De geheimtalen

[p. 170]

C. Joodse elementen in de noordwestelijke groep

De geheimtaallijsten die we van groep C, de noordwestelijke, bezitten, zijn niet zo scherp gelokaliseerd als die van de andere groepen. Over het algemeen bevatten ze de geheimtaal van de grote steden in Noord- en Zuid-Holland. Het dieventaalelement is er in sterke mate vertegenwoordigd.

Het materiaal dat we van deze groep kennen, is zeer belangrijk.

C I. Bargoens van Holland: De gelukte list (1689-1690) [Bron 3]

Het oudste Bargoens voor Holland vinden we in een blijspel: De gelukte list.²⁴² Het stuk dateert uit 1689-1690 en is gemaakt door een van de leden van het kunstgenootschap N.V.A. In het tweede bedrijf, eerste toneel, wordt een stelletje dieven sprekend ingevoerd. Het Bargoens (zoals ze hun taal noemen) is in de tekst opgenomen zonder vertaling en zonder dat het door een bijzondere letter aangegeven is. Een enkel woord als stapje slierme kan ik niet vertalen.²⁴³ Het enige Joodse (?) woord dat we aantreffen is poen. Het grootste deel van de Bargoense woorden uit het blijspel is in de moderne geheimtalen door Joodse vervangen:

Blijspel	Latere geheimtaal
verhaaren	gannefen, gappen, stelen
loense keet	sjofel bajis, slecht huis
feem	jat, hand
kibbige poen	kousjere mesommen, goed geld
vosjes	joedjes, gouden tientjes
sprikkels	jatten, handen
kappen	smoezen, praten

Tegen 1700 was de Joodse invloed op de geheimtaal nog gering. Dit blijkt ook uit de volgende lijst.

242 De Gelukte List of Bedrooge Mof, 2de druk. Te Amsterdam, (vignet N.V.A.). Gedrukt voor het Kunstgenootschap en te bekomen bij de erven van J. Lescaille, 1704 [bron 3].

243 slieren is ‘halen’. (Cartouche 1731: C ii [bron 5]); stapje slierme kan zijn ‘de duivel haal me’.

C II. Geheimtaal van Cartouche (1731) [Bron 5]

Deze geheimtaal, blijkens de hele woordvoorraad voor het grootste deel dieventaal,²⁴⁴ vinden we in Cartouche.²⁴⁵ De uitgever zegt in z'n ‘Bericht aan den Dichtlievenden Leezer’:

De Drukker heeft, in navolging van den Franschen, achter dit werkje geplaatst twee woordenboekjes, namentlijk, het eene met Nederduitsch voor, en het Bargoens’ er tegen over, en het andere met het Bargoens voor en het Nederduitsch' erover: meer om zijn voordeel dan om dat gij een kwaad gebruik van die taal zoud maaken (l.c. p. 6).

Achter deze eerste lijst heeft de uitgever geplaatst het Woordenboek van het Oud Bargoens en Duitsch. Deze lijst is een slechte afdruk van die uit het Liber Vagatorum. Het merkwaardige ervan is de aankondiging als ‘Oud Bargoens’. Ik mag dus aannemen

244 Zie hoofdstuk ii, ‘Dieventaal 1731’ [Cartouche, bron 5].

245 Cartouche 1731 [bron 5]; achterin, p. 1-32; p. 33-38.

[p. 171]

dat de eerste lijst, modern Bargoens, uit 1731 is. Deze lijst is bijzonder belangrijk en is weinig bekend. Ze bevat 351 woorden die tot de geheimtaal van de Hollandse grote steden behoren. Ik vermoed dat ze Amsterdams zijn, evenals die in c i. Het enige Joodse woord dat we aantreffen, is weer poen ‘geld’ (ook poejer). Toch kwamen de dieven al met Joden in aanraking, zoals het woord platte Kaf ‘smous, die gestoole goedt koopt’, aantoont. Maar op de geheimtaal heeft het Jiddisch nog niet ingewerkt.

C III. Geheimtaal (1769) [Bron 7, 52]

We bezitten uit ±1769 een zeer belangrijke notitie van geheimtaal.²⁴⁶ Ze bevindt zich in het Algemeen Rijksarchief (Hof, verspreide stukken 251). Dr. Meilink zond me het hs. tegelijk met de processtukken van de Brabantse Bende (zie c iv). Het bevat echter geen woorden, door de leden van deze bende gebruikt, zoals een mededeling van Jos. Maria Wagner zou doen denken.²⁴⁷ Deze schrijft bij no. 113 van z'n bibliografie:

Die Akten dieses Prozesses gegen Jan den Brabanter, Everard Engelen und Cons. sind noch auf dem Kgl. Archive im Haag vorhanden. Herr Sous-Archivar van den Bergh hatte die Güte, mir daraus eine grössere Anzahl bargoenscher Wörter mitzuteilen.

De geheimtaal van de leden van de Brabantse Bende zullen we in c iv zien; ze is heel anders dan die van deze lijst.

De mededeling van Jos. Maria Wagner berust op een vergissing: de heer Van den Bergh meende dat de woordenlijst bij de processtukken van de Brabantse Bende hoorde.

Het onderhavige handschrift, door mij t.a.p. kritisch uitgegeven, heeft tot opschrift:

Tael of Expressie van eenige Woorden onder de schelmen gebruikelijk mitsgaders een zamen gevoegd opstel van de zogenaamde Bourgondische Die-ven-taal alsmede van de Smouse, Dieve en Landlopers Taal, opgegeven in s' Hage den 17 Augusti 1769.

In deze lijst treffen we, naast vele Zigeunerwoorden (zie hoofdstuk v), talrijke woorden aan die van Joodse oorsprong zijn. Of ze alle in Holland gebruikt werden, betwijfel ik. De samensteller heeft zeker uit één Duitse lijst geput, namelijk: J.J. Bierbrauer, Beschreibung Derer Berüchtigen Jüdischen Diebes-Mörder-und Rauber-Banden... enz. (Cassel 1758).²⁴⁸ In het voorbericht vinden we de eerste oorspronkelijke classificatie van de dieven na die van het Liber Vagatorum. Deze classificatie nu is op één woord na (Kuttenschieber) geheel, hoewel verkort, overgenomen. Men vergelijke:

246 Moormann, Brg. 18de eeuw [bron 7].

247 Wagner, Die Litteratur, p. 18, noot*.

248 Kluge, Rotwelsch, p. 242; Avé-Lallemant i, p. 237.

[p. 172]

Bierbrauer	Hs. 1769
Schrencker werden indessen diejenigen genannt, welche gemeinlich scharf geladene Sack-Pistohlen und Diebes-Instrumente versteckt bei sich tragen, mit zusammengesetzten Kräften gewaltsame nächtliche Einbrüche verrichten, alsdann Schränke, Kisten und Kasten aufschlagen oder erbrechen, alles ihnen Anständige daherausnehmen und wann sich etwa die Leute wiedersetzen oder zur Rettungs-Beförderung Lermen machen wollen, selbige Koochen. d.i. vergewaltigen, binden und schlagen oder wohl gar ermorden.	Schrenckers (N.B. Kas. L^t.)^249 Zijn moordenaars en Dieven en die met zak pistolen, dief en breek ysers, en andere Instrumenten; heijmelijk voorsien zijn. (Het woord is in geen enkele Nederlandse lijst te vinden.)
2 Boskenner pflegen sich in Kleidern ziemlich propre aufzuführen, reisen gemeinlich zu Pferde, kehren in die vornehmste Wirtshäuser ein und haben Diebes-Instrumente bey sich, mit welchen sie des Nachts alle Schlösser dermaszen geschickt zu eröffnen und wiederum zuzuschlieszen wissen, dasz es niemand hören noch gewahr werden kann; bestehet der Diebstahl in Waaren, Kleidern oder andere schweren Sachen, so werfen sie solche ihren vor denen Fenstern darauf lauernden Cammeraden zu; gerathen ihnen aber baare Gelder oder Pretiosa in die Hände, so stecken sie solche zu sich, bezahlen des folgenden Morgens die Zeche und reisen getrost ab, nehmen jedoch eine ganz andere Route, als sie im Wirtshause angegeben. Selbige gehören zwarn zu denen vorigen, jedoch mit dem Unterschied, dasz alle Boskenner zugleich Schrencker sind, die wenigste von diesen hingegen genugsames Ansehen und Geschicklichkeit haben, jener Diebes-Streiche zu bewerkstelligen.	Boskenners (N.B. Kas. L^t.) Geven haer uit voor fatzoenlijke Luijden, en gaen in de voornaemste Herbergen Logeeren: dragen bij zig dieven gereedschappen; daer zij 's nachts kasten en kisten behendig meede openbreeken en alzoo steelen. (Dit woord is in geen Nederlandse lijst te vinden.)

249 Deze letters staan bij alle hier genoemde woorden. De zin ervan is misschien: N.B. Kasseler lijst, wat met de gegevens klopt.

[p. 173]

3 Roller lassen sich die Bärthe völlig abscheeren, geben sich alsdann vor Christen aus, kommen gegen Abend in die aufm Lande an denen Haupt-Strassen gelegene Wirtshäuser, worinnen Fuhr-oder Handelsleute logiren, legen sich zu selbigen auf Streue und sobald diese ermüdeten Leute hart eingeschlafen seynd, schneiden sie ihnen entweder die Katzen mit dem Geld vom Leibe herunter oder ziehen die Geld-Beutel aus deren Kippen gemächlich heraus und schleichen davon.	Rollers (N.B. Kas. L^t.) Laten zig den baerd afscheeren en gaen in fatzoenelijke Herbergen logeeren: en aldaer handel drijvende luijden, meede logeerende, 's-nagts besteelen. (Ons woord zakkenroller is wel hetzelfde; dit is echter algemeen Nederlands geworden en komt in de latere geheimtaallijsten niet meer voor. Cartouche 1731 heeft nog: Rolder, Dief die het geld uit de zak steelt.)
4 Schottenfeller oder Uffthuner gehen in die Kram-Läden unter dem Vorwand etwas zu kaufen, wehrendem Handel aber stecken sie einige Waaren in die auf der linken Seite des Rock-Futters gemachte Oefnung dermaszen geschwind hinein, dasz es niemand so leicht merken kann.	Schottenfelters (!) of Uffthuners. (N.B. Kas. L^t.) Gaen in de kramen of winkels onder voorwendsel van iets te koopen en steelen ondertusschen al wat ze magtig kunnen worden. (Komt in de Nederlandse lijsten niet voor.)
5 Marschandiser begeben sich zu Wechseleren, Jubilirern, Uhrmackern und Goldschmieden, stellen sich an, als ob sie Geld verwechseln oder etwas kaufen wollten un wann ihnen alsdann Baarschaften oder Pretiosa vorgelegt werden, so wissen sie durch allerhand mit denen Händen machende Grimassen etwas zwischen die Finger oder in ihre darzu aptirte Rock-Ermel hinein zu practiciren.	Marschandisers (N.B. Kas. L^t.) Geven sig voor koopluij uit die bij de Juweliers, Horlogiemakers, Goud en Silversmeeden etc. gaen en alsoo haer malitieuse Diefstallen pleegen. (Van de Nederlandse lijsten geeft alleen Cartouche 1731 deze categorie: Marchandiser op doen: Dief, die onder schijn van iets te koopen 't goedt uit de winkel steelt.)
6 Kuttenschieber	Deze categorie ontbreekt.
7 Esckocker oder Lohu streichen zur Winterzeit Morgens und Abends, wann es noch dunkel ist, herum und wo sie eine Hausthür offen sehen, begeben sie sich heimlich hinein, bemächtigen sich derer Meubles, welche ihnen am ersten zu Gesicht kommen und schleppen solche eiligst hinweg.	Echkockers (N.B. Kas. L^t) of Lohu. Zwieren 's morgens en 's avonds als 't nog donker is om, en een huisdeur open vindende plegen zij hare diefstallen. (De woorden komen niet in Nederlandse lijsten voor.)

[p. 174]

8 Iomackener gehen zur Sommerzeit in denen Dörfern herum und falls sie alsdann wahrnehmen, dasz die Leute sich allesamt aus einem Haus zur Feld- und Garten-Arbeit begeben haben so eröffenen oder erbrechen sie die kleine Nebenthüren in denen Scheuren oder Stallungen und hohlen heraus, was ihnen am besten anstehet.	Iomackeners (N.B. Kas. L^t.) Gaen meest 's Zomers ten platten lande omswerven en als de huizen der Dorpelingen gesloten en dezelve in 't veld werkende zijn, de deuren dan weeten te openen, of in te breeken, en pleegen als dan hunne snoode dievstallen. (Komt in de Nederlandse lijsten niet voor.)
9 Schockgänger werden die Markt-Diebe genannt, deren seynd gemeinlich drey bey einander: der erste feilschet zum Schein mit dem Kaufmann über ein Stück Waar, der neben ihm stehende zweite passet indessen die Gelegenheit ab etwas aus der Krambude zu entwenden und solches dem hinter im laurenden dritten rückwarts ohnvermerkt zuzureichen, welcher sich sodann eilend fort-packet; wird er aber mit dem Corpore delicti, ehe er solches in Sicherheit bringen können, atrapirt, so bestehet dessen Rechtfertigung gemeinlich darinnen, dasz er ein Schnurr-Jude seye, welchem ein anderer ihm unbekannter Handels-Jude die Waare gegen ein Batzen Trinkgeld ins Wirthaus zu tragen anvertrauet habe.	Schockgangers (N.B. Kas. L^t.) Noemt men Marktdieven, die gemeenlijk met haar driën zijn, den eenen wat Waeren beziende en quasi wat staande te dingen, terwijl de anderen ondertusschen hare diefstallen plegen. (Het woord, dat in meerdere Duitse lijsten voorkomt, ontbreekt bij ons.)
10 Kisler treiben die Beutelschneiders-Profession und stehlen denen Leuten ihr Geld, Uhren, Tabatieren u. dergl. auf eine behende Art aus denen Taschen und Hosen-Säcken heraus.	Kislers (N.B. Kas. L^t.) Zijn de Meesters Beurzensnijders, die vigilant zijn in 't Spolieeren, en dus van dien naam wel de Capiteyne. (Komt in de Nederlandse lijsten niet voor.)
11 Pottfenner schiessen denen Gaudieben absonderlich Schrenckern und Boskennern auf ihre vorhabende Massematten mit dem Beding Geld vor, dasz sie ihnen hiernächst die gestohlene Waaren in desto wohlfeilern Preis überlassen werden.	Portfenners (!) Zijn zodanige, die de Gauw dieven, vooral de Moord- en dievagtige Schrenkers en Boskenners op hun voorgenomene Expeditie eenig Geld op de hand schieten, onder die mits, dat de gestolene goederen alsdan voor een koopje aan haar worden geleeverd.

[p. 175]

	(Komt in de Nederlandse lijsten niet voor.)
Hierzu kommen nun auch noch die sogenannte Baldober oder Aus-Kundschafter derer Massametten; diese aber sondern sich wiederum in drey besondere Classen ab.	Baldobers (N.B. Kas. L^t.) Bestaan in driederleij zoorten, en zijn Subtile Dieve makelaars, die wel zo zeer in perzoon niet medegaan, maar egter de occasie om dievstallen te plegen uitspionneeren, en 't Secreet daar van aan hunne makkers opgeven. (Dit woord is wél bekend.)

