld

mies, lelijk; spant die gooie een mies ponem hebben, kijk eens wat een lelijk wijf

mies trederiks, sokken

mokem, stad

niese, meisje (zie schikse, kalletje)

nijf, mes

peiger, dood; die bink hebben ze peiger gestoken (ook mol)

poen, geld

ponem; porum, hoofd of gezicht

saucher, koopman

schikse, meid (zie kalletje'en niese)

schok, stad; boerenschok, dorp

schokken, kosten

seragel, slecht, stinkend; seragel bozer, slecht vlees

sjoegen, slimmeriken

sjonof, penis. Bischoff: sônef 1 ‘Schwanz’ (Hebr. sânâb); 2 ‘Verächtliches’ (G.).

sjoof, gulden; ook zoof en piek

siep, zeventig. Pol. en Voorz.: shiw'im ‘zeventig’.

smeris, agent

smoeslau, houd je mond (ook deis je)

soele, kerk

sos, sossem, paard

talver, bedelaar

temeie, lichtekooi; temeiekit

tochus, tokus, aars

tofele, de, de vader (ook olmse). Bischoff: tôfel ‘alt’ (rabb.: thâphêl ‘altersschwach’).

tofele mone, rooms

We vinden hier 83 Joodse woorden op een totaal van 242, d.i. ± 34%.

Het karakter van de overgenomen woorden kenmerkt de geheimtaal als Bargoens. Dieventaaltermen treffen we niet aan; geen woorden voor inbrekerswerktuigen, inbraken, soorten dieven enz. De hele woordvoorraad geeft ons een inzicht in de gewone denksfeer van de zwervers: geld, brood, kleren, geslachtsleven en wat daarmee in verband staat vormen er een belangrijk bestanddeel van.

Een paar woorden, tot nog toe niet opgetekend, zijn van belang omdat ze ook in het ‘jargon’ van de Twentse paardenkopers voorkomen. Het zijn: martienfokker (Twents jargon: medine), sjonof(Twents jargon: zonof ‘staart’), siep ‘zeventig’ (Twents jargon: sjiebes) en de tofele ‘de vader’.

Het Bargoens van Nijmegen is wat z'n Joods element betreft, ten dele ontleend aan handelaars, slagers, veekopers e.a., die, Jood of christen, een vaktaal spreken, doorspekt met Joodse woorden.

D II. Bargoens van Haaksbergen (1922) [Bron 37]

In 1922 leverde een onderzoek te Haaksbergen zeer belangrijke stof voor de geheimtaalstudie. Ik ondervroeg er een zwerver die zich tijdelijk in Haaksbergen gevestigd had. Deze persoon, Van de W., is een woonwagenbewoner van geslacht op geslacht. Hij zwerft allang weer en ‘berolt’ voornamelijk het oostelijk deel van Overijssel tot Ootmarsum en Denekamp. In dit zwerfgebied liggen als voornaamste plaatsen Enschede (Joden: 416 mannen, 421 vrouwen); Borne (Joden: 68 mannen, 85 vrouwen); Haaksbergen (Joden: 38 mannen, 29 vrouwen); Oldenzaal (Joden: 91 mannen, 117 vrouwen); Denekamp (Joden: 26 mannen, 31 vrouwen); Ootmarsum (Joden: 23 mannen, 14 vrouwen); Almelo (Joden: 212 mannen, 212 vrouwen); Delden (Joden: 22 mannen, 18 vrouwen); Goor (Joden: 47 mannen, 49 vrouwen); Hengelo (Joden: 97 mannen, 112 vrouwen). De tussen haakjes geplaatste

[p. 212]

getallen doen ons zien dat in Twente een aanzienlijk getal Joden woont, ook in de kleinere gemeentes.

Bij deze zwerver constateerde ik telkens dat hij Baisroven ‘Joods’ onderscheidde van echt Bargoens. Dat neemt niet weg dat in zijn Bargoens een sterke Joodse inslag zit. De minachting voor woorden die hij als Joods kende, waarschijnlijk nieuwe, was opvallend. Het is wéér de geschiedenis van de brief van A. en Z. (c vi 1844). Ik zal naast de woorden van Joodse origine de niet-Joodse synoniemen noteren.

achelen, eten; ook bikken

achtertochus, ham (zie tochus)

Bais-Roven, het Joods ter onderscheiding van het Bargoens. Vorm uit het jargon.^275 Contaminatie van beisko (beisecho) en bar jisro' eil?

bescholmen, betalen; ook bedissen

beseibelen, bedriegen

bewiegmen, verdienen. Vgl. marwichen in de C-groep, en ‘Louter Lekoris’: bewiechmen.

dobberen, spreken. Dobberen naast dibberen is een vorm uit ‘Louter Lekoris’.

gaaie, volk

gammel, ezel. De vorm gammel is door klank- en begripsassociatie met gammel ‘ziek, slecht’ ontstaan uit gammer.

gapper, dief

gazzer, varken; ook baloo

gazzeremoon, protestant; gazzeremoon gaaie, protestants volk; ook hansjes (vgl. ‘Louter Lekoris’: gazzeremone).