De overeenkomst is wel duidelijk. Ik geloof dan ook dat de bewerker de Casseler lijst gekend en vrij vertaald heeft. Ik acht me daarom niet gerechtigd de Joodse woorden van deze groep mee te tellen bij het bepalen van de Joodse invloed. Baldober zonder ik ervan uit. Dit woord treffen we ook aan in de lijsten onmiddellijk na 1769.

De volgende Joodse woorden blijven nu over.

aggelen, eten

baldobers, personen, die een gelegenheid tot diefstal uitspionneeren. Pol. en Voorz.: ba'al dowor ‘heer van 't woord, woordvoerder’ enz...; ook ‘informator, rechercheur’.

besiastert zijn, sat zijn (vgl. sjikker-sikker)

beyes: de - is vervloekt, vast verknold, inkomen: wij sullen daer beswaerlijk inkomen. De bet. is ‘huis’.

blette geholgt, verjaegt of gemist. Pol. en Voorz.: peleitoh ‘ontvluchting’ en halchenen ‘gaan lopen’ (Hebr. hôla'ch).

bosser, vleesch; Hebr. bôsor

cabber, kammeraet. Pol. en Voorz.: gàwer, goweir ‘collega, vriend’.

caffer, een, een boer

camberous, een, een kamer Bischoff: chawrusse: 1 ‘Genossenschaft, Gesellschaft, Verein, Anhang’ (rabb. chabrôthâh); 2 (Diebs-, Gauner-)Gesellschaft (G).

capore: hem doen -, moorden of vermoorden

couser, duyster. Pol. en Voorz.: kosheir ‘geschikt, bruikbaar, in orde, geoorloofd, voor gebruik geschikt, betrouwbaar’. (Waarschijnlijk hetzelfde woord: als het duister is, is het er couser ‘geschikt voor diefstal’.)

dielis, deur Bischoff: dèles, der, die Tür; Hebr. dèleth.

dofis, gevangenhuis Bischoff: tôfes ‘Arrest’; rabb. thâphêss, van Hebr. tâfas ‘grijpen, gevangennemen’.

gallagh, pastoor. Pol. en Voorz.: ǵalog ‘die toegestaan heeft dat men hem scheert, iemand met de tonsuur, roomskatholiek geestelijke, pastoor’.

ganniff, dief

gegem sourem, jenever Gegem is jajim, Hebr. ja'jin ‘wijn’. Sourem van Hebr. sâra'ph ‘branden’ (vgl. ‘Louter Lekoris’: janzoref).

[p. 176]

getalt, opgehangen Hebr. thâlâh ‘ophangen’ (zie telleeren).

Golden Mokem, Amsterdam. Pol. en Voorz.: ǵodaul ‘groot’; mokem ‘stad’. Het geheel is dus Grootmokum.

gom, de, dag, de dag. Pol. en Voorz.: jom, jaum ‘de dag’. (Voor wisseling Anlaut G en J vgl. het aangehaalde artikel, s.v. gom.)

innert, beul Avé-Lallemant iv p. 427, leidt het woord af van Hebr. ana, ono; innui ‘die Qual, Folter, Tortur’.

iijsje, vrouwspersoon (is isch van b i)

jaske, klerk (lees: ‘kerk’). Avé- Lallemant schrijft over dit woord het volgende (iv 550): Die Etymologie ist sehr dunkel; weder im Deutschen, Slawischen, Romanischen, noch Zigeunerischen findet sich ein auch nur ähnlich lautender Name. Möglich ist, dasz hier die jüdischdeutsche Abbreviatur: Jisch koëch, jaschke (jejascher kochacho, Gott möge deine Kraft führen), als Dank für empfangenes Gutes vorliegt.

joussen, slaepen. Bischoff: jôsch'nen ‘schlafen’ (Hebr. jáschân).

kasser, varken. Bischoff: Aram. chasîr ‘Schwein’.

kim, kiem, smous. De gewone vorm is kajim.

kilff of kileff, een, een hond

klasseija, glasse,^250 pistool. Mieses (Die Jidd. Spr., p. 217): Klajsajyn ‘wapen in het algemeen’.

kijsiff, silver. Pol. en Voorz.: késèph ‘zilver, geld’.

la fonis, maeneschijn. Bischoff: lewône, die, der Mond. Hebr. lebânâh (Pol. en Voorz.: lewônôh).

leggem, brood

leijel, de, de nagt. Pol. en Voorz.: leil ‘nacht’.

malbo, kleederen (ook malbois)

masteren, klappen. Avé-Lallemant iv 571: van Hebr. mosar ‘verraden’.

mattaf, kelder. Avé-Lallemant iv 572: mattow ‘de kelder’. Van Hebr. bijw. matto ‘naar beneden’.

memler, koopman. Pol. en Voorz.: mimkor ‘verkoop’.

meijem, wijn (!). M.i. een contaminatie van majem en jajem ‘wijn, jenever’. Meijem sourem, wijn.

meijes, geld

mokum, mokem, stad

mousen, spreeken. Bischoff: Hebr. môschêl ‘vertellend’.

mijem, water

naafke, hoer. Pol. en Voorz.: naphqo ‘uitgaanster’.

neris, licht. Pol. en Voorz.: neir ‘licht, lamp’.

poen-bucht, geld

roune, sien. Bischoff: Hebr. râ'âh (Aschken. rô'ôh) ‘zien’.

saccum, sakkem, mes

schabber, breek-ijzer. Bischoff: Schabber, der ‘Brecheisen’, von Hebr. schâba'r ‘brechen, zerbrechen’.

schiks, meyd

schoffert, schout. Bischoff: Schoifet ‘Richter’ (Hebr. Schôphêt).

smeer, de, wagt, de wagt. Pol. en Voorz.: shemiroh ‘inachtneming, wacht; toezicht’.

soeye vos, goud. We hebben hier met twee woorden te doen: soeye en vos. Soeye is zohow ‘goud’ (zie sjoof).

sossem, een, een paerd

sourem (meijem), wijn. Bischoff: Hebr. szâra'ph ‘branden’.

swegten, drinken. Bischoff: Hebr. schâpha'ch ‘gieten’. (Avé-Lallemant leidt het woord af van sowach ‘slachten, offeren’ en sewach ‘het offer’.)

250 Dit woord ontbreekt in mijn studie.

[p. 177]

telleeren, rabracken. Avé-Lallemant leidt het af van Hebr. thâlâh ‘hangen, ophangen’ (zie getalt).

totes, gevange worden. Totes is zeker een schrijffout voor tofes, tofis, een woord dat wel bekend is (zie artikel i.v. Totes). Bischoff: rabb. thâphêsz ‘gevangen’.

vernollen, sluyten. Bischoff: Hebr. nâ'a'l ‘grendelen’.

versommen (versonneren), vergeven. Pol. en Voorz.: sam ‘balsem’ (bij Avé-Lallemant ook nog ‘vergift’).

ysjes intje, rooktabakdoos. Bischoff: Hebr. 'èsew ‘gras, kruid’.

In totaal constateren we 59 woorden van Joodse oorsprong op ±300. Verschillende van deze hebben we ook in de zuidelijke lijsten opgemerkt: aggelen, beyes, caffer, capore, ganniff, iijsje (isch in b i), kim, kilff (keilef), leggem, malbo, meijes, mokum, meijm, poen, saccum, schiks, sossem. Deze woorden gaan over de gewone zaken die zwervers bezighouden: eten, brood, de boer en de hond, kleren en geld, een paard en een meid. De nieuwe woorden in onze lijst dragen een heel ander karakter en zijn voor een groot deel dieventaalwoorden: pistool, zilver, maneschijn, nacht, kelder, praten, licht, zien enz. zijn begrippen die tot het dievenvocabulair horen. Het percentage Joodse woorden, bijna 20, is opvallend groot voor deze tijd. De noordwestelijke lijsten leverden tot nu toe, op één woord (poen) na, geen Joods op. De Joodse invloed begint in deze groep dus in de eerste helft van de 18de eeuw, toen, zoals de geschiedenis ons leert, de Joden als venters en kramers de boer optrokken (hoofdstuk iii, ‘Verbreiding van de Joden op het platteland’). De oude geheimtaalwoorden worden nu door Joodse verdrongen. In onze lijst komen de oude woorden nog voor naast de Joodse. De oude woorden in de noordwestelijke groep zijn in de moderne lijsten voor een deel verdwenen (in het Bargoens van het zuiden bleven er vele) en de Joodse zijn ervoor in de plaats gekomen. We zullen de begrippen waarvoor in deze lijst Joodse en niet-Joodse woorden bestaan, eens naast elkaar zetten.

aggelen	botten, eten
besiastert zijn	buys zijn, dronken zijn
beyes	kit, huis
caffer	hoers (lees: hoets), boer
camberous	hits, kamer
capore	molle, dood
dielis	val, deur
dofis	kitje, gevangenis
gallagh	primer, pastoor
gegem sourem	gevinkelde, neuri, jenever
gom	hellig, dag
iijsje	gees, vrouw
joussen	luymen, slapen
jaske	zanke, kerk
kasser	vroeterman, varken
kijsiff	kriem en roep, zilver
leggem	losje, hoest, brood

[p. 178]

leijel	deen, nacht
masteren	knoesen, klappen, verklikken
mattaf	dieperik, kelder
meijem	hespe, mool, wijn
meijes	bugt, geld
moers	bugt, geld
mousen	kappen, spreken
naafke	mot, hoer
poen	bugt, geld
prince beijes	katelerke, kasteel
schoffert	moskero, schout (Zig.)
smeer	gaff, de wacht
soeye	sonnekrij, goud (Zig.)
sossem	trapperman, paard
sourem	hespe, wijn
swegten	buijsen, drinken

We zien dan dat 33 van de 59 Joodse woorden voorkomen naast oude geheimtaal-woorden. Van deze oude woorden worden de volgende in De Boeventaal, dat wel alle woorden geeft uit de noordwestelijke groep, niet meer genoemd: hoers, hits, gevinkelde, hellig, vroeterman, hosje, hoest, deen, knoesen, dieperik, hespe, bugt, kappen, mot, katelerke, moskero, gaff, sonnekrij, trapperman.

De Joodse woorden van 1769 zijn ook wel niet alle gebleven, maar een groot deel treffen we toch nu nog aan in plaats van de verdwenen niet-Joodse oude woorden: caffer, jajem, janzoref, jom (jontef), niese, gazzer, kesef legem, majem, moos, smoezen, nefke, poen, smeris, zoof, sossem.

Hieruit blijkt dat de oude geheimtaalwoorden door Joodse verdrongen worden in twee tempo's: 1 Joods naast Oudbargoens; 2 Joods.

Hóe precies de Joodse woorden ontleend zijn, direct of indirect, is niet uit te maken. Het meest waarschijnlijk lijkt me dat het Joodse element in de dieventalen overgenomen is van de Joodse elementen van de dievenbendes. De nu volgende lijst versterkt m'n vermoeden.

C IV. Geheimtaal van de Brabantse Bende (±1800) [Bron 8, 53]

In het laatste decennium van de 18de eeuw opereerde in West-Europa een dievenbende van ontstellende brutaliteit. Jos. Russel²⁵¹ geeft over deze benden enkele inlichtingen. Deze zijn echter, evenals het woordmateriaal dat hij brengt, niet betrouwbaar. Jos. Russel ziet overal Joden. Op 49 leden van de Brabantse Bende telt hij 32 Joden; z'n woordenlijsten geven alleen Joodse woorden. Deze zijn overgeschreven uit het werk van B. Becker: Actenmäszige Geschichte... Cöln 1804.²⁵² De grote fout die Jos. Russel, B. Becker e.a. maken, is deze: ze noteren alleen woorden die hun volkomen vreemd voorkomen, dus Joodse; maar woorden als vinken, het zoek maken, koffijboonen enz. komen hun, zo los beschouwd, bekend voor en worden dus verwaarloosd. Het resultaat is dan een lijst met 100% Joodse woorden, die dan bewijzen moet dat de dieven allemaal Joden waren. Dit soort lijsten wekte terecht

251 Jos. Russel, De Rooverbenden in de Landen van Overmaas, Brabant, Holland en aan den Rijn, Maastricht 1877.

252 Kluge, Rotwelsch, p. 275.

[p. 179]

bij Loewe, Mieses e.a. ontstemming op. Daar ook Wagners bibliografie melding maakt van een groot aantal woorden uit de processtukken van de Brabantse Bende (zie noot 247), heb ik deze stukken zelf doorgewerkt. Ze berusten in het Rijksarchief, onder de no's 5595 i, ii, 5590 i enz. en zijn zeer uitgebreid.

De Brabantse Bende was een deel van een wijdvertakte bende. De uitlating van één van de verdachten tekent de situatie het best. Dina Jacobs, de vrouw van Picard, een van de hoofden, zegt namelijk voor de rechtbank van het departement te Jemappes:

Qu'il est de sa connaissance qu'il existe des bandes de brigands: Savoir l'une dans les environs de Paris: la seconde en Hollande et la troisième dans les environs d'Anvers, la sixième dans les environs de Lille et la septième dans l'arrondissement du Tournaisis: que de ces sept bandes celle de Paris est la plus forte: que les chéfs de ces diverses bandes sont nommés Picart son mari qui ordinairement avoit sous ses ordres 40 à 50 brigands. François et Jean Borspecq, frères, ordinairement habitant de Cologne ... enz. (Deze F. en J. Borspecq zijn de tweelingbroeders Jan en Cis Bosbaeck.)
A lui demandé ou se tient la bande d'Hollande. A répondu dans les villes de Flessingue, Middelburg, Sas de Gand et leurs environs ... que cette bande est composée de Juifs et d'autre individus dont le chef se nomme Jean Borspecq...

Uit een verhoor van dezelfde Dina Jacobs (een Jodin), drie dagen later, noteer ik:

...A répondu que Jean Borsbecq (!), natif d'Anvers chrétien, est le chef; qu'il ne souffre que des chrétiens dans sa bande, qu'il ne peut souffrir les Juifs, qu'il en tue même; qu'il ne souffre que deux Juifs qui sont ses favoris ...

Deze twee uitingen zijn wat het aantal Joden van de bende betreft, met elkaar in tegenspraak. Op deze tegenstrijdigheid wordt in de stukken niet gewezen.

De geestelijke vader van deze bendes is Jacob Moyses uit Winschoten, wiens dochters met de christelijke bendehoofden trouwden.

... A répondu: que Jacob Moijse son père recèle et vend les vols, qu'il entretient une correspondance avec toutes les brigades des voleurs: qu'il désigne les maisons et les endroits pour commettre les vols.

Ook Sara, de vrouw van Jacob Moyses, van geboorte christin, ‘tient le fil de la correspondance’.