glonze, fles

glonzel, raam, glas

gokken, liegen

gondel, lichtekooi (zie temeie en tes mem)

gondelbajis of gondelkit, bordeel

goozer, vader; ook knul

goozer, jongen, broer

harbe, veel; harbe saai, rispel, lang haar. Bischoff: Hebr. harbèh ‘viel’. Vgl. harbe, harme in ‘Louter Lekoris’.

heitje, kwartje

janzorof, sterkedrank, jenever. Pol. en Voorz.: jaïn soroph ‘brandewijn’.

jat, hand, vinger

jatter, dief

kaffer, boer; ook hoetse

kajum, Jood

kassajim, geweer; goozer met kassajim, jager

keilef, hond (als Bais-Roven opgegeven); ook joekel

kepoeris, dood; ik knoks je kepoeris

kinjen, kopen. Deze vorm is uit het ‘Louter Lekoris’. De meest voorkomende is kienen.

kinnemtiejijs, kam (als Bais-Roven opgegeven)

lau, niet, weinig

lechem, brood. Ook maro en Witte Willem; de betekenissen zijn gedifferentieerd: maro betekent ‘roggebrood’.

majem, water; majemen, regenen

majemtrapper, eend; ook betsje

makajemen, geven, slaan; ook kleunen

medine, land, bouwland. Deze vorm is uit ‘Louter Lekoris’.

mesjokke, gek; ook maf en kalloone

mies, slecht; mies murf, slechte tanden

miete, bed

mietevattelink, beddengoed

mokum, stad; Grannig Mokum, Enschede

pattes, zwanger; ook baden meles, grannige meles

roojen, roojemen, kijken

sabbelen, werken; ook peezen

schore, waar; kinnem schore, lompen

275 Zie Moormann, Louter Lekoris i.v. Baisrolf [jargon van de paardenhandelaars, bron 48].

[p. 213]

serachelen, stinken; ook bouten

serroof, dokter. Contaminatie van serrore ‘heer’ en roof ‘dokter die de paarden keurt’. (Zie roof in ‘Louter Lekoris’.) Pol. en Voorz.: rauphei ‘geneesheer, dokter’.

sikkebajis, sikkekit, herberg. Als Bais-Roven opgegeven.

sjasken, drinken; ook buizen

sjikse, meid; peezesjikse, dienstmeid

sjoele, kerk; ook dof

soacher, koopman

sossem, paard

sougern, handelen. Als Bais-Roven opgegeven.

talven, vragen; ook mangen

talvenaar, bedelaar; ook manger

tannegoor, kippen. Als Bais-Roven opgegeven; ook kachelientjes.

temeie, lichtekooi

tesmem, lichtekooi. De letters t, m van temeie.

tiffel, kerk; ook dof. Zie ‘Louter Lekoris’ i.v.

tochus, aars

tof, goed

treifel, vals, niet goed; treifel rat, rijksdaalder

vergokken, verspelen (zie gokken)

zoof, gulden

Deze geheimtaal geeft nog sterker dan d i een beeld van Joodse invloed op oorspronkelijk Bargoens. Het is vooral het jargon van de Twentse kooplieden dat z'n woordmateriaal afgestaan heeft. In de lijst is dit aangegeven. Hoewel deze zwerver zoveel mogelijk de Joodse woorden vermeed, treffen we er aan (janzorof is mekorof, tannegoor e.a.), die we tot nog toe niet noteerden. Deze woorden wijzen wel op direct contact met Joodse elementen.

Begrippen uit de dieventaal treffen we bijna niet aan.

Op een totaal van 231 woorden tellen we 66 aan het Joods ontleende woorden, of ± 29%.

D III. Bargoens van Lochem (1921) [Bron 38]

In Lochem heb ik de taal onderzocht van een gevogeltekoopman die ook twee jaar in Groesbeek gewoond heeft. Het Joodse element in deze Lochemse geheimtaal is van jonge datum. De vader, die ik ondervroeg, gaf vaak een Oudbargoens woord dat de zoon niet meer kende of als ‘verkeerd’ verwierp. De woorden van de zoon bleken dan ontleend te zijn aan het Twentse jargon, dat hij op de markten te Zutphen en Deventer en langs de weg hoorde.

We treffen in deze groep, evenals in d ii, vaak meerdere woorden voor één begrip aan, bijvoorbeeld ‘hond’: heuvel, joekel, keilef (Bargoens, Zigeuners, Joods); ‘dubbeltje’: kassemenneke, meutje, hoendje, beisje.

De vader gaf zich moeite de Joodse woorden te weren en zoveel mogelijk zuiver Bargoens te geven. Dit verschijnsel constateerden we ook in d ii (zie ook c vi 1844, A. en Z.)

De Joodse gemeente te Lochem telt 149 leden, 71 mannen en 78 vrouwen.

De volgende Joodse woorden komen in deze geheimtaal voor:

[p. 214]

achelen, eten; ook bikken

bajis, gevangenis; ook prinsemerij en lok

bolleboos, burgemeester

beisje, dubbeltje; ook hoendje, meutje, kassemenneke

etters, vader. Pol. en Voorz.: ette ‘vader’ (Duits).

galeies, mond- en klauwzeer. Pol. en Voorz.: gelaas, zie gauli; gauli ‘ziekte’.

gazzer, spek

gedallast, arm

gesjochten, arm

goie, vrouw (zie lekaive)

gokken, kaartspelen

halgen, lopen; ook tippelen

ise, man. Pol. en Voorz.: ish ‘man’.

jajem, jenever; ook nörrie

jatten, handen; ook veemen

kaffer, boer; ook hoetse

kajim, Jood; ook snikkel

keilef, hond; ook ookjoekel, heuvel

kelfsken, borrel. Vervorming van keil, zie d i.

ken, ja; bevestiging in het algemeen

kinnem, luis; ook grieksen

kluft, het voorkomen van iemand; kwante kluft, een goed voorkomen

lau, slecht

lekaive, vrouw (zie goie)

memme, moeder

mitwe, bed; ook luimes

nefke, lichtekooi; zie temeie

poen, geld

roojen, kijken; lau roojen, slecht zien

schim, naam; linke schim, valse naam

sien, commies; ook wout

sjanken, drinken. Vervorming van sjasken?

sjokkelmajem, koffie

soucher, koopman

sorrore, heer, patroon

talven, bedelen; ook strijken

temeie, lichtekooi (zie nefke)

temeie-bajis, bordeel; ook sjok

tiffel, kerk. Pol. en Voorz.: tiploh ‘afwijking, kerk’.

tiffele, kerk; ook sjank

tippelen, lopen (zie halgen)

zonof penis

De hele lijst telt 126 woorden. Daarvan zijn er 42 van Joodse oorsprong, of 33%.

Evenals bij d i en d ii draagt deze lijst bij tot de opvatting dat het oostelijk ‘jargon’ hier een oorspronkelijk Bargoens beïnvloed heeft.

D II. Bargoens van Goor (1925) [Bron 39]

De woorden in de nu volgende lijst werden door mij opgetekend uit de mond van K., een ‘deftig’ kermisreiziger, die met verschillende ‘spullen’: draaimolen, luchtschommel, de kermissen bezoekt. Deze kermisklanten, al wonen ze op hun trektochten in woonwagens, rekenen zich tot een maatschappelijk veel hoger staande groep dan de zwervers, die van de talf moeten leven. Ze hebben een organisatie en een vakblad,²⁷⁶ en vaste woonplaatsen buiten de kermistijden.

M'n zegsman, K., wist niet heel veel woorden en uitdrukkingen, maar toch genoeg om me een inzicht in de geheimtaal van deze groep te geven.

De streek die K. met z'n spel bereist, omvat: Overijssel en een deel van Gelderland (Achterhoek, oostkant Veluwe). De Rijn is de zuidgrens.

Van Joodse oorsprong zijn de volgende woorden:

276 De Komeet: Opgericht door Bestuurderen der Nederlandsche Vereeniging van Kermisvakgenooten. Winschoten. (In 1924 de 24ste jaarg.)

[p. 215]

achelen, eten; ook bikken

bekattering, bekeuring

dalven, bedelen; zie talven

gajes, volk; ook geschoor

ganneven, stelen

gazzer, spek

geschoor, volk. Ik vermoed dat dit woord door synoniemafleiding ontstaan is uit schore ‘waar’; aldus: waar synoniem met ‘tuig’; ‘tuig’ is minder soort volk. Misschien heeft de bijgedachte aan schorrie-morrie meegewerkt aan de betekenisovergang.

heitje, kwartje

janzorof, jenever (werd paarden-koperstaal genoemd)

jatten, handen, schoenen; bruine jatjes, bruine schoenen

joed, tien gulden

kaffer, boer; die kaffer stiekt lau, die boer geeft niets

keil, borrel

keilef, kellem, hond; ook joekel

kinnef, luizen; de vrijer scheft onder de kinnef, die kerel zit onder de luizen

kloft, kleding

lau, weinig, niets

lauman, paard dat niet trekken wil. Zie ‘Louter Lekoris’ i.v.

lechem, brood; achel lau lechem, eet weinig brood; ook maro

maiem, water

majemen, regenen, mirigere; in laatste bet. ook flossen

mans tippelen, geld ophalen; hij tippelt mans bij 't pierement

mansen, geld ophalen

melochemen, coïre

mokum, stad

niese, meisje, vrouw

peiger, dood

ponum, gezicht; ook porum

scheffen, zijn, vertoeven

schim, naam

serroorkit, herenhuis

sjikker, dronken

sjoof (zoof), gulden

skiks, meid. (De sk-Anlaut is Saksisch.)

sossem, paard

tepei houden: zich -, z'n mond houden, zich gedekt houden: hou je tepeie (is de pei)

tof, goed

verkinjen, verkopen

zonef, penis

De gehele lijst bevat 118 woorden. Aan het Joods ontleend zijn er 38, d.i. 32%.