We zien dat in deze bende, vooral onder de leiders, Jood en christen sterk vermengd was. Onder de mindere goden ontmoeten we vooral bij de benden die in Den Haag en Amsterdam berecht zijn, niet veel Joden. Ziehier enkele van hun namen uit het proces tegen Adrianus Bosbaeck:²⁵³ Everard Engelen, W. van de Wiel, Hein Surel, J.G. Waltelingh, Jan Baas, M.W. Waltelingh, F. Metzger, Abram Levy Singer, G. Geessing, A. Jaspers, J. Mozes Lion. Slechts twee Joden.

253 Hs. no. 5600: 4.

[p. 180]

De leden van de bende komen uit alle delen van het land: Leerdam, Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Nijmegen, Den Bosch.

Precies te bepalen wáár de geheimtaal ontstaan is, is onmogelijk. Maar ik meen ze veilig tot de dieventaal van de Hollandse steden te kunnen rekenen. De naam ‘Brabantse Bende’ is te danken aan de aanvoerders, die Brabanders waren. Ook had ze een tijd haar hoofdkwartier in Den Bosch.

De woorden zitten door het hele proces verspreid. De Nederlandse onderzoekingsrechters hebben verschillende keren veel moeite gehad achter de betekenis van een woord te komen, hele verhoren draaien bijvoorbeeld om de betekenis van het woord marremoekomt ‘alibi’. Maar er is niemand op het idee gekomen de beklaagden eens systematisch over hun geheimtaal te ondervragen.²⁵⁴ Licht was er één geweest die geklapt had. Het materiaal dat ik nu kan geven, is onvolledig en bevat alleen de termen die in het proces ter sprake gekomen zijn. Van twee woorden, een Nederlands en een Joods, voor één begrip, is hier dan ook geen sprake. Die krijgt men alleen bij ondervraging.

Ik laat hier de hele lijst volgen om aan te tonen dat we hier met een dieventaal te doen hebben waar het Joodse element, vooral ook in verband met de tijd (1798-1800), zeer belangrijk is in verhouding tot het Nederlandse.

Bulthoever: ‘Smoelken Mons is de bulthoever’, of ‘heeft de geleegenheid tot die braak aan de hand gedaan’. We hebben hier te doen met baldower, Pol. en Voorz.: ba'al dowor.

Beys, huis. Pol. en Voorz.: baïs ‘huis’.

Bikkementis: ‘Daar is Reedelijk bikkementis’ (brief van Abram Levy, die hier het hém toch zeker bekende Joodse woord achiel niet gebruikt; het is dus hier niet zó dat de Joden alleen de Joodse woorden gebruiken).

Bargoens: ‘Dat voorts dezen Gev.^e nog eenige vreemde woorden gebruikende, hij Gev.^e heeft gevraagd: “Wat is dat?” Beantwoord: “wel weet je dat niet, dat is borgoens.”’ De onderzoekingsrechter vraagt echter verder niet naar die woorden. Hij noteert er tenminste geen.

Bruiloft: naar een - gaan, op een braak uitgaan. De beklaagden Jansen en Smit zeggen niet te weten wat dat woord betekent.

Chnelles, signifie: ‘pistolet’. Staat in de Franse processtukken. Ditzelfde woord vind ik bij B. Becker (Kluge l.c. p. 275), die een geschiedenis gegeven heeft van de roverbenden aan weerszijden van de Rijn. Dat is woordmateriaal van dezelfde benden als waarvan hier sprake is.

Clemondes: ‘Of die kisten en kasten niet zijn opengebroken door middel van een ijzer, 't geen zij gewoon waren te noemen clemondes en Jan de Brabander gewoonlijk bij zich had?’ Avé-Lallemant: Hebr. k'le umonus ‘Handwerksgeräth’.

Fretboonen: ‘Engelen had altoos twee wat in grootte verschillende fretboonen bij zich ... hij had dezelve o.a. verstooken achter een spiegel.’ Ik kan niet nagaan wat met dit woord bedoeld wordt.

Coffij boontjes, lederen mutsen.

Feffere und Salz (ou poivre et sel), les munitions d'armes à feu. Uit de Franse processtukken: verhoor van Dina Jacobs. Deze sprak dus Duits, waarschijnlijk Jid-

254 Mr. W.J. van Hamelsveld, Bijdragen tot het Lijfstraffelijk Regt, Amsterdam 1817, p. 152-155, geeft wel een lijst woorden uit een proces, leden van dezelfde bende betreffend, maar ondervraagd op geheimtaal is hier niet.

[p. 181]

disch. Een kleine aanwijzing dat de Joden van de bende nog Jiddisch spraken.

Gebaldhoeft: ‘De vrouw van de C. heeft de voorz. braak gebaldhoeft’ (zie bulthoever).

Gebriesseld: ‘Hij had dezelve (panache) gebriesseld, dat is gestoolen onder schijn van in een winkel een panache te willen koopen en uitzoeken.’

Geld verdienen: ‘Dat hij wel meer zoo geld met Jan de Brabander verdient hadt’ - ‘dat hij daardoor verstond: “steelen”.’

Gelikt: ‘Toen Ik hoorde dat G. gelikt was’ (gevangen).

Gemarwicht: ‘Wat kan het scheelen, al heb ik hem gemarwicht’; dit woord werd meermalen gebruikt en betekent ‘stelen’. Staat in verband met rewach ‘winst’. Pol. en Voorz.: réwag ‘voordeel, winst, rente’.

Gochem: ‘Dit was hem verhaald door een Kastelijn nabij Grave, die zedert lange Jaaren Gochem is, en door dieverijen zijn fortuin gemaakt heeft.’ Pol. en Voorz.: gochom ‘wijs, verstandig’.

Gochemme: ‘Op jou en Engelen vertrouw ik als mijn braafste Gochemme’ (brief van Abram Levy Singer aan Jan de Brabander).

Handler-hhasner, signifie ‘saisir, lier des hommes, les assassiner, massacrer’ (uit Franse processtukken). Voor handler vgl. Avé-Lallemant ii 236, iv 290, 547; hhasner (!) kan ik niet thuisbrengen.

Harous daar: Jan de Brabander heeft geroepen, harous daar en vervolgens zijn zij heengegaan (waarschijnlijk heraus: sluit aan bij de Duitse woorden uit de Franse stukken).

Kattebakken haalen: Getuige (Geesing) zegt de betekenis niet te kennen; ‘of hij dan niet weet dat zulks beteekent: het geld uit de Laden of Mandjes van de toonbank, of wel èn Laden en geld, te steelen?’ Getuige: zegt daar niets van te weten.

Keeten opmaken: ‘Ze hebben op de Zeeuwsche stroomen gekruist, om massematten op te zoeken of Keeten op te maken, daardoor verstaande bakhuysjes waarin de Lieden aldaar gewoon zijn hun brood te bakken en dagelijks huys te houden’ (verhoor van V.d. Wiel, geboren te Gorkum, wonende te 's-Hertogenbosch).

Lampte, ‘denoteerende het allarm, sein in geval van verrassing’. ‘Dondersche mof! Roep je lampte voor een kalf? Twee à drie boeren, dan is 't nog geen lampte.’ Pol. en Voorz.: lamdon. Avé-Lallemant iv p. 564 s.v. Lamdon; van lomad ‘geleerd’, waaruit ‘oppasser’.

Ligt: het groote -, ‘hebbende deeze zoogenaamde captijn bij 't pleegen van den Diefstal een soort van een Flambouw of dik piktouw in de hand, waarvan 3 à 4 strengen in brand en dezelve ongeveer dertien à veertien duymen lang was, werdende door de Dieven genaamd het groote Ligt.’

Luymen, slapen.

Maayem Koorem, ‘'s morgens maayem k. te sasselen’ (brief van L. Singer). Ik vermoed dat jain sôrof ‘brandewijn’ bedoeld wordt. In Twente noteerde ik het rijmpje: janzoref is mekoref (Jiddisch Jaïn soref is zijn koref ‘bloedverwant, neef’). Het tweede deel van dit rijmpje zou wel eens in plaats van het eerste gebruikt kunnen zijn.^255

Maling: ‘Ik moet ze wel geven of hij zou mij een maling maken’ (waarschijnlijk ‘zou mij verraden’).

Marre moekomt: verschillende getuigen weten niet wat het betekent. Is door de rech-

255 Vgl. De Nieuwe Taalgids x, p. 281: S.M. Noach, ‘Nieuwe Bijdragen tot de kennis van het Joods in Nederland’.

[p. 182]

ters op het gehoor opgetekend. ‘Maremokum, der Hinweis auf einen Ort, Ortsanzeiger, der falsche betrügliche Beweis des Alibi, der falsche Alibizeuge selbst.’^256 Hebr. moro'oh-ro'oh ‘zien’ en mokom ‘plaats’. ‘Es ist eine herbe Wahrheit, dasz sich besonders christliche Zeugen immer bereit finden lassen, für Geld das Maremokum zu beschwören, ja dasz manche ein stehendes Gewerbe davon machen, während die Zahl der Juden dagegen immer nur sehr gering ist’ (Avé-Lallemant deel ii p. 84).

Marremookum: ‘Doch (dat hij) dien nagt op marremookum geweest was, zooals zij dat noemen, dat is bij een ander aan Huys, omme alzoo te kunnen bewijzen dat hij daar niet bij was geweest’ (brief van Levy Singer aan z'n vrouw).

Marmokum: ‘Gevangene weet niet wat het woord beduidt, ten waare zulks beduiden mogt op een plaats geweest te zijn.’

Hebien masemaher, c'est à dire, ‘avez vous fait bonne capture’ (Fr. proces te Jemappes). Pol. en Voorz.: maso umaton. Bischoff: Hebr. ma'asèh umatthân 1 ‘Handel und Wandel’; 2 ‘Geschäft, Diebbeute’.

Massematten: ‘Zij waren op de massematten geweest’, zij waren medeplichtig aan de diefstal.

Massematten maken: ‘Of hij gevangene ook weet wat beteekend massematten maken’ (antwoord neen).

Mokum, stad; mokumtie, dorp. (Hebr. mokom ‘plaats’.)

Mos, vrouw. ‘Je mos zal sliegelen dat je niet in 't beys geluymt hebt’ (brief van Levy Singer aan Jan de Brabander). Avé-Lallemant iv p. 576: It. mozza.

Nehress, signifie ‘une bougie roulée’ (stukken uit Jemappes). (Hebr.: nêr ‘licht’.)

Onderleggers, ‘zekere houtjes onder een breekijzer gelegd tot het plegen van meerdere forcie’.

Ondergemakkerd: ‘Of Surel geen blauw geëm. goud horloge heeft ondergemakkerd, of achtergehouden?’ Hebr. makoh ‘slag’ (Pol. en Voorz.); vgl. Duits: unterschlagen.

Partous maken: Gevangene beweert het woord niet te kennen. ‘Of hij gev. durft te ontkennen, dat zulks betekend opdringen om zakken te rollen.’ Later verklaart hij het woord te kennen.

Poorter blijven: ‘We zullen wel wat Poorter blijven, maar dat is nies’ (wegblijven?). Brief van Abram Singer. Pol. en Voorz.: potur ‘vrij, kwijt’. Bargoens: Hij is poter ‘hij is weg’.

Sasselen, drinken; Hebr. schâcha'r ‘trinken’ (Bischoff).

Schliegelen: ‘Doch dat zij niet schliegelden en dus wel los zouden komen’ (door een Jood aan Engelen verteld) ... ‘Hij moest geslicheld hebben, want dat ze hem anders niets zouden hebben kunnen doen.’ Bischoff: sch'lîcher ‘Verräter, Polizeibotschafter’ (von rabb. sch'lîach).

Schokere: ‘Qu'ils appellent l'instrument avec lequel ils forcent les portes’ (mededeling Frans proces Jemappes). Van Hebr.: sogaur ‘sluiten’, s'gaur ‘slot’?

Spleeten: ‘Dat zij (en wel) Jacob Levi, Jan Zieberg en A. Hilssink ook veeltijds tegen elkanderen van spleeten hebben gesproken’ (verhoor van Jan Wieperfusz; J. Zieberg beweert niet te weten wat het is).

Smoesen: ‘Wij zullen ze wel doen smoezen’ (Smit beweert niet te weten wat het betekent). Het werd door Engelen en Jan de Brabander gebruikt. Opmerkelijk is

256 Avé-Lallemant, deel iv, p. 571; deel ii, p. 83.

[p. 183]

hoe nog naar zo'n nu algemeen bekend woord gevraagd wordt, en hoe een dief nog durft beweren het niet te kennen. Pol. en Voorz.: shemu'aus ‘praatjes’ (Sch'mû'ôth' ‘Gehörtes, Rederei’: Bischoff).

Smeer: op - zetten, op schildwacht staan. Hebr. sch'mîrâh ‘Wache’ (Bischoff).

Speentje: een - trekken: ‘Hij had in de kersnagt in de Boomskerk een speentje getrokken’, een knipbeugel gestolen.

Stomme zonden, sodomie? De betekenis is niet zeker op te maken.

Turftrekken: Geesing beweert het woord niet te kennen. ‘Of zulks niet bet. “zakken-rollen”?’ Zegt dat niet te weten. Zie Avé-Lallemant ii p. 223: Torf, vom Hebr. toraph ‘er hat zerrissen’, wovon teref ‘Beute, Speise’ - ‘Ist in der Gaunersprache die durch Raub, Ueberfall, und Ueberraschung gemachte Diebsbeute, besonders die aus dem Taschendiebstahl gewonnene Beute.’

Verkluften: ‘Zij zouden de schuitjes verkluften, d.i. van verf en zeil veranderen; beteekenende het woord verkluften zoo veel als verkleeden.’ Bischoff: van rabb. killûph ‘schors, schaal’.

Vinken: in de - vliegen, erin vliegen. ‘Dat zij vertrekken moesten alzoo, eenige boeren over den dijk hun bespiedden, en dat zij dan allen in de vinken zouden vliegen’ (verhoor Van de Wiel).

Wieberig gaan, vluchten. Pol. en Voorz.: wajiwrag ‘hij vluchtte’.

't Zoek maken: ‘De Herbergier had die persoonen als zijne vrienden zijnde, 't zoek gemaakt.’

Van de 51 genoteerde woorden zijn er 26 van Joodse origine. Het percent wordt dus ± 50; dit getal wordt hier m.i. sterk beïnvloed door het kleine aantal woorden dat de lijst bevat. De geheimtaalwoorden voor de gewone begrippen ontbreken hier haast geheel. Die zullen wel níét van Joodse origine geweest zijn. Als we dat aannemen, dan komen we tot de conclusie dat in de dieventaal de Joden de leveranciers waren van een massa woorden, het inbrekersvak betreffend, en dit niet altijd door indirecte ontleningen, of doordat men aan de zelfkant van de samenleving toevallig een Joods woord hoorde, maar ook wel, en zeker in dit geval, doordat Joden actieve leden waren van bendes.