We zagen dat het jargon van Goor 90% Joodse woorden bevat; uit deze getallen al blijkt het verschil tussen deze twee geheimtalen. De sprekers van het Goorse Bargoens en het jargon behoren tot absoluut verschillende sociale groepen en komen niet met elkaar in aanraking, behalve wanneer een kermisreiziger een paard wil kopen. Lauman is zeker aan het jargon ontleend - sossem zeker niet, hoewel ontlening voor de hand ligt. De jargonvorm is sos. Het karakter van de ontleende woorden is als die in d i, ii en iii.

D V. Bargoens van Oldenzaal (1928) [Bron 40]

Drie zwervers hebben me het materiaal dat nu volgt, verschaft. Eén van deze lui, die juist acht jaar ‘gescheft’ had, beweerde: ‘'t Wöt allemoale Jöts,’ en probeerde de Joodse woorden te vermijden, een geval dat we ook signaleerden bij d ii en d iii. Het zwerfgebied van deze lui, allen te Oldenzaal woonachtig, is Twente, de Achterhoek, Noordoost-Overijssel tot Coevorden.

De volgende woorden van Joodse origine treffen we aan:

[p. 216]

achelen, eten; ook bikken

bajes, gevangenis

bas, stuiver

beis hoendjes, twintig cent

beisje, dubbeltje; ook hoendje

bekaan nemen, bestelen, te pakken nemen

bozer, vlees

brooger, kerel, man

gazzer, spek

goie, vrouw

heitje, kwartje

jajem zorem, jenever; zie keil en nörrie

jatten, handen, stelen

joed, tien gulden

jofel, goed, mooi

kaffer, boer

kalle, vrouw. Werd als ‘Joods’ bestempeld.

kasjemeine, weg; we tippelen kasjemeine, we gaan weg (zie pleite)

keil, jenever; zie jajem zorem en nörrie

keil, borrel

keilekit, herberg; ook keilewinkel

kimmel, drie; kimmel bas, vijftien cent

klof, kleren; jofel in de klof, goed gekleed

lammetje, daalder (ƒ1,50); ook duimpje

lau, niet

malochemen, coïre; ook kasperen

martienfokker, rondtrekkende leurder, ‘reiziger’, woonwagenbewoner

meier, honderd gulden; kwart meier, ƒ25,-

mokum (groot-), stad; mokum, dorp

niese, vrouw

pattes, zwanger. Werd ‘Joods’ genoemd.

pleite, weg (bijw.); zie kasjemeine

poen, geld

pooser, cent; ook scheur en schrabber

ros, hoofd. Als ‘Joods’ opgegeven.

scheffen, vertoeven

schim, papieren; de wout mangt naar de schim, de agent vraagt naar de papieren. Metonymische betekenisovergang.

schofel, slecht; schofele schore

schore, waar

sjoem, vet (bnw.). Zie ‘Louter Lekoris’ i.v. sjoem.

smoes lau, zeg niets. Als ‘Joods’ opgegeven; ook prevelt lau.

sorrorekit, villa

sossem, paard

temeie, lichtekooi, ook temeiesjikse

tinnef slechte waar

tippelen, lopen

tippelsjikse, meisje uit een woonwagen

tochus, aars. Werd ‘Joods’ genoemd.

zonof penis. Werd ‘Joods’ genoemd; ook siegfriet.

zoof, gulden

zwartjesmajem, kokend water

De hele lijst bevat 134 woorden. Van Joodse oorsprong zijn er 52, dat is ± 39%. Dit percentage is rijkelijk hoog als we in het oog houden dat ten minste één van de ondervraagden zoveel mogelijk de Joodse woorden vermeed. Dat was de man die acht jaar ‘gezeten’ had. Deze gaf ook meerdere woorden als ‘Joods’ aan. Het doordringen van de Joodse woorden blijkt hier dus in de laatste jaren toe te nemen.

Verschillende woorden: zoof (met z-Anlaut), tinnef, sjoem, schore zijn aan het jargon ontleend. De soort van de overgenomen woorden is dezelfde als in de voorafgaande lijsten.

D VI. Bargoens van Wijhe (1931) [Bron 41]

De nu volgende lijst bevat maar 81 woorden, die me verschaft zijn door A.V., die met een woonwagen uit Wijhe in Goor vertoefde. De man trok door heel Overijs-

[p. 217]

sel; hij is echter geen martienfokker van huis uit en heeft z'n geheirntaalkennis dus niet als kind reeds in z'n familiekring opgedaan, maar heeft die later al zwervende verworven. Het karakter van de hele lijst is nu wel heel anders dan bijvoorbeeld die van d ii (Haaksbergen).