Ik wees reeds op de woorden die mr. Van Hamelsveld noteerde.²⁵⁷ Deze zijn van leden van dezelfde bende. Er is bij de groep die mr. Van Hamelsveld beschrijft, geen enkele jood: F. Jansen is Groninger van geboorte, woonde laatstelijk te Rotterdam; F. de Smit, geboren te Gent, was brigadier in keizerlijke dienst in Brabant, trok later naar Rotterdam; Andries Jaspers, geboren te Nijmegen - later naar Amsterdam; Gerrit Geesing, geboren te Amsterdam, enz. We zien uit deze opgave van namen nog eens weer dat de leden van de Brabantse Bende lang niet allen uit Brabant stammen en dat we hun geheimtaal gerust als in Holland gesproken mogen beschouwen.

De woorden zijn voor een deel gelijk aan die welke ik gevonden heb:

257 Mr. W.J. van Hamelsveld, l.c., p. 152-155.

[p. 184]

*leyer, degeen die helper is bij het spelen met de vingerhoeden, die quasi geld verspeelt

de kattebak halen, de geldlade stelen

partous maken, van buiten opdringen, terwijl een ander iemand de zakken rolt

de Bargoense taal, de gauwdieventaal

turftrekken, zakkenrollen

een speentje getrokken, een knipbeursje gestolen

*kriem, zilver

clamones, een zeker breekijzer

lampte, onraad

smoesen, doen bekennen waar het geld is

*een topje, een hoed

massematten, breken, stelen

*ter bruiloft gaan, de buit delen

gebaldovert, aanwijzen

verkluffen, verkleden

onderleggers, houtjes om te breken, bij wijze van koevoeten

*brood zoeken, stelen

op smeer staan, op schildwacht staan

sliegelden, klappen, bekennen

maaijen sasselen, water drinken

maaijen kozen sasselen, jenever drinken

bikkementen, eten

versliegeld, verraden

*ginkel, een hoer

gelikt, gevangen

wieberig gaan, weglopen

gochemmer vrinden, dieven die de kunst verstaan en getrouw zijn

gehandeld, gestolen

*witse bliksems, zijn die welke hun misdaden bekennen

Je mos zal sliegelen, dat je niet in 't beys geluimd hebt, d.i. ‘Uwe vrouw zal zeggen, dat gij niet thuis geslapen hebt.’

*jongens, gauwdieven

*erfenissen halen, uit stelen gaan

De woorden die in de door mij gegeven lijst niet staan, zijn met een * getekend. Dit zijn er negen. Bij die negen is geen enkel woord van Joodse oorsprong. Daaruit blijkt me dat mr. Van Hamelsveld z'n taal gekend heeft en de afwijking van de gewone betekenis van belang heeft gevonden. In het proces zélf schijnt nog meer de aandacht op het Joodse dan op het Bargoense element gevallen te zijn. In totaal vinden we dus in groep c iv 26 Joodse woorden op 60, d.i. 43%.

C V. Lijst van mr. Vernée (1844) [Bron 11]

Mr. L.G. Vernée heeft in 1844 ‘Het Argot, of de Fransche Dieventaar’, voorkomende in de Mystères de Paris door Eugène Suë, ‘overgebragt in het Bargoens of de Hollandsche Dieventaal’.²⁵⁸ We hebben hier met dieventaal te doen, die ook opgenomen is in de later te bespreken lijst van Verwoert (c viii). Of mr. Vernée z'n materiaal onder dieven verzameld heeft, weet ik niet. In de inleiding van z'n artikel schrijft hij het volgende:

In het 1e Deel, blz. 3, de noot, der vertaling van het werk: ‘Les Mystères de Paris’ door Eugène Suë, onlangs bij den boekhandelaar H. Nijgh te Rotterdam uitgekomen, onder den titel van: ‘De Verborgenheden van Parijs’, treffen wij de volgende woorden aan:
Wij Hollanders kennen geen dieventaal: 't schijnt, dat de bevolking onzer gevangenissen en tuchthuizen niet ‘zoo dichterlijk, zoo vol verbeeldingskracht is.’

258 Algemeene Konst- en Letterbode voor het jaar 1844, Haarlem, deel i, no. 13, p. 194-200.

[p. 185]

Deze woorden hebben ons verwonderd, daar wij weten, dat bijna alle volken eene dieventaal bezitten, en dat helaas! ook onze taal met eene dieventaal of Bargoensch is begiftigd, welke ons gedeeltelijk is bekend.²⁵⁹ Wij hebben daarom getracht, het zoogenaamde Argot of de Fransche dieventaal, in de Mystères de Paris voorkomende, in het zoogenaamde Bargoensch over te zetten, en zijn daarin gedeeltelijk geslaagd. Mogt het ons gelukken, ook de overige in het genoemde werk voorkomende uitdrukkingen der dieventaal, welke ons nog ontbreken, naderhand te leeren kennen, dan zullen wij dezelve ook door middel van dit blad mededeelen.

Ik vertrouw wel dat mr. Vernée, ‘advokaat en Rechter Plaatsvervanger bij de Arrondissements Regtbank, te Hoorn’, woorden gegeven heeft die hij in z'n praktijk gehoord heeft. De volgende woorden van Joodse origine treffen we in z'n artikel aan.

haggelen (achelen), eten

aijenen, ogen. Pol. en Voorz.: aïn ‘oog’.

baldoveren, spioneren

caskene, drinken

gaayes: om - maken, doden

galf, mes. Pol. en Voorz.: galoph, galiph ‘slachtmes’.

gis, naïef, eenvoudig. Pol. en Voorz.: gis is Barg; zie ges, d.i. de letter ges of geis, als aanvangsletter van het woord gochom ‘loos, verstandig, onveilig’ beschouwd. (Bij mr. Vernée is gis de vertaling van ‘un homme naif’; het Frans argotwoord luidt sinve. Michel^260 vertaalt dit woord met niais. Sainéan^261 heeft: sinve ‘dupe’ (et sinvre), ook sinfe ‘voleur qui tient le volé’. De vertaling ‘naïef, eenvoudig’ is niet goed. Een gisse jongen is ‘een loze jongen, een dief.)

gognum, wijs, ingewijd. Pol. en Voorz.: gochom.

hij (in hij sjoones), vijftien jaar. ‘Vijftien’ is een vergissing van mr. Vernée; het is ‘vijf jaar’. (Susan^262 verklaart hij als ontstaan uit h ‘vijf’ en y ‘tien’, dus als ‘vijftien’. Ik geloof ten onrechte: ‘vijftien’ is of joed-hei, of tes-woof.)

eileya menschen, eenvoudige mensen. Susan t.a.p. legt het woord eileya uit als patois-Hebr.: Eili-jé ‘zo (goed als de profeet) Elia’; spreekwoordelijk voor ‘goed, eenvoudig’.

jedemme, ogen. Susan l.c. leidt het woord af van Joods dam ‘bloed’. (Pol. en Voorz.: dam, status constructus van dom ‘bloed’.) Bij mr. Vernée is jedemme de vertaling van ‘ogen’: je te crève tes yeux avec mes ciseaux, vertaald: ‘ik neem je de jedemme uit’. Jedemme kán in deze zin ook wel ‘bloed’ betekenen. Mr. Vernée geeft m.i. maar een benaderende vertaling.

kalle, vrouw

klienje, schavot. Susan: tlie-je galg. Avé-Lallemant iv 613: tlija, telije, galg (zie telleeren). De afleiding van k'li ‘instrument’ (Bischoff) lijkt me, vooral om de Anlaut, wel plausibel.

kootme sjeffen, gevangenzitten. Susan: chootem sjeffen ‘met een merk zitten’. (Ik vind de uitdrukking niet elders.)

lekijve, een jong meisje. Pol. en Voorz.: neqeiwoh ‘vrouwelijk persoon, wijfje’.

marwieger, bandiet, dief

masomme, geld

259 In een noot geeft Mr. Vernée enkele Duitse werken over geheimtalen op.

260 Michel, Études, p. 384.

261 Sainéan, Sources, s.v.

262 Susan, Algemeene Konst - en Letterbode, ii, Haarlem 1845, no. 21, p. 322-323: ‘Proeve van vergelijking tusschen het Bargoensch en het Patois-Hebreeuwsch’.

[p. 186]

massematten handelen, stelen. Pol. en Voorz.: maso umaton ‘opstapeling en afgifte, uitoefenen van koopmanschap, transactie...’

moos, geld

moser, verrader. Pol. en Voorz.: mauseir ‘verklikker, verrader’.

neres, licht, lantaarn

nijft, mes. Pol. en Voorz.: zie niphtar ‘doden, doen sterven’.

schibus gaan, ervandoor gaan. Avé-Lallemant iv 599: ‘Ist doch wohl zunächst vom hebr. schuw, zu nehmen, welches besonders das Wiederkehren, Umkehren bedeutet.’

schollem, het schavot. Staat m.i. in verband met ôlow haschôlom ‘auf dem der Friede sei’, is ‘Gott hab’ ihn selig' (Bischoff). Wie op het schavot staat, bevindt zich ‘auf dem der Friede sei’, met een zekere galgenhumor gezegd.

semey amge, pas op, hulp. Pol. en Voorz.: schema' ‘hoor’, en 'amcho, ‘uw volk’. Susan t.a.p.: sjemei amchoo ‘hoor uw volk’.

sjeften, gevangenzitten. Pol. en Voorz.: scheiw ‘ga zitten’.

sjofele bajis, gevangenis

sliegenen, versliegenen, verraden. Avé-Lallemant iv p. 608: solach ‘vergeben’; s^elicha ‘Buszgebet’.

We constateren dus 28 woorden van Joodse oorsprong op een totaal van 48, of ± 60%.

Dit is weer een zeer hoog percentage, dat dat van c iv aanzienlijk overtreft. De grote Joodse invloed op de dieventaal werd na de publicatie van mr. Vernée van verschillende zijden opgemerkt. In het hierboven gemelde artikel schrijft dr. S. Susan aan de redactie van de Algemeene Konst- en Letterbode:

Mijnheer de Redacteur!

Een vergelijking van het Argot met het Bargoens, gegeven door Mr. L.G. Vernée, in uw Blad van 22 Maart l.l., deed mij verwonderd staan over de groote overeenkomst tusschen het Bargoens en de taal, indien zij zoo mag heeten, welke door de Joden uit den geringen stand in ons land gesproken wordt. De weinige voorbeelden hier geleverd zijn bijna alle, met uitzondering van de uitspraak, tot het zuiver Hebreeuwsch te herleiden. Deze overeenkomst schijnt aan het Bargoens eigen te zijn, omdat er in het Argot geen spoor van te ontdekken is.
Mogt ued. deze vlugtige vergelijking in den Konst- en Letterbode willen opnemen, zoo zal zulks aangenaam zijn aan.

Ued. dw. Dienaar.
S. Susan. Doctor in de nieuwe Talen en Letterkunde aan het Athenaeum.

Deventer, 21 April 1844.

Op deze brief volgt de ‘Proeve van vergelijking tusschen het Bargoens en het

[p. 187]

Patois-Hebreeuwsch’. Verschillende woorden van Hebr. oorsprong zijn nog aan dr. Susan ontgaan.

C VI. Brief van A. en Z. (1844) [Bron 12]

Ook van andere zijde was de aandacht gevallen op de dieventaal, door mr. Vernée gepubliceerd. Er komt protest tegen het ál te grote Joodse element. A. en Z. schrijft in de Algemeene Konst- en Letterbode 1844 deel ii p. 323-325²⁶³ een brief aan mr. Vernée, met de volgende inleiding:

Aan de Redactie,

In mijn Beknopt Overzigt van het Gevangenisstelsel enz. Amsterdam bij J.H. en G. van Heteren, 1843 p. 43, tweede Afdeeling, zeg ik:
‘Dat de nieuweling in het zoogenaamd Bourgonds of liever in de dieventaal onderwezen wordt.’ Men schijnt er aan te twijfelen, of wij Nederlanders eene dieventaal bezitten. De vertaler van Les Mystères de Paris ontkent zulks. Ten bewijze echter, dat wij, evenals de meeste volkeren, daarvan niet verstoken zijn, volgt hier een brief, in die taal geschreven, waarvan de overzetting hier mede bijgevoegd is.

De nu volgende dieventaal is, in de vorm van een brief, gericht aan mr. Vernée, een protest tegen mr. Vernées materiaal. De volgende zin is merkwaardig:

Sorrore!	Mijnheer!
Wij zenden u deze flep, om u te doen lenzen, dat gij niet de eenigste goocheme vrijer in de marwiger taal zijt; wij zouden u haast voor een wiedensche knul aanzien; bij het opstootje dat gij in dien babbelaar van Haarlem gemaakt hebt, zoudt gij ons den tantel van die taal geven, doch gij hebt loensch gegokt; gij geeft ons kajumstaal in plaats van zuiver marwiegs; wij hebben u bot op verschut enz.	We zenden u dezen brief om u te doen zien dat gij niet de eenigste ervaren man in de dieventaal zijt; wij zouden u haast voor een min kundig man aanzien; bij de beweging welke gij in dat boek van Haarlem gemaakt hebt, zoudt ge ons den sleutel van die taal geven, doch gij hebt valsche kaart gespeeld; gij geeft ons joodsch in plaats van zuivere dieventaal; wij hebben u op de daad betrapt.

We kunnen van het nu volgende woordmateriaal verwachten dat het Joods er met opzet uit geweerd is. De schrijver wil immers zuivere dieventaal en geen Joods geven. Voor het doordringen van het Joods is deze brief dus van bijzonder belang. We laten het Joodse element erin volgen.

263 Zie ook Van Ginneken, Handb. ii, p. 126.

[p. 188]

amchen, mensen. Pol. en Voorz.: 'amcho ‘uw volk’ (zie semey amge in c v).

baies, huis

baldoveren, aanwijzen

beisje, dubbeltje

bekaan, bekend. Pol. en Voorz.: bekaan ‘hier aanwezig, in voorraad, voorhanden’.

dalvenaars: sjofele -, arme drommels. Pol. en Voorz.: dalphaun ‘iemand die schoon niet door fortuin begunstigd, toch gaarne in gezelschap van welgestelde en rijke lieden komt’.

gabbert, kameraad

gekloft, gekleed

gewoerem, verborgen. Pol. en Voorz.: qewuroh ‘begrafenis’.

gokken, spelen

goochem, ervaren

keiledje, fles. Pol. en Voorz.: verkleinwoord van keilim (mv. van kéli ‘vat’) ‘vaatwerk’.

leechem, brood

louw, neen

marwiger-taal, dieventaal

Mokem Olf, Amsterdam; Mokum Reis, Rotterdam

moos, geld

neref, licht

Olf: Mokum -, Amsterdam; d.i. ‘stad Amsterdam’. Pol. en Voorz.: oleph ‘eerste letter Hebr. alfabet’.

ros, hoofd

saskene, drinken

schok, kermis

scholem, schavot

sjien, dienaar (politie). Avé-Lallemant iv p. 600: ‘Der Buchstabe schin, als Abbreviatur (der Schandarm, Schutzmann).’

sjofel, arm

sjofele baies, gevangenis

sorrore, mijnheer. Pol. en Voorz.: seroroh ‘heerschappij, overheid, overheidspersoon, hoofdambtenaar, heerschap’.

stiekem, stil. Pol. en Voorz.: shetiqoh ‘stilte, zwijgen’.

tantel, sleutel

treife verschut, op heterdaad betrapt. Pol. en Voorz.: tereiphoh ‘ongeoorloofd voor gebruik, wat spijzen, dranken en vaatwerk betreft’.

turf, beurs. (Uit turftrekkers; Avé-Lallemant: teref ‘buit’.)

versliegend, verraden

We zien nog een totaal van 31 Joodse woorden op 95, of ± 33%. En hier hebben we met een tekst te doen die probeert zuiver Nederlandse dieventaal te geven, en waarin de als Joods aangevoelde woorden opzettelijk geweerd worden. Het percentage daalt daardoor van 60% in c v op 32%. Maar we zien tevens hoe het Joods al doorgedrongen is. In de ‘vakkringen’ wordt het als zuiver ‘Nederlands’ gevoeld. Ik heb bij m'n onderzoekingen meermalen (bijvoorbeeld te Haaksbergen, Oldenzaal, Weert) de ervaring opgedaan dat men een zeker aantal woorden minachtend signaleerde als ‘Joodse’, en een hele voorraad Joodse woorden als ‘echt-Bargoens’ opgaf.