De volgende Joodse woorden treffen we aan:

beis, twee

beisje, dubbeltje; ook joekeltje

gaster, spek

goamelen, coïre. Avé-Lallemant iv 531: chomeln, chaumeln (Hebr. chomal) ‘sich erbarmen’, d.h. ‘misbrauchen, entehren, coïre’. (Zie ‘Louter Lekoris’ i.v. gamelen en gameler.)

heitje, kwartje

jatten, handen; ook veemes

kimmel, drie; kimmeltje, stuiver (!)

lechem, brood; ook maro

macholle, bedorven, kapot; 't is macholle, de zaak is kapot

mokum, dorp

porum, gezicht; wat een porum!

poter gaan, weggaan; poteren, aflopen, afwerken; poter die streif, loop die straat af; pooter!, gooi dood, maak van kant; pooter dat waterreitsje, gooi die eend dood

scheffen, zijn, hebben, vertoeven; met grom scheffen, zwanger zijn

schofel, slecht

schokkie, kermis

sjonof, penis; ook leuter en kesieberik

sossem, paard

tochus, achterste, aars

zwijntje, fiets

We tellen 19 Joodse woorden op 81, of ruim 23%. Het percentage is aanzienlijk lager dan we tot nog toe in de D-groep constateerden en benadert het dichtst d ii (Haaksbergen).

Een van de factoren die een lager percentage Joods veroorzaakte, is zeker wel het aantal Joden dat in Salland woont, en dat veel geringer is dan in Twente.

Wijhe: 18 Joden, 12 mannen en 6 vrouwen; Olst: 22 Joden, 14 mannen, 8 vrouwen; Diepenveen: één jood; Bathmen: 14 Joden, 7 mannen, 7 vrouwen.

Nieuwe woorden levert de lijst niet op, behalve goamelen, aan het jargon ontleend.

D VIII, B. Bargoens van Groningen-Winschoten (1921-1925) [Bron 42, 43]

Uit deze streek bezit ik gegevens die me verschaft zijn door twee maatschappelijk geheel verschillende personen.

D VIIA

Het hoofdmateriaal is me verschaft door S., los-werkman, chauffeur enz. Hij behoort dus niet tot de groepen die we tot nog toe voor de noordoostelijke geheimtalen onderzochten. Hij staat in het gewone leven, iets aan de zelfkant. Tot de dievengroep behoort hij niet, al komt hij wel in aanraking met ‘jongens van de vlakte’. Hij woont sedert geruime tijd in Nijmegen.

We zullen de woorden van Joodse oorsprong in zijn geheimtaal nagaan.

[p. 218]

attenŏje, och (interjectie)

aukel, bult. Pol. en Voorz.: auker ‘bultenaar’ (Duits).

bedeis (1ste pers.), ik doe, ik verricht. Pol. en Voorz.: beda'as ‘met kennis, met voorbedachten rade, met opzet’.

begesjewerk, samen doen (zie getsjewerk)

beis, twee; beis eit, een kwartje. Dit laatste woord is, als het niet verkeerd is opgegeven, opvallend.

beisje, dubbeltje; ook hondje

bekaan nemen, gevangennemen; de prinserij nam hem bekaan

betoegd, rijk

binke pei, uitroep: jongens, hou je mond

boser, vlees

dalleven, dalven, vragen, bedelen

gallef, mes

gannefbrudder, een dief

gannefschore, te stelen waar

gazzer, spek

gazzerboosjer, varkensvlees

gekloft, gekleed

gesweit, getrouwd. Jiddisch: geschweit ‘getrouwd’. Pol. en Voorz.: Geschwei ‘schoonzuster; schoonbroeder, zwager’.

getsjewerk, werk datje samen doet (zie begesjewerk)

goj, christenen

golef, melk

gonje, meisje. Contaminatie van gondel en goïe.

goochem, slim; goocheme jongen, dief

goozer, vrijer

heitje, kwartje

iesje, meisje

jajem, jenever;jajemen, drinken

jansjorof, jenever

jatslag, diefstal [zie gannefschore)

jatten, handen; ook klaffier

joed, gouden tientje; joed, tien

jofe, mooi

kafferientjes, boeren

kajim, Jood

kasjemeine, weg (bijw.); ik tippelde voor kasiemeine; ook ‘slag’: ik bediste daar een kasiemeine!

keil, keiltje, borrel

kèn, ja

kesjeres, gezicht, voorkomen; minachtend: wat een kesjeres, wat een lelijk gezicht. Pol. en Voorz.: ǵezeiraus ‘rampen, kwalen’. (Een lelijk gezicht is een ǵezeiroh.)

kienen, kopen

kimmel, drie; ook ‘een week’!; ik pees hier kimmel, ik werk hier een week

kinnef, luizen; ook join

klof, kleren

koten, kind; ook koter ‘jongen’, tegenover meisje

lau, niets; van lau weten, van niets afweten

lau lône, niet

lau sjoege, sjeige, geen verstand; daar heb jij lau sjoege (sjeige) van, daar heb jij geen verstand van

lekeive, meid, lichtekooi. Pol. en Voorz.: neqeiwoh ‘vrouwelijk persoon, meisje’.

leviege met krèn, niets; ik bedis leviege met krèn, ik krijg helemaal niets

loene (schore), slechte waar

macholle, slecht, venerisch; ook ‘dood’

majemen, mingere

makke, in de uitdrukking lau cent de makke, niets

makke, slag

makke: voor - liggen, ziek zijn

makkement, slag; voor makkement liggen, voor mirakel liggen, bewusteloos geslagen zijn

makkement, lichaam; hij scheft 'n mies aukel op z'n makkement, hij heeft een lelijke bult