Die nieuwe Joodse woorden verdringen soms weer de oude (bohéme wordt pore, klajims wordt jatten, sasselen wordt sjikkeren enz.), daar deze te bekend worden. Op dezelfde wijze zagen we in het jargon de Joodse telwoorden weer door Poolse vervangen ‘omdat iedereen die Joodsche woorden kent’.²⁶⁴

264 Zie de Poolse telwoorden in hoofdstuk ii, ‘Definitie jargon’.

[p. 189]

C VII. Nieuwenhuis (1858) [Bron 15]

Mr. C.J.N. Nieuwenhuis²⁶⁵ geeft ons geheimtaalmateriaal dat mee van het belangrijkste is dat we uit de vorige eeuw bezitten. Mr. Nieuwenhuis zegt in z'n voorwoord:

Wat de schrijver van de dieventaal mededeelt die door hem in de gemeenschappelijke gevangenis werd aangeleerd, heb ik niet willen terughouden; zij toont aan, hoe de gemeenschappelijke gevangenis ook uit dien hoofde, afkeuring verdient, daar hij den gevangene de gelegenheid aanbiedt, om met de afzonderlijke taal der boosdoeners bekend te worden, en een bewijs oplevert, hoe de misdaadigers buiten de gevangenis, zich daardoor gemakkelijk herkennen en aansluiten, en in de gevangenis van gedachten wisselen, zonder door hun bewakers verstaan te worden.

We zien uit deze mededeling ook hoe de Joodse elementen vaak door niet-Joden verbreid worden, zodat uit deze elementen niet tot een voortdurende Joodse invloed te besluiten is. Dat die invloed er echter geweest is, spreekt vanzelf. En de nieuwe Joodse woorden tonen ons aan dat die invloed voortduurt (zie ook de opmerking bij b vi). We zullen de Joodse woorden weer apart behandelen.

bajes moos, fictieve munt

bajessen, concerten en schouwburgen

ballebof, commandant. Pol. en Voorz.: ba'al habaïs ‘heer des huizes, hoofd van het gezin’ (ook bolleboos).

basjes, stuivers en tien cents. De algemene betekenis is ‘stuivers’.

biesjes, vijf cents. Waarschijnlijk drukfout voor beisjes. Maar dit is ‘tien cents’. Basjes en beisjes zijn blijkbaar gecontamineerd.

daleth, vier. Pol. en Voorz.: dolet, eig. dolèt ‘de vierde letter van het Hebr. alfabet; als getalwaarde vier’.

gabber, kameraad

ganfde, stal (verleden tijd van ‘stelen’)

gasser, spek. Pol. en Voorz.: gazir ‘varken, varkensvlees, spek’.

gebaldoverd, aangewezen

gegabte, gestolen

gekloft, gekleed

gemakkajemd, geslagen

gescholmd hebben, geschavotteerd zijn

gogeme rot, doorslepen guit

gokker, speler

gondel spieze, hoerhuis. Bischoff: chonte ‘käufliches Weib (Hebr. chânâh, lagern)’.

Groot Mokem, Amsterdam

Hei: Mokum -, Den Haag

jatten, handen

kaffers, boeren, boers

kajem, Jood

kalle, bijzit

kassaaf: loensche -, valse brief. Pol. en Voorz.: kesiwoh ‘schrift’; kesowi ‘mijn schrijven, mijn brief’.

klamones, gereedschap

legum in de wind, het brood gekocht

majem, water

marwiegen, marwieger, stelen, dief

matze, paasbrood. Pol. en Voorz.: maçoh ‘ongezuurd brood, paasbrood’.

mazematte, diefstal. Een kleine mazematte opknappen, in het klein stelen. Mazematte heeft hier ook de betekenis ‘werktuigen’.

mellogemen, werken. Pol. en Voorz.: melochoh ‘werk, arbeid’.

265 Nieuwenhuis, Mijn verblijf. Brief gepubliceerd in Moormann, Verwoert, p. 119 [bron 16].

[p. 190]

minje, geld. Pol. en Voorz.: minjanist ‘iemand die zich voor geld beschikbaar stelt om te helpen minjon te maken’; minjon ‘getal; het getal tien’: wanneer er namelijk sprake is van het minimum aantal personen vereist voor het gemeenschappelijk bidden, voor het gebed beçibur.

Mokum Hei, Den Haag

moos: bajes -, fictieve munt

nekof, gevangenis. Bischoff: das nèkef ‘Loch (Aram. rabb. nèkeb); daher: ‘Gefängnis’ (Gaunerspr.).

nifteren, moorden (zie nijft)

porum, gezicht

pijger, dood

raaf, predikant. Pol. en Voorz.: raw ‘opperste, opperrabijn’.

rewoghen, aandeel. Pol. en Voorz.: rewogim ‘winst, verdienste, interest’.

sabberen, diefstal met braak (vgl. schabber in c iii 1769)

school, scholen, vroegmis, kerk. Pol. en Voorz.: Jiddisch, Duits: Schul ‘synagoge’.

sien, dienaar van de politie

sjabes, zaterdag. Pol. en Voorz.: shabos ‘sabbat’.

sjofel gekloft, slecht gekleed

sjone, jaar. Pol. en Voorz.: shonoh ‘jaar’.

smieris, uitkijk

smouzen, verhalen

soof, soven, gulden, guldens

stikum, in het geheim

tandels, sleutels

tof, belangrijk

tofelemones, rooms. Pol. en Voorz.: topheil èmunoh ‘afwijkend geloof’: christendom, meer in het bijzonder ‘katholicisme’.

treifel verschut, op heterdaad betrapt

turftrekker, zakkenroller

uitgesabberd, uit de gevangenis gevlucht (zie sabberen)

versliegend, verraden

De lijst levert 55 Joodse woorden, op een totaal van 113, d.i. ruim 50%.

Het percentage is weer hoog; 10% lager dan in de lijst van Vernée, die ‘Kajumstaal’ genoemd werd, maar 17% hoger dan in de lijst van A. en Z., die ‘zuiver marwiegs’ wil leveren.

We kunnen rustig aannemen dat het normale percentage van de Joodse woorden in de noordwestelijke dieventalen 40 à 45 is, wat we ten naastenbij ook vonden in c iv (Brabantse Bende).

C VIII. Verwoert (± 1860) [Bron 16]²⁶⁶

De geheimtaal, door Verwoert verzameld, zich in handschrift bevindend in de bibliotheek van de Maatschappij van Letterkunde te Leiden (No. 1522, i-ii) en door mij t.a.p. uitgegeven, is een dieventaal. In de inleiding van z'n werk zegt Verwoert, directeur van de cellulaire gevangenis te Utrecht, dat hij wilde aanleggen:

... een verzameling der Bargoensche- of dieventaal, ten dienste der justitie en politie, want het is niet in, maar bijzonder buiten de gevangenissen dat, wanneer in die taal door vroeger gestraften gehandeld wordt, hun doen en laten een geheimzinnige tint verkrijgt, welke dikwijls moeilijk te ontknoopen is door hen, die over dat doen en laten hun oordeel vellen moeten. ... Getuige daarvan mede de correspondentie door verdachte personen in de dieventaal gevoerd, welke bij dikwerf hoogst belangrijke zaken in handen der Justitie is

266 Moormann, Verwoert [bron 16].

[p. 191]

gekomen. ... Hoe streng ook tegen het gebruik der dieventaal in de rijksgevangenissen gewaakt wordt, en ieder dubbelzinnig of onverstaanbaar woord niet onopgemerkt wordt gebezigd, weet de eene gevangene die aan den andere op bedekte wijze mede te deelen en deze zich die taal alzoo eigen te maken. ... Vele, zeer vele woorden zijn door mij opgeteekend uit den mond van hen, die vroeger deze taal in de gevangenissen geleerd hadden, en wier levensgedrag na een kortstondige vrijheid hen weder derwaarts voerde.

Nu is Verwoerts werk een compilatiewerk, en alle hem bekende bronnen heeft hij in z'n woordenlijst verwerkt. Deze bronnen heb ik uit Verwoerts lijst gelicht, en ten slotte materiaal overgehouden dat tegen 1850 in gebruik was.²⁶⁷ Er blijven nu toch nog ± 735 woorden van Verwoert over. Dit is een groot aantal. Zoveel heb ik er zelf nooit van een Bargoensspreker genoteerd. Verwoerts lijst is dan ook, evenals de bij c ix te bespreken Boeventaal, een overzicht van wat verschillende groepen aan geheimtaalmateriaal bezitten. Voor de vaststelling van het Joodse element maakt dit geen verschil. We hebben alleen kans dat ook woordmateriaal genoteerd is van een geheimtaalspreker van een zuidelijke groep, en dat daardoor het percentage Joodse woorden kleiner wordt.

We zullen het Joodse element weer apart beschouwen (de vetgedrukte woorden in m'n geciteerde studie, voor zover ze zeker uit c iii, 1769 zijn, tel ik niet mee).

afmetkaiem, afslag (zie makaaijem, makaaijumme ‘slag, slaan, vechten’)

ager, ageren, ander, anderen. Pol. en Voorz.: ageir ‘'n ander, godverzaker’.

aggelen, eten

amge, volk, mensen; baayes of spies is amge, de mensen zijn thuis

baayes of spies, gevangenis; ook ‘huis, tuchthuis’

baldoveren, afkijken, afloeren, zien, bespieden

balleboos (van 't baayes), directeur of commandant van de gevangenis

balleme, aanstaan; dat massematje ballemt mij niet, die diefstal lijkent me niet. Pol. en Voorz.: ba'al mazol ‘geluksvogel’ (?).

balmagoone (ook palmegoon), militair; balmagoone op smieris, op schildwacht staan

barresewel, Jood. Pol. en Voorz.: bar jisro'eil ‘Israëliet’.

basjes, stuk van tien cents, dubbeltje (zie bijsbas)

beheime, koe. Pol. en Voorz.: beheimoh ‘viervoetig dier, stuk vee, domkop, stommerik, suffer, onopgevoed mens’.

beisje, stuk van vijf cents. Dit is zeker een vergissing; komt in c vii ook voor als biesjes.

beitsekrie snijden, rampen ondergaan. Pol. en Voorz.: qeri'oh ‘scheuring, kleerscheuring bij overlijden van een nabestaande’.

bekaan, ontvanger, thuis, krijgen; amge is bekaan, de mensen zijn thuis

Benijsorelf, Jood. Pol. en Voorz.: beneï jisro'eil ‘de kinderen Israëls’.

besolmen, betalen

betoefd (gognum), loos (bij de hand). Pol. en Voorz.: betoeft, Barg. betoeg, met nevengedachte aan toef en tof; misschien ook mag men er een rechtstreekse afleiding van tuw in zien.

267 Zie hiervoor: Moormann, Verwoert, p. 115-128 [bron 16].

[p. 192]

betoegd (binnen), rijk. Pol. en Voorz.: botuag ‘toevertrouwd, vertrouwenswaardig’.

boldovenen, aanwijzing tot stelen (zie baldoveren)

bollebof, ook bolleboos, balleboos, in het algemeen ‘hoofd, opperste van een of ander, rechter’

bijs, twee; bijsbas, dubbeltje

calf, christen. Avé-Lallemant iv 553 geeft kalf voor kelew ‘hond’. Ik vermoed hier hetzelfde woord.

capore, dood, kapot; flikt hem capore, maak hem kapot

caskene, drinken; jajim caskene, brandewijn drinken

cassaafje, briefje: een cassaaf feberen, een brief schrijven

cassafin, postkantoor

coger neekof, cachot. Ik vermoed dat het woord een contaminatie is van neekof (zie daar) en kotel bajis ‘gevangenis’. Pol. en Voorz.: ḡodaul ‘groot’.

cok, markt (is schok)

daleth (dollet, dolk), vier

dallos (ook navige), niets. Pol. en Voorz.: dalus ‘armoede’.

deelis, deur (ook deen)

dellop, aandeel (zie gellep)

dibberen, spreken, gesproken; loume dibberen, niet spreken (is lou medibberen). Pol. en Voorz.: medabberen, medabeir zijn ‘spreken’.

dollet, twaalf. Waarschijnlijk een vergissing. Onder de getallen staat joed dolk of dollet ‘veertien’; iemme dolk, woensdag; Dollet Mokum, Delft (zie daleth).

dolmniese, slaapvrouw (zie niese)

dalm schoore, degen (zie schoren)

eget, een. Pol. en Voorz.: égod ‘een, enig’.

eytsef, tabak. Avé-Lallemant iv p. 429: essew ‘kruid’, vooral ‘rook- en snuiftabak’.

gaayes: om - gaan, sterven

gabber, kameraad

gaddese, ook gadden saele, hervormde kerk. Pol. en Voorz.: gadash èmunoh, lees: èmunoh gadoshoh ‘nieuw geloof’, d.i. ‘het protestantisme’.

galf, dolk, mes

gallagt, pastoor

gallome bezoek, door vensterglazen inbreken. Avé-Lallemant iv p. 528: cholal, mv. challonim, challonos, ‘das Fenster’.

gannif, gannifier, dief, iemand die kleinigheden steelt

gebolstoverd, prijzen, aangeprezen (zie baldoveren)

gedalast, arm, armoedig (zie dallos)

gegabte, gestolen

geiliven, zakkenrollen. Pol. en Voorz.: geilèq ‘deel van een geheel’; daarvan Bargoens geilkenen, geileken; de betekenis is dus ‘gemeenschappelijk handelen’.

gekloft, gekleed

gellep, aandeel. Pol. en Voorz.: geilèq ‘deel’ (zie geiliven).

geloontjes, glasruiten (zie gallome)

geloonjespikker, glasruiten instoten of stuksnijden. Iemand (die) bij avond uitgaat om in de winkelhuizen de ruiten behendig in te stoten of stuk te snijden en dan daardoor voorwerpen steelt.

gemme, boter. Pol. en Voorz.: gem'oh ‘boter’ (zie gimmel).

geschivesse, getuigen; ook geschinnesse; De geschivesse zijn plat, de getuigen zijn omgekocht. Pol. en Voorz.: 'n gashiwus ‘een ongemakkelijk heerschap’.

[p. 193]

gesibe: loensche -, vals geschrift; op loense gesibe hollege. Avé-Lallemant iv 393: van kossaw ‘hij heeft geschreven’: kessiw, het staat geschreven (zie cassaafje).

gesjochten, geen geld

gewerber, kameraad. Pol. en Voorz.: gèwro ‘vereniging, genootschap, bond’. Een gewerber is dus medelid van een gèwro.

gewoere matzen, verbergen, bewaren

gif, ook gognum, slim, verstandig

gilles staan (op), afloeren, afgeloerd. Gesenius:^268 ǵoloh ‘aufdecken, offenbaren’?

gimmel, boter (zie gemme)

gippesen, lichamelijk onderzoek naar gestolen goederen door de justitie of politie. Avé-Lallemant iv 558: kobasch ‘unter die Füsze treten, unterwerfen, überwältigen’; chippesch, gippesch ‘die Untersuchung, Recherche, Visitation’, e.a.

gis, acht. Pol. en Voorz.: geis ‘de achtste letter van het Hebr. alfabet’; als getalwaarde ‘acht’.

gisse, kundig, knap; gisser, leep, leper

gissen, wisselen, iemand die bij de wisselaars, of ook in het klein, geld gaat wisselen en dan behendig iets in de mouw weet te krijgen. Op dat ambacht wordt wel gereisd. (Dit woord staat m.i. met gis ‘leep, knap’ in verband.)

godel, commissaris van politie. Pol. en Voorz.: ǵodaul ‘groot’.

godin, eerlijk. Pol. en Voorz.: kadin (Barg.), zie din ‘rechterlijke uitspraak, oordeelvelling, regel’.

gognum, slim, bekwaam, loos

gokken, gokker, spelen, speler

golef, melk. Pol. en Voorz.: golow ‘melk’.

gondel, lichte vrouw

gondelspiese, bordeelhuis

gooi, christen. Pol. en Voorz.: gaui ‘valk, natie, niet-Israëliet’.

goole, gevangenis. Pol. en Voorz.: ǵolus ‘ballingschap, verspreiding’.

grootpurim, beitel. Avé-Lallemant iv 432: pur, van porar ‘er hat zerbrochen, zerspalten’.

gijlek doen, gijlik, delen, samen doen

haggelen, zie aggelen

heit bas, heitje, hij, kwart gulden

hollege, samenleven, met een ongehuwde vrouw samenwonen; rondreizen, rondzwerven

hij, donderdag (zie heitje, hei)

iemme dolk, woensdag (jom daleth)

immes, waarheid. Pol. en Voorz.: èmès ‘waarheid, waar, waarachtig’.

insaberen, inbreken

insliegenen, inblazen, inprenten

jajim, brandewijn

jaspenaars, gevangen. Pol. en Voorz.: mejasheiw zijn: zich -, zich nederzetten, ergens vestigen; uitrusten; zich rustig voor zijn taak voorbereiden.

jaspenen, staan; smieris gejaspend, op uitkijk staan

jat, jatten, hand, handen

jeile maken, leven maken; maak zoo'n jeile niet. Pol. en Voorz.: hoogstwaarschijnlijk 'n gewijzigde uitspraak van ja'aleh ‘de klacht klimme op’, terwijl de nevengedachte aan jeloloh ‘gehuil, gejammer’ niet geheel is uitgesloten.

jim, jenever

joed-bas, halve gulden; joed-olf, elf

joed-beys, twaalf; joed-kimmel, dertien; joed-dolk, veertien; joed-hij, vijftien; joed-woof, zestien. Woof, Pol. en

268 Dr. W. Gesenius, Hebräisch-Deutsches Handwörterbuch, Leipzig 1810.

[p. 194]

Voorz.: wow ‘zesde letter Hebr. alfabet; getalwaarde zes’.

joed-sooyen, zeventien. Pol. en Voorz.: zoïn ‘zevende letter Hebr. alfabet; getalwaarde zeven’.

joed-gis, achttien

joed-soof, tienguldenstuk

jom, joent, dag, bij dag

joppe, goed gekleed. Is misschien een verkorting van de uitdrukking dan is hij joppe meilich ‘dan is hij de koning te rijk’, of een intensivering van jofel ‘mooi, schoon’. Pol. en Voorz.: jopheh. Joppe is ‘Jozef’.

kaf, twintig (zie koog). Pol. en Voorz.: kaph ‘de elfde letter van het Hebr. alfabet; als getalwaarde twintig’.

kaffer, boer; kafferinnen, boerinnen; kaffers, boers, lomp

kaf-joed, dertig (gevormd uit kaf + joed ‘twintig + tien’). De Joodse benoeming voor ‘dertig’ is lamed.

kajem, kim, kiem, Jood, smous

kajemin, Jodin

kalle, bijzit, hoer, publieke vrouw; meid, vrouw, meisje

kooi, christen (zie gooi)

kauser, gered; kauser of tof afbrengen, goed van iets afkomen

kesof (bij Joden soms in gebruik), zilver. Pol. en Voorz.: késèph ‘zilver, geld’.

kewoere bergen, begraven (zie gewoere matzen)

kien, ja (ook kin)

kienjenen, kopen. Pol. en Voorz.: qinjon ‘koop’.

kileff, hond

kimmel, drie; dinsdag

kimmelaar, drie gulden

klamonis, klemonis, breekgereedschap in het algemeen

klee: loensche -, ring waaraan zich verscheidene lopers of valse sleutels bevinden. Klee is het eerste lid van de samenstelling klamonis. Pol. en Voorz.: kelei umnus ‘bedrijfs-, handwerksgereedschappen’. Avé-Lallemant iv p. 389 s.v. kolo: k'li ‘ein Geräth, Instrument, Werkzeug’.

klienje, galg; naar de klienje doen gaan, ter dood veroordelen

klienjenen, hangen

klof, jas

kloften, goederen in het algemeen, kleden; hij is tof in de kloften of in den malboerem gekloft (zie gekloft)

klijme, correctioneel; hij heeft klijme gesjeft. Van Hebr. kelioh, kerker? (Gesenius l.c. i 453.)

knars, vonnis. Pol. en Voorz.: qenas ‘boete in geld’.

kooi, christen (zie gooi)

Kooter Baaijes, gevangenis te Hoorn

kootme, crimineel; hij heeft kootme gesjeft, hij heeft crimineel gezeten

koterig, klein, jong. Pol. en Voorz.: qotaun ‘klein’.

kotrim, kinderen; kotum, kind; kotumpies, kinderen

kousere, goed om te stelen; hij was kouser toen hij verschut werd, hij had niets van het gestolen goed bij zich toen hij gearresteerd werd

kovet, kowerd, hoed. Avé-Lallemant iv 388: Kowa ‘Helm, Hut, Mütze’.

laayenen, lezen. Pol. en Voorz.: Duits laainen, laaien, leien ‘lezen; de wet voorlezen’. Het woord is van Latijnse oorsprong.

lakijve, lekijve, meid, dienstmeid

lammert, veertig. Pol. en Voorz.: lamed ‘de twaalfde letter van het Hebr. alfabet’; als getalwaarde ‘dertig’.

leegum, legem, brood

leffie, veel ondernemen. Pol. en Voorz.: zie leiw ‘hart’.

[p. 195]

leile, licht (lees: nacht); leile massemat, diefstal bij nacht

lif, moed (zie leffie)

lou, louw, neen, niet, vergeefs

lúene, geen, neen, niet, vergeefs. Pol. en Voorz.: lau lonu ‘niet aan ons, dat zijn onze zaken niet’.

majem, water; op majem en legum zitten, op water en brood zitten (ook mijem)

makaayem, slag

makaayumme, slaan, vechten

malboerem: in den -, goed; hij is in den malboerem gekloft, hij is goed gekleed. Pol. en Voorz.: malbushim ‘sierdoeken’, mv. van malbush.

marwieger uit de pistole, dief van aanzien

massematten, buit, werktuigen. Veel voorbeelden, o.a. jomme massemat ‘diefstal bij dag’; iemand over een massemat aanslaan ‘iemand vragen of hij een diefstal wil meedoen’. Massematten gepakt, diefstal afspreken, afgesproken diefstal. Masomme massematten handelen, er is goud bij te stelen.

meekof: koger -, cachot

mefalpolse, verhoorder, ondervrager. Pol. en Voorz.: mephalpeil zijn ‘casuïstische discussie houden’ (ook pelse).

mefalpolse(n), ondervragen (zie pelse(n))

meilig, koning; meiligen, koningin. Pol. en Voorz.: mélèch ‘koning’.

melogejan van 't melogen, opperste van de werkzaamheden

meloge krouters, mindere bedienden

melogemen, werken

melogen: bollebof van 't -, opperste van de werkzaamheden

melogener, smid

mem, veertig. Pol. en Voorz.: de dertiende letter van het Hebr. alfabet; als getalwaarde ‘veertig’.

miete, bed om op te slapen. Bischoff: hebr. mittâh.

minje, geld

mispet, mispot, hof; bollebof van de mispet, procureur-crimineel, of van het hof. Pol. en Voorz.: mishpot ‘recht, rechtbank’.

missomme, geld

mokum, stad in het algemeen. We vinden een hele serie namen voor steden, samengesteld uit mokum + Hebr. naam voor beginletter of ander element. Mokum Rijst of Brijst, Rotterdam; - Lammert Majim, Leeuwarden; - Lammert, Hoorn, stad Leiden; - Kaf, 's-Hertogenbosch; - Olf, Amsterdam; - Aye, Alkmaar; -Jaar, Arnhem; - Dollet, Delft; - Majim, Dordrecht; - Heif, 's-Gravenhage; - Grouw, Groningen; - Sooyen, Haarlem.

molbors, goederen in het algemeen

monejaske, kerk. Mone is het tweede lid van de samenstelling tofelemoons, tofelemone (zie daar).

moos, geld

moos massemat handelen, diefstal van klinkende munt

moozer, verrader; moser doorslaan, bedriegen

moosjer, gerechtsdienaar, ook spion; gids, stille gids

mousje, ijzer (zie ribbemouse)

nafke, dame

nairis, kaars; neres, straatlantaarn

navige, niets; wij hebben een navige en landing of opstoot gehad, wij hebben niets opgedaan en zijn verjaagd. Pol. en Voorz.: nephigoh ‘niets’.

nekof, gevangenis (zie meekof)

niesse, dame

nifteren, doodmaken; nifteren maakt u peijger, moorden maakt u dood

[p. 196]

noen, vijftig, zestig. Pol. en Voorz.: de veertiende letter van het Hebr. alfabet; als getalwaarde ‘vijftig’.

nossene, geven. Pol. en Voorz.: nossenen ‘geven’.

nijft, mes, knipmes; mijn nijft fileren, mijn mes aanzetten

ondermakkeren, achterhouden, zich iets stil toe-eigenen; ook ‘in het geheim iemand kwaad wrochten’; hij heeft mij ondermakkerd, hij heeft mij hier en daar de voet gelicht

paitseg, Pasen. Pol. en Voorz.: pésag ‘paasfeest’.

palmegoon(s), militair, soldaat; bollebof der palmegoons, generaal (zie balmagoone)

peyger, dood

plat krijgen, omkopen; de geschivesse zijn plat, de getuigen zijn omgekocht. Avé-Lallemant iv 584: polat ‘entfliehen, entkommen, entkommen lassen, erretten’; Platte Leute ‘Vertraute, Bekannte, Helfer der Gauner’ (zie pleite).

pleiten, vrijkomen, weggaan

poorem (porúm), aangezicht, gezicht

pooser, vlees

pooter, voortvluchtig

poser, cent

pij, mond; hald dijn pij, houd de mond, zwijg

raaf, predikant

rewoghen, aandeel

ribbemouse; ribben, mousje, breekijzer, koevoet. Avé-Lallemant ii p. 125, noot 3: Reb-Mausche ‘das grosze Brecheisen’, van rabbo ‘groot, veel’ en moschal ‘hij heeft geheerst’. In deel iv, p. 590 zegt Avé-Lallemant van hetzelfde woord: ‘Die Etymologie ist äuszerst frivol, da Rebbemausche nichts anderes ist als Rabbi Moses, der grosze Gesetzgeber und gewaltige Heerführer des Volkes Israël, welcher im Judenthum stets als Typus der höchsten Gewalt und Erhabenheit genommen wird.’ Uit Ribbenmouse is het bnw. mouse, mousje ‘ijzeren’ losgemaakt: mousje brommer ‘ijzeren ketel’; mousje ‘slang, ijzeren ketting’.

rooyumme, afkijken, afloeren, zien

rossesjoon, nieuwjaar. Pol. en Voorz.: raush hashonoh ‘nieuwjaar’.

sabberen, breken; deen sabberen, deur breken (zie insaberen)

saldsoof: fokse -, gouden tienguldenstuk (zie soof)

sasseme, dronken, drinken (zie caskene)

schemp, naam; op een loensche schemp sjeffen, op een valse naam gevangenzitten

scheffen, staan; laat die vrijer scheffen, laat die kerel staan

scheften, zetten; scheft u riemert, maak u uit de voeten

scheften in de baayes, in de gevangenis zitten

schibus, heen, weg; hij is, gaat schibus, hij is heen. Avé-Lallemant iv: schuw ‘er ist zurückgekehrt, umgekehrt, hat sich gewandt’ (zie ook artikel schieber, l.c. iv 598).

schofele baayes, bedelaarsgesticht

schoget, slot. Avé-Lallemant iv 609: sogern, zogern, Hebr. sogar ‘schlieszen, afschlieszen, zuschlieszen, verschlieszen’.

schoker, beitel

schokeren, breken

schokken, geven. Avé-Lallemant iv 466: Schochad ‘er hat geschenkt’.

schollem of scholm, kaak, schavot; op 't scholm te kijk staan, op het schavot te pronk staan

[p. 197]

school, kerk, vroegmis

schorem, ook schorum, leugens, liegen, leugentaal. Pol. en Voorz.: sheqorim ‘leugens’.

schorem, slecht (zie schorem, leugens, liegen)

schoren, kleding. Pol. en Voorz.: segauroh ‘goed, handelsartikelen’.

seekof, goud (bij de Jood in gebruik)

seifel, verstand, begrip; hij heeft er geen seifel van, hij heeft er geen verstand van. Pol. en Voorz.: seichèl ‘verstand, scherp oordeel, bevattingsvermogen’.

semeijen, luisteren, horen; semey eens, luister eens

serrore, serroris, heer; serrore uit het spiese, hoofd van het gezin

siem doen, moorden, vermoorden. Vgl. Pol. en Voorz.: simomim ‘de slokdarm en de luchtpijp, die bij het slachten met vaste hand en met onafgebroken beweging van het mes moeten doorgesneden worden’, het meest gezegd van vogels. Avé-Lallemant iv 608: simmen ‘schlagen’.