[p. 219]

makkement: 't zal me 'n - wezen, het zal me een zorg wezen; ik trek er me niets van aan

malochem-kit, bordeel

marode, ongeluk; hij scheft in de marode

massel, geluk

melogemen, coïre

mem, moeder; ook poerie

mezommes, geld

mokum, stad

olf, een

parch-porum, lelijke kop

patsof, hoofd

piegem, kind, slimmerd

pinooze sjalf, een goede, lepe jongen

pleite, weg (bijw.)

porum, hoofd, lichaam

posje, cent; ook schrabber

raajemen, zien

scheffen, geven: schef me een sjakkel, geef me een borrel

scheften, zitten, vertoeven, bezitten; gaan: ik schefte de wereld in

schokkelmajemen, drinken

schoren, koopwaar

sjachelaar, koopman

sjalf, vent, kerel. Pol. en Voorz.: shalph ‘een niet-Israëlitisch jongmens’, door sommigen in verband gebracht met shiph gérèw ‘het zwaard trekken’.

sjasken, drinken

sjauve, waard; lau sjauve, niets waard^277

sjeichet, man, kerel; sjeicheltje, kind (ook grom, koten)

sjeroogemen, stinken

sjikker, dronken; sjikkeren, drinken

sjikse, meid, meisje

sjoege in hebben, erg in hebben; daar heeft er geen een sjoege in

sjoele, school

sjonef, penis

sjorof, jenever

sjouf, gulden; hei sjoef, vijf gulden

skorumen, liegen; je skorumt, je liegt

slamassel, ongeluk

smeris, agent

smoezen, spreken

sos, paard

tes mem, lichtekooi

tochus, achterste

vejieberig, weg (bijw.); ik tippel vejieberig, ik loop weg

verkasjemeine, gebiedende wijs: ‘ga weg’

verkienen, verkopen

Op een totaal van 226 woorden tellen we er 97 van Joodse oorsprong, d.i. ± 43%.

Dit percentage is alweer hoger dan dat van één van de andere groepen. De soort van de ontleende woorden verschilt niet zoveel van die welke we tot nog toe in de oostelijke groep constateerden. Er zijn echter veel nieuwe bij die we alleen in De Boeventaal, waarvan Amsterdam het centrum is, vonden.

Een centrum van Joden, zoals Zuidoost-Groningen ongetwijfeld is,²⁷⁸ verhoogt sterk het aantal Joodse woorden in de geheimtaal. De hier onderzochte persoon heeft z'n materiaal opgevangen in cafés, op markten, in Joods gezelschap; zeker door direct contact met Joden. Zijn woordmateriaal nadert het meest tot het jargon van Twente; de vaktermen voor de handel ontbreken echter. Het is voornamelijk van groep d viia uit, dat het Bargoens van de zwervers beïnvloed wordt.

277 Zie volgende lijst.

278 Groningen (stad): 2700 Joden, 1354 mannen, 1346 vrouwen; Winschoten: 644 Joden, 324 mannen, 310 vrouwen.

D VIIB

De tweede persoon uit Winschoten die me woordmateriaal verschafte, was een dame van zeer goede stand, die in de winkel van haar ouders hielp. Daar kwamen veel zwervers uit Muntendam, kleine handelaren die er hun inkopen deden.

[p. 220]

Zij zelf, van Joodse familie, gebruikte nog veel Joodse woorden, zoals dat heel vaak gewoonte is bij Israëlieten van wie de ouders nog Jiddisch spraken.

We krijgen nu een lijst die geen beeld geeft van de invloed van het Joods op het Bargoens; eerder heeft hier het omgekeerde plaatsgehad: het Bargoens dat in de winkel opgevangen werd, drong in de oorspronkelijk Joodse winkeltaal, die nu het karakter kreeg van Bargoens met heel veel Joodse woorden.

Het woordmateriaal is wel interessant om eens een beeld te krijgen van de taal van de personen waarmee de onderzochte van d viia in aanraking kwam.

Ik laat het genoteerde in z'n geheel volgen. De woorden die niet van Joodse oorsprong zijn, worden met* getekend; de Groningse met †.

aukeltje, bochel

bajis, gevangenis, huis

begesje: in -, samen handelen

bewaunes, verschrikkelijk, vreselijk. Pol. en Voorz.: ba'awaunaus ‘door (onze) zonden; helaas’. (In geen andere lijst genoteerd.)

bezolletje, koopje

bobeltje, oude voorraad uit de winkel: geef hem merk bobel. (In geen andere lijst.)

bocher, man, een flinke kerel. Pol. en Voorz.: bogur ‘jongeling, ongehuwde man, student, kwekeling van een seminarium tot opleiding van godsdienstonderwijzers en rabbijnen’. (Alleen hier.)

boser, vlees

*bout, feces

brooche, winst, geluk

eiǵel, kalf (ǵ stemhebbende gutturale explosief als bij Pol. en Voorz.) Pol. en Voorz.: 'eiǵèl ‘kalf’. (In geen Bargoenslijst genoteerd.)

fenêtre, ogen

fiege, een, niets. Pol. en Voorz.: nephigo. d viia leviege.