sien, bewaarder van de gevangenis, agent van politie, dienaar van justitie

sienemers, agenten; grandige der sienemers, commissaris van politie

sjaiem, sterkedrank, jenever (zie jajim)

sjeffen, gevangenzitten; gesjeft, gevangengenomen; klijme gesjeft, correctioneel gevangenzitten

sjoege: lou - stieken, niet inprenten. Avé-Lallemant iv 463: schohach ‘er hat geschaut, genau beobachtet’.

sjofel, slecht, niets betekenend

sjone, sjoon, jaar

sjoo, uur. Pol. en Voorz.: sho'oh ‘uur’.

sliegenaar, verrader

sliegenen, bekennen, vertellen, verpraten; verwerpen

smeris jaspenen, op uitkijk staan

smieris, nachtwacht, schildwacht; op smieris sjeffen, op de uitkijk staan bij het doen van een diefstal

smoeës, Pinksteren. Joodse shemu'aus ‘feest van de wetgeving’ (wordt wel eens ‘Pinksteren’ genoemd).

smoesen, verhalen, vertellen, praten

smoessie, praatje, voorwendsel

soele, gereformeerde kerk; tovele moonsche soele, roomse kerk; soele massemat, diefstal terwijl de mensen naar de kerk zijn

sogger, beitel (zie schoker)

sogere majim, getrokken koffie. Pol. en Voorz.: shogaur ‘zwart, donker’ (‘zwart water’, vgl. Zig. calopani).

soof (soven), gulden, guldens

sooyen, zeven

soref, sterkedrank, jenever

sorum, sterkedrank

sossem, sussem, paard (ook sosser)

stikum, geheim, zwijgen

sijbel baatjes, bestekamer, geheim gemak. Pol. en Voorz.: zéwèl ‘drek’.

taille, geselpaal (zie c iii, 1769, telleeren)

tailler, scherprechter

talven, bedelen, vragen; talvenaar, bedelaar

tandel, sleutel (ook tantel)

tanne, kachel. Avé-Lallemant iv 613: tannur ‘kachel’.

tip, kerk; tippe massemat, diefstal terwijl de mensen naar de kerk zijn. Pol. en Voorz.: tiphloh ‘afwijking, kerk’.

tis, negen. Avé-Lallemant iv: tess ‘neun’.

tof, belangrijk, knap, goed

tofelemones, een roomse; tovele moonsche of tofele mone jaiki soele, roomse kerk (lees: jaski of soele)

treifel, bewijsbaar, bloot op heterdaad (zie trijfel)

turftrekker, zakkenroller

[p. 198]

uitsabberen, uit de gevangenis vluchten

vergokken, verspelen (zie gokken)

versliegend, verraden (zie sliegenen)

versmajemer, rechter-commissaris. Avé-Lallemant iv 601: van schoma ‘hören, vernehmen’; verschmai ‘das Verhör’, bal verschmai ‘der Untersuchungsrichter’.

wieberig krouten, doorlopen, weglopen, heengaan

woof, zes

Apart geeft Verwoert nog de volgende lijstjes.

Dagen van de week (deze zijn in de lijst verwerkt): zondag, jom olf, ook eget; maandag, jom beys; dinsdag, jom kimmel; woensdag, jom dolk; donderdag, jom hij; vrijdag, jom woof; zaterdag, jom menonge, ook zoojen, menonge, Pol. en Voorz.: menugoh ‘rust’.

Feestdagen: nieuwjaar, rosse sjoon; Pasen, paitseg, Pol. en Voorz.: pésag ‘paasfeest’; Pinksteren, smoeës.

Munten (deze benamingen zijn ook, op enkele uitzonderingen na: hondje, maffie, gesjankte, rad, spliet, uit Joodse elementen opgebouwd): cent of duit, poser, poosje; stuiver (5 cent), biesjes bas, ook bats; dubbeltje (10 cent), basjes, hondje, bijbas, beth bas; vijfstuiverstuk of kwartje, maffie, he bas, hetje; gulden, soof; daalder, rad; drie gulden, tofferad; vijf gulden, halve fokse joeter of spliet; achtentwintig, gesjankte; drie stuivers, gimel bas; vier stuivers, daleth bas; tien stuivers, jod bas, gootse soof, Pol. en Voorz.: gaçi ‘half’; twintig gulden, kaf soof; veertig gulden, mem soof; honderd gulden, me soof, Pol. en Voorz. mei'oh ‘honderd’; duizend gulden, jod me soof; tien daalders, jod radden.

De getallen, die alle in de lijst verwerkt zijn, zijn ook gebaseerd op het Joods.

We zien nu ± 290 Joodse woorden op een totaal van ± 735, d.i. ± 40%. Het percentage Joodse woorden is wat lager dan in c vii of c v, maar blijft aanzienlijk. Opvallend is in deze lijst het aantal synoniemen, alle van Joodse woorden gevormd:

Boldoveren - baldoveren - bolstoveren.

Bollebof - bolleboos - balleboos.

Caskene - sasseme.

Daleth - dollet - dolk.

Heitbas - heitje - hij.

Kajem - kim - kiem, enz.

Deze verschillende vormen van één woord berusten voor een goed deel op ‘verhoringen’. Het onbekende woord wordt zo half en half gehoord en in verminkte vorm opgenomen. Navragen doet de hoorder niet: dat zou onwetendheid verraden; trouwens, hij meent dikwijls ook goed te horen. Bij verdere verbreiding van z'n afwijkende vorm hoeft hij geen kritiek te vrezen: als hij maar éven begrepen wordt, is het allang goed.

Een tweede verklaring voor synoniemen of parallelvormen is te vinden in de samenvoeging van verschillende lijsten, of het ondervragen van verschillende personen, van wie de gegevens in één lijst verwerkt worden.

Een derde oorzaak is deze: telkens weer opnieuw worden Joodse woorden opgenomen van Joden, dus in een vorm die dichter bij de oorspronkelijke staat: vgl. bij-

[p. 199]

voorbeeld daleth, dollet, dolk. De samenvattende lijst aan het slot van dit hoofdstuk geeft hiervan meerdere voorbeelden.

Er verdwijnen Joodse woorden die we in andere lijsten tegenkwamen; veel nieuwe komen erbij: in deze lijst 82.

We zien het hele Joodse telsysteem overgenomen en een uitgebreide benoeming voor munten.

De begrippen die door de Joodse woorden aangeduid worden, behoren tot die van de dieventaal.

Onze Volkstaal van 1890²⁶⁹ bevat een ‘Alphabetische woordenlijst van het Bargoensch’ door N.N. Deze lijst is een compilatie van c ii 1731: Cartouche en c vi 1844: A. en Z. Voor ons doel is ze van geen belang.

269 Onze Volkstaal. Tijdschrift gewijd aan de studie der Nederlandsche tongvallen. Onder toezicht van Dr. H. Kern. Geredigeerd door Taco H. de Beer, iii, Kuilenburg 1890, p. 194-199.

C IX. De Boeventaal (1906) [Bron 32]

Er resten ons voor de noordwestelijke groep nog twee moderne lijsten. De voornaamste is De Boeventaal.²⁷⁰ W.L.H. Köster Henke heeft voor dit werkje een voorwoord geschreven, waaraan we het volgende ontlenen:

Een eenigszins betrouwbare woordenlijst van de Nederlandsche boeventaal bestond tot heden niet, hoewel er behoefte aan gevoeld wordt.
Nu is het een gelukkig verschijnsel, dat in den laatsten tijd verschillende ambtenaren - het grootste belang dezer aangelegenheid begrijpende - de woorden en uitdrukkingen uit het Bargoensch, die zij bij de uitoefening van hun dienst hoorden gebruiken, hebben opgeschreven met de beteekenis, die er algemeen aan gegeven wordt, er bij. Dit heeft aanleiding gegeven tot het ontstaan van deze woordenlijst, die, hoewel niet volmaakt, toch reeds vrij volledig is.

We hebben hier dus te doen met een lijst als van Verwoert (c viii 1860), met dit verschil dat er geen oude lijsten in verwerkt zijn, maar dat we met zuiver gehoord, en dus nog levend, woordmateriaal te doen hebben. Deze lijst geeft wel geen juiste kijk op het geheimtaalmateriaal van één persoon, of een groep. Daarop wezen we reeds bij c viii. Maar voor een inzicht van de Joodse invloed op de geheimtalen is ze van het grootste belang. We kunnen nu vaststellen: het Joodse element in de moderne dieventaal van de noordwestelijke groep. Van Ginneken²⁷¹ heeft aan de hand van De Boeventaal de invloed nagegaan, die enige Hebreeuwse typen van woordvormen hebben uitgeoefend. ‘Men zal hieruit zien hoe Nederlandsche, Hebreeuwsche en Jodenduitsche formale elementen hier analogisch en contamineerend samenwerken tot onderlinge uitbreiding.’ De voorbeelden bij Van Ginneken zijn niet overal even gelukkig en missen wel eens bewijskracht, daar bijvoorbeeld bij woorden op -es, -esj (p. 129) enkele voorbeelden uit groepen genomen zijn die ver staan van de dieventaal van de noordwestelijke groep, en waar van Joodse invloed geen sprake is. Men zie: roys, loers, weules, krotes, sanktes, teps, pluumse, fechtesj, stines, fliekoeles, drootmeles enz. Ook bij de voorbeelden beginnend met me- en be- is dezelfde opmerking te maken.

270 De Boeventaal [bron 32].

271 Van Ginneken, Handb. ii, p. 128.

[p. 200]

Een zekerder weg ter vaststelling van de Joodse invloed, lijkt ons de tot nog toe gevolgde: het bijeenbrengen van de woorden die van Joodse oorsprong zijn.

Woorden van Joodse oorsprong in De Boeventaal. Van de woorden die in de tot nog toe behandelde lijsten niet voorkomen, wordt de parallel in het Joods opgegeven. Pol. en Voorz. hebben deze woorden grotendeels in hun boek verwerkt.

achelen, bikken, eten

afrooiemen, afloeren (zie rooien)

askelen, handelen, kopen, verkopen. Pol. en Voorz.: 'ausèg ('auseiq) ‘zich bezig houdende met’.

askenen, stelen, bestelen. Pol. en Voorz.: 'auseiq.

attenoj, hemel, zeg, kijk, als uitroep. Bischoff: Adônaj ‘der Herrgott’.

bajes, winkel, huis, gevangenis

bajeskar of bajeswagen, celwagen

bajesklant, iemand die veel in de gevangenissen terechtkomt

balbes (bollebof), huisbaas

baldoveren, klikken, nakijken

baljisrool (basserool), heer, chef

barrasch, schurft. Pol. en Voorz.: parg ‘bloeisel, zeer hoofd, zeerhoofdige’ (zie parag, parrig, paradet).

bas, stuiver, vijf spie kimmel bas, drie stuivers; joet bas, tien stuivers

bedibberen, zeggen, praten, vertellen; ook ‘bedotten’

begieten, bevreesd

begimmen, spotprijs. Pol. en Voorz.: beginom ‘om niets, gratis, vergeefs’.

begoulesj, veneriek. Pol. en Voorz.: gauleish ‘'n zwakke, sukkelende man’; gauli ‘ziekte’.

beheime, beest, dier, vee

beis, straat, buurt, volksbuurt

beis, twee

beisko, Jood, snees, of in het algemeen iemand die men in z'n zaak betrekt. Pol. en Voorz.: besecho ‘uw huis, uw huisgezin, uw huisvrouw, uw huisgenoten’.

beizen, ogen

beizie, dubbeltje

beizige: met z'n -, met z'n tweeën beizig dollet, 2 × 4 = 8; beizig kimmel, 2 × 3 = 6

bekaan of pekaan, hier

bekattering, uitbrander, berisping, bekeuring. Pol. en Voorz.: meqatreiǵ ‘aanklagen’.

bemore (morig), bevreesd. Pol. en Voorz.: mauro ‘vrees, ontzag’.

benosselen (nosselen), stelen (van nossenen ‘geven’?)

beseibelen, bedriegen. Pol. en Voorz.: bezeiwelen ‘met drek bezoedelen, bedriegen’.

besjoche (mesjoche, mesokke, mesjoege, mezokke), gek, suf. Pol. en Voorz.: meshuǵo' ‘krankzinnige’.

besjoechen, loos, bij de hand. Pol. en Voorz.: mesuqon ‘in orde gebracht, definitief, gecorrigeerd, zeer nauwkeurig’.

besjoechen, verliefd

besjolemen, betalen

betoeft, goed weg

betoeg(d), gered, uit de brand, rijk

betoft, onderdak (zie tof)

bezoles (mesoles), ziek, bedorven, kapot; ook pesaules, aangebrand, veneriek. Pol. en Voorz.: pesaules ‘afval, drek, verworpeling’.

bezolletje, koopje

bezommen (mezommen), geld

bollebof, de baas

[p. 201]

bolleboffin, kasteleines

boosjer (boosor), vlees

broochem, voorwerp, goederen. Pol. en Voorz.: berochoh ‘geluk, buitenkansje’.

broocher (broger), man. Pol. en Voorz.: bar hochi ‘deze persoon’.

cassavie, brief, bankbiljet [ook kassavie]

cenijve, brand. Pol. en Voorz.: sereipho ‘brand’.

dajem, eed. Pol. en Voorz. dajan? ‘rechter, beslisser’.

dalf: op den -, gebedeld van

dalfenoor, dalver, zwerver, landloper, bedelaar

dallastdekker, armoedzaaier

dalles, armoede

dallet, vier

dalven, bedelen, schooien, zwerven

darren, sarren, tarten. Pol. en Voorz.: darren ‘wonen, vertoeven, wachten’.

derig, grond, aardoppervlakte; ook ‘weg’. Pol. en Voorz.: dérèch ‘weg’.

dof gajes, loos volk, rechercheurs

doft, knap, netjes

dold, dollet, dallet, vier

drosjes, gekheid, onzin, malligheid. Pol. en Voorz.: deroshaus ‘ellenlange redeneringen’.

eegit, een

eesche, huismoeder, echtgenote

emmes (immes), goed

gaai, man

gabber, kameraad, vriend

gabbertaal, taal van de kameraden

gaf, 20

gajes, volk, mensen; politiemannen in uniform

gakmoos (jatmoos), handgeld, eerste inbeuring

galf, mes

gallach, pastoor, priester

gammor, domoor, ezel. Pol. en Voorz.: gamaur ‘ezel, domkop’.

gannef, dief

gannefen, stelen, bedriegen

gappen, pakken, stelen

gasjewijnen, weggaan, ervandoor gaan; sjewijn, fiets (zie zwijntje)

gasoe(r), zwerver. Pol. en Voorz.: gazir ‘varken, varkensvlees, spek’.

gasserol, pet

gassie, pet of muts glimmende gassie, agent van politie. Pol. en Voorz.: chassi (mechaseh) ‘kapje, pet’.

gattes, deugniet. Pol. en Voorz.: gato's ‘zondoffer, ongeluk, snoever, schooier’.

gavver (zie gabber), kameraad

gebeft gajes, heren van 't gerecht

gebenscht, gezegend. Pol. en Voorz.: benschen, bentschen ‘lofzeggen, dankzeggen’.