flammen, stinken

*flenske, melk

gajes: om - brengen, doodmaken

ganneke maken, brandstichten. Pol. en Voorz.: ganukoh, ‘inwijding, inwijdingsdagen, “het Feest der lichtjes”, beginnende 25 Kislew:^279 ter herinnering aan de overwinning door de Makabeeën bevochten, en de Tempelreiniging, die daarvan het gevolg was.’ Gedurende de dagen van het ganukohfeest worden in Joodse families lichtjes ontstoken die geplaatst zijn in de ganukoh-wijzer: de eerste avond van het feest één (het rechter); de tweede avond twee (de beide rechtse); de derde avond drie (de drie aan de rechterkant, terwijl van links begonnen wordt met aansteken), enz.; de achtste avond worden alle pitten ontstoken. ‘Een negende los bovenaan aangebracht bakje doet als aansteker dienst’ (zie Pol. en Voorz. onder ganukoh). De betekenisovergang ‘brandstichten’ is goed te begrijpen. Het woord ganneke maken is in geen lijst genoteerd.

gatje bangelo, turf. (Zie hoofdstuk v, de woordenlijst.)

gèrie, doof. Pol. en Voorz.: geireish ‘doof, dove, doofstom, doofstomme’. (Nergens genoteerd.)

*goerrie, stuiver; alleen hier gevonden

goj, christen

heitje, kwartje

*hondje, dubbeltje

jatmoos, handgeld

Jid, Jood

279 25 december.

[p. 221]

†jidders, uiers. Dit woord is Gronings; K. ter Laan:^280 ‘Jidder (Stad, Old[ambt] en soms op Ww. [Wester-wolde]) = 1e uier en vooral 't gekookte vleesch van de uier. 't Gewone woord op Ww. is gidder.’ Dit dialectwoord werd me door twee van elkaar onafhankelijke personen als Bargoens opgegeven.

keilef, hond

kinjen, kopen

†kloef, dikte; er zit kloef aan die mokkel, die meid is dik. K. ter Laan:^281 ‘Der zit n̥ bult kloef aan = lett.: daar is heel wat aan te kluiven, daar zit veel vlees aan.’

kloft, nare vent; verrotte kloft (zie klove)

klove, beroerling, lamme vent. Pol. en Voorz.: kloowem (kelowim), mv. van kélèw ‘gemene lui, lastige concurrenten’. (Nergens genoteerd.)

†kokkert, neus. K. ter Laan (t.a.p.): ‘kokkerd = een dikke, een grote. Uit het Hollands. Hai het n̥ kokkerd van n neus.’

kotentje, kind

kratser, gierigaard. Wsch. gevormd van krats ‘cent, kleinigheid’ (Hebr. kerets ‘een stukje’). Vgl. ‘Louter Lekoris’ s.v. krats. (Het artikel van K. ter Laan - t.a.p. - onderscheidt niet krats ‘schurft’, en krats ‘kleinigheid, cent’). (Het woord kratser is nergens genoteerd.)

†krets: je kunt de - krijgen, verwensing

lau, niets

*lousie, ei

macholle, ziek

*mafspies, slaapstee

makke, gebrek; die koe heeft een makke

mamser, beroerling. Pol. en Voorz.: mamzeir ‘bastaard, kind uit een verboden verbintenis’. (Nergens genoteerd.) Vgl. du mamser, in b i (Duisburger Vocabular).

*mangen, bedelen

mitte, bed

moeheren, mingere. (Zie hoofdstuk v, woordenlijst. Dit Zigeunerwoord alleen hier.)

*mokkel, meisje

mom, gebrek (zie makke). Pol. en Voorz.: mum ‘lichaamsgebrek’. (Alleen hier.)

*murf, mond

nekeive, vrouw, zonder ongunstige bijbetekenis

pattern is geld weerd, verkoop maar; weg is weg; de patroon zegt het in de winkel tegen een bediende als hij vindt dat die een oud stuk maar moet verkopen, al is het dan ook tegen mindere prijs dan de gevraagde. Jiddische uitdrukking. Pol. en Voorz.: patteren ‘vrij laten, zich iemand van de hals schuiven; men vergelijke potor; - is geld werth.’ (Hier alleen.)

pattersche schore, slechte waar (zie pattern)

pei, mond

peiger, dood

peizeltje, mooi meisje. Niet bij K. ter Laan l.c.; nergens genoteerd.

†petètertjes, aardappels. K. ter Laan, l.c.: ‘petatter = 1e schertsend: een aardappel.’

*pierementje, orgel

*pieren, dansen

†plaanke, deur. K. ter Laan l.c.: plaanke ‘plank’.

pleite gaan, weglopen

*poerie, vrouw. K. ter Laan l.c.: ‘poerie (Winschoter Bargoens) is 1e een oude vrouw; 2e minachtende naam voor moeder.’ (In geen andere lijst genoteerd.)

poojen, eten. (De gewone bet. van poojen is drinken.)

poshet, cent

280 K. ter Laan, Gron. Wdb.

281 K. ter Laan, Gron. Wdb.

[p. 222]

*puut, grote borrel. K. ter Laan, l.c.: puut (Bargoens) ‘een borrel’. (Nergens genoteerd.)

rat, rijksdaalder

*reks, in de uitdrukking ik heb geen poshet meer in 't-, ik heb niets meer

*rolmantje, woonwagen

scheffen in bajis, gevangenzitten

†scheveel, een vrouwspersoon; een oud scheveel (minachtend). K. ter Laan l.c.: ‘Schevel (H[ogeland] en W[ester-kwartier] = 1e een groot, sterk, fors vrouwspersoon; 2e een vrouw, die er durft te zijn; 3e een die al heel wat op haar kerfstok heeft.’ (Dit woord werd me door d vii ook als Bargoens opgegeven: scheweel ‘gezicht’.)

*schoftie, houd je stil

schore, waar, koopwaar

seichel, verstand. (Alleen in De Boeventaal.)

sereife maken, brandstichten

serrore, heer

sjauve, waard; dat is me geen poshet sjauve, dat is me niets waard. Ik vermoed dat dit woord het tweede lid is van arresjouwe, magsjouwe uit ‘Losche Nekôdesch’ en ‘Louter Lekoris’. Avé-Lallemant iv 373: Choschaw ‘er hat gedacht, ersonnen, hochgeachtet’. Pol. en Voorz.: goschuw ‘geacht, aanzienlijk’.

sjeichers, man

sjikker, dronken

*smeichelen, lachen

sos, paard

sod, geheim; in 't sod vertellen. Pol. en Voorz.: saud ‘geheim, diepzinnige bet’. (Nergens genoteerd.)

*spannen, kijken, zien

tes mem, lichtekooi

tinnef, slechte waar

tippelen, lopen. K. ter Laan, l.c.: tippeln̥ ‘tippelen’. (Hij beschouwt tippelen als algemeen beschaafd.)

*tjoeren, stelen. (Zie hoofdstuk v, ‘Overzicht van de Zigeunerwoorden’.)

*treders, schoenen

verdabberen, vertellen

*Witte Willem, boterham

*zwartje, koffie

De hele lijst bevat 87 woorden. Hiervan zijn er 21 Bargoens, terwijl er zeven tot het dialect van Groningen behoren.

De Joodse woorden zijn voor een groot deel dezelfde als die we in het Bargoens optekenden. Dit was wel te verwachten. Toch zijn er enkele bij: ganneke maken, patteren, klove (meervoudsvorm), mamzer, die zeker tot een familietaal horen. Ik heb ze nog nergens elders gehoord.

Het percentage van de Joodse woorden is 68.

In de lijst aan het slot van dit hoofdstuk zijn deze Joodse woorden niet opgenomen, omdat ze alle bewijskracht missen voor de invloed van Joods op Bargoens.

Voor de Joodse invloed in de noordoostelijke groep komen we tot de volgende conclusies:

1	Historisch is over de invloed van het Joods op de geheimtalen van de noordoostelijke groep (D) niets te zeggen, omdat ons slechts contemporain materiaal (genoteerd van 1920-1931) ten dienste staat. De uitlatingen van enkele onderzochte personen wijzen wel op een toename van Joodse woorden.

[p. 223]

2	De volgende percentages Joodse woorden komen voor: d i Nijmegen: aantal genoteerde woorden 242; Joods 34%. d ii Haaksbergen: aantal genoteerde woorden 231; Joods 29%. d iii Lochem: aantal genoteerde woorden 126; Joods 33%. d iv Goor: aantal genoteerde woorden 118; Joods 32%. d v Oldenzaal: aantal genoteerde woorden 134; Joods 39%. d vi Wijhe: aantal genoteerde woorden 81; Joods 23%. d vii Groningen-Winschoten: aantal genoteerde woorden 226; Joods 43%.
3	De lijsten geven alle Bargoens; dieventaal komt er niet in voor.
4	De zwervers hebben hun Joodse woorden niet alleen door directe aanraking met Joden. Heel wat Joods is ontleend aan het jargon van de christenkooplui. In het oosten van ons land wordt door een bepaalde categorie mensen, helemaal niet tot de minste stand horend, heel sterk ‘gemauschelt’. In de inleiding van m'n studie ‘Louter Lekoris’ merkte ik dit al op:

In Zutfen, een gesprek van, m.i. handelsreizigers, beluisterend, teekende ik op: jatten, schlemiel, gein, verjieberig, malochenen, mesjogge, sjikker. In Goor, in één gewoon gesprek (van Christenen) noteerde ik: lau-lone, schauter, sjalf, schlemiel, peiger, sjikker, sjasken, sjaskebreur, sjaskepeter, achielen, toffe achiel, jofel, mies, mieze hond, miesponem, mesjogge, besjolmen, heitje, joed, zoof, vejieberig, zabbelen, temeie, goamelsjikse, toffe sjikse, zeibel, bezeibelen.

5	Dat er echter verband bestaat tussen het aantal in een streek wonende Joden en de in de geheimtalen voorkomende woorden, bewijst dit onderzoek weer opnieuw.