gedagis: iem. de - ingeven, iem. de les lezen, hem inlichten of waarschuwen. Pol. en Voorz.: qadagas ‘hete koorts’; iem. 't qadagas inschmuzen ‘iem. met drogredenen tot andere gedachten trachten te brengen; het hoofd warm maken’, enz.

gedallist, op straat, op de keien, zonder geld (zie dalles)

geheibeld, gestoord

geilkenen, delen; ook gilkemen, gilkunnen, gilkanen

geiluk, aandeel

gein, pret, plezier geintjes, grappen. Pol. en Voorz.: gein ‘gunst, genegenheid’ enz., ‘leuk’.

gekloft (ook wel geklopt), gekleed, netjes gekleed

genifterd, gedood

ges (get, gis), acht

gescheft, gesjeft: - e jongen, een die reeds veel in de gevangenis geweest is

[p. 202]

gesjochten, arm

geteistem, uitvaagsel. Pol. en Voorz.: gateisim (van gattes) ‘woestaards, mensen zonder middelen van bestaan’.

geweirim, kameraden. Pol. en Voorz.: gaweirim, mv. van goweir (zie gabber).

gewoere of gewoerig maken, wegstoppen

gimme, boter

gis, loos, verstandig, onveilig

glamonius, glonis, vensterruit, raam, glasruit

gnajen (ngajin), zeventig. Pol. en Voorz.: 'ain ‘70, oog; 16e letter Hebr. alfabet, als getalwaarde 70’.

gnorel (ook orel), onbesnedene, christen. Pol. en Voorz.: 'oreil ‘onbesnedene’.

gochem, loos

godin, oprecht, echt, vertrouwd, best

goïm, christen (ook gooi)

gok bajes, speelhuis

gokken, spelen om geld

gokker, speler

goksie: voor de -, voor de grap

golof, melk

gondel, dame

gondelbajes, bordeel

gondelspiese, bordeel

gondeltas, bordeel

goochemerd, de rechter van instructie

goozer, kerel; ook ‘vrijer’. Pol. en Voorz.: goson ‘schoonzoon, bruidegom’.

goozertjes, zie goozer

goozertippelaar, die bij avond op dronken lui uitgaat om ze te beroven

grammonen, gereedschap voor inbraak

Groot Bajes, strafgevangenis te Leeuwarden

grootlef, hart, moed; ook wel ‘goed geluk, avontuur’

Groot-Mokum, Amsterdam

half meier, vijftig gulden

heibel, drukte, rumoer, herrie, ruzie. Pol. en Voorz.: héwèl ‘ijdel, ijdelheid’.

heibelmaker, ruziemaker

heilie, drukte (zie jeile)

heit, vijf heit meier, 500 gulden

heit en dollet, 5 + 4 = 9

heitjes piejijzers, kwartjesvinders

hoofdsmeris, hoofdcommissaris van politie

jajem, jenever

jajemen, drinken

jajemer, drinkebroer

jajempie, slokje, borrel

jantif, Pasen. Pol. en Voorz.: jaum 'tauw.

jaspenen, zitten hij jaspent in de lik

jat, hand

jatmoos (jetmoos, gakmoos, tjakmoos), handgeld

jatmouzen, kleinigheden stelen die met de handen te grijpen zijn, bv. appels, peren, een zakmes enz.

jatten, stelen

jatter (jetter), dief

jeile of jeilie (ook jijles), geschreeuw, ophef, moeilijkheid

jen, grap (zie gein)

jennen, spelen, liegen

jenner, speler; ook: quasi-toeschouwer die mee in 't complot is maar zich houdt als een vreemde; ongeveer als voerder, verlokker

jennetje, leugen

joentje, zie joetje

joet, tien beis joetjes, 20

joet-beis, 12

joet-dold, 14

joeter, 10 stuiver; ½ gulden

joetje, gouden tientje

Jokef, Jozef. Pol. en Voorz.: Jakob.

joosie: je zult er een - aan hebben, ik zal je maar gelijk geven. Pol. en Voorz.: joshor ‘rechtuit, rechtvaardig, billijk’.

joven, goed, mooi

[p. 203]

jouker, duur

Jozef godin, de brave Jozef

juutje, zie joetje

kadin, veilig

kaf, dorp, stad

kaf, elf

kaf of kijf, rug. Pol. en Voorz.: ǵaw, ǵeiw ‘rug’.

kajem, val (zie makke)

kajemen, vallen

kajim, neus (vgl. kajum ‘Jood’)

kalf, groot mes (zie galf)

kalle, bruid

kalletje, publieke vrouw

kapoeres, kapoet, kapot, stuk

kapsoones, drukte. Pol. en Voorz.: ga'aw sonus ‘overdreven gevoel van eigenwaarde’.

kassavie, brief, briefje [ook cassavie]

katsjef, slager die onrein vlees verkoopt. Pol. en Voorz.: qaçew ‘(vlees)houwer, slager’.

kazer, vlees

keiletje, slok, borrel

kenijve, brood. Pol. en Voorz.: wsch. ǵenewoh, in overdrachtelijke zin genomen, bv. hij leeft van - ‘diefstal, afzetterij’.

kesef, zilver

kewijne, kaas. Pol. en Voorz.: ǵewinoh ‘kaas’.

khein, loos, slim (zie kim)

khoug, kracht. Pol. en Voorz.: kauag ‘kracht, volmacht’.

kienen, kiejenen, kopen. Pol. en Voorz.: qinjon ‘koop, het gekochte, verworven goed, bezitting’.

kim (khein), goed; ook ‘loos’; dat smaakt kim

kimmel, drie kimmel meier, 300 gulden

kin, ja; ook wel ‘stil’

kinf, luizen

kippen, aandeel, portie. Pol. en Voorz.: kipoh ‘gewelf’ enz.; ‘gemeenschap, aandeel’.

kleezen, voeten. Afgeleid van raǵlajim, mv. van régèl ‘voet’.

kloek legem, pond brood

kloft, kleding

klofting, kleren; ook wel ‘beddengoed’ (ook knoften)

koef noen, twee Hebr. letters, k en n, gebruikt voor ‘kost niets’. Pol. en Voorz.: kuph ‘19de letter Hebr. alfabet, als getalwaarde 100, enz.’

koetsef, diamant (roosje). Pol. en Voorz.: wsch. identiek met quçow ‘wat gehouwen, gesneden, zelfs wat geschoren is’.

koetsef blinker, briljant

koef (zie galf), mes

kooter, kind

kooterum, klein

kotel bajes, gevangenis

kousjer, zuiver dat zijn kousjere bullen

kwart meier, ¼ van ƒ100,-; bankje van ƒ25,-

lakijve, lekijve, beminde, vrouw

lammet, dertig lammetje, 30 stuivers

lamp, politie, onraad

laulem, tenminste. Pol. en Voorz.: le'aulom ‘voor altijd, onveranderd, hoe het ook zij’.

lawaje, begrafenis

lawajen, begraven. Pol. en Voorz.: lewïoh ‘uitgeleide, uitvaart’.

lef, moed lefjongen, jongen met moed

legem, brood

loegie, spel kaarten. Pol. en Voorz.: lugi', verkleinwoord van luag ‘almanakje, almanak’.

loen, loensch, bedrieglijk, vals

loenen, vals doen

[p. 204]

loenenaar, valse kerel

louw, niets, weinig, neen sjak me louw, 't kan me weinig schelen (schadt mir lau)

louwfikus, niets

louwloene, slechte zaken, tegenspoed

louwpoekelen, niets zeggen

louwsmoezen, niets zeggen

macher, koopman, boerenbedrieger, kwakzalver. Pol en Voorz.: maucheir ‘verkoper, koopman, enz.’.

maholle, bedorven, kapot. Pol. en Voorz.: mechuleh zijn ‘geruïneerd zijn, bankroet gaan’.

majem, water

majemen, regenen

makke, makke met een kanker, 35 cent. Pol. en Voorz.: blijkbaar heeft men hier te doen met makoh ‘wat geslagen is’ en qa'aqa' ‘wat gegrift is’; alleen kunnen wij veronderstellen dat de klank van kh (k ‘20’, h ‘5’), d.i. ‘25’, hier voor de geest zweeft.

makkes, slaag, klap, last

malogemen, werken

malogemer of maloochum, werkplaats

maloochum (melago), werk

mansjen (mansj maken), aanprijzen, recommanderen. Pol. en Voorz.: me'aneis zijn ‘met geweld dwingen’.

marwiegen, stelen

marwieger, dief

massel, winst, geluk, voorspoed. Pol. en Voorz.: mazol, enk. van mazolaus ‘(sterrenbeelden), gesternte, enz., toeval, geluk, buitenkansje’.

massematten, handel, negotie, zaken; ook wel ‘gestolen buit’

matses, paasbroden

meeleg, zout. Pol. en Voorz.: mélag ‘zout’.

meie(r), 100 ½ meier, 50; ¼ meier, 25

meilig, koning

meiligin, koningin

meimus (mijmus), dood hij gaat meimus. Pol. en Voorz.: meimis zijn ‘doden, doodmaken’.

meis, lijk. Pol. en Voorz.: meis ‘dood, dode, lijk’.

mekajem, grote hoeveelheid, een hoop, een klap

mem, 40

mepschooren (nepschooren), onbruikbare goederen

merode, nederlaag, armoede. Pol. en Voorz.: de naaste authentieke term zou zijn merudi ‘mijn verdrukking, mijn nederlaag’.

mezoomen (mesomme), geld

mieniker, bij verkorting mien, vuilik; een kerel die geniepige streken uithaalt. Pol. en Voorz.: mïn, enkelvoud van minim ‘veinzaard’.

miesgasser, miesgazzer (zie misgasser)

miezig, schuldig. Pol. en Voorz.: mi'us ‘verachting, lelijkheid’.

mikwe, bad. De avond voor de trouwdag moet het Joodse meisje een mikwe nemen. Pol. en Voorz.: miqweh ‘verzameling (van water) bad; hoop’.

miskaf, vuilik, akelige vent, sodomieter

miskuiken, vuilik, akelige vent, sodomieter,

misgasser, vuilik, akelige vent, sodomieter

mokum, stad. Groot M., Amsterdam; Klein M., Rotterdam; Mokum Mollof-Alf, Amsterdam; M. Reis, Rotterdam; M. Beisz, Berlijn; Mokumer, Amsterdammer

molm, geld. Pol. en Voorz.: momaun ‘geld’.

moos, geld

morig, vrees. Pol. en Voorz.: mauro ‘vrees, ontzag’.

nafke (nefke), meid

[p. 205]

nafkoone, meid

najin, oog. Pol. en Voorz.: 'ain ‘oog’.

niese, dame, meid

nifteren, doden

nifterik, mes

noen, 50

nosselen, stelen (zie benosselen)

olf, een

ongodin, onoprecht, niet waar

oosser, nee, nee!; een krachtig van de hand wijzen. Pol. en Voorz.: osur ‘ongeoorloofd, verboden, volstrekt niet’.

orel (gnorel), christen

pageintjes, aardigheden, grapjes

palmegoone, een koloniaal

palmer, soldaat

panas, chef, directeur; ook ‘winkel of lommerd’. Pol. en Voorz.: parneis ‘verzorger, bestuurder, enz.; invloedrijk persoon’.

parrag, scheldnaam voor ‘Jood’

parrig, hoofdzeer (zie barrasch; ook paradet)

patsjif, gezicht. Pol. en Voorz.: parçuph ‘aangezicht’.

pattisj, zwanger. Bischoff: pattern ‘entlassen’ (rabb. pittêr ... davon patter'sch ‘hochschwanger’).

peget, twee (van eget ‘een?’)

pei, tachtig. Pol. en Voorz.: pei ‘de zeventiende letter van 't Hebr. alfabet; als getalwaarde 20’.

peiger, dood, aas, lijk, kapot; bedorven, rot (van dieren) peigere vis

peiger maken, doodmaken

peigeren (peieren), sterven, doodgaan

Pichem, Jood. Pol. en Voorz.: 't Woord is gemakkelijk te verklaren met piǵum, stam van peǵimoh, en in geschriften verschillend toegepast; peǵimoh ‘oneffenheid, schaard in 't slachtmes, klein gebrek’.

piechern, suffer

plat, stil. We moeten de getuigen zien plat te maken.

plattekit (stille kit), winkel waar men gestolen goederen verkoopt

pleite (ook pleiter), weg

pleite scheften, weglopen

poerem, drukte (van purim, purimfeest?)

ponem, gezicht

poozer (posser), duit

poozetjat, platzak. Pol. en Voorz.: zie pausheit jad zijn ‘de hand toereiken, de hand ophouden, bedelen’.

pores, koe, stuk rundvee. Pol. en Voorz.: poroh ‘koe’.

poser, vlees (zie boser)

rachmones, medelijden. Pol. en Voorz.: ragamonus ‘barmhartigheid, medelijden’.

rausj, hoofd

rekel, voet. Pol. en Voorz.: régèl ‘voet’.

rewoochem, winst, overmoed

ribbemoos, mannetjesputter, sterke kerel

roojemen, kijken

rosj, hoofd; ook ‘haar’ (zie rausj)

sabberaar, koevoet

sabberen, inbreken

sammech, zestig. Pol. en Voorz.: sàmèch ‘de vijftiende letter van 't Hebr. alfabet; als getalwaarde 60’.

sawor, hals. Pol. en Voorz.: çawor ‘hals’.

schacheren, handelen

scheffen, zitten; ook ‘gevangenzitten’

scheg, neus. Pol. en Voorz.: sechach ‘'n dekking (van loof)’.

schim, gezicht, bewijs; ook wel ‘naam’

schlemiel, lummel, ongeluksvogel. Pol. en Voorz.: schlemiel ‘onnozele, onhandige, verongelijkte, ongeluksvogel’.

[p. 206]

schok, goed geluk. Op de schok gaan, uit bedelen of op avontuur uitgaan. Pol. en Voorz.: çegokken ‘goed geluk’.

schokken, betalen; ook ‘geven’

schooren, goederen, in tegenstelling met ‘geld’

schorem, arm; ook ‘slecht en leugen’

schorem en al, rommelzooi

segem, schouder. Avé-Lallemant iv: schechem ‘die Schulter, der Nacken’.

seibel, bedrog, zwendel, slechte waar (zie zeibel)

seigel, verstand. Ik heb daar geen seigel van. Pol. en Voorz.: seichèl ‘verstand, scherp oordeel, bevattingsvermogen’.

sereife, brand. Pol. en Voorz.: sereiphoh.

serrore, persoon, heer

siene, sjien, agent van politie

sikker, sjikker, dronken, duizelig

sirool, man, kerel een rare sirool

sjachelen, een soort dobbelspel

sjaskelbajes, kroeg, herberg

sjaskelen, drinken

sjed, duivel, vijand, politie. Pol. en Voorz.: sheid ‘duivel, spookgestalte’.

sjeks, man. Pol. en Voorz.: sheiqèç ‘lelijk jongmens’.

sjerfen (sjerpen), helen, opkopen. Avé-Lallemant iv p. 420 en 595: sarsur ‘Hehler, Unterhändler, Zubringer, Kuppler’.

sjikse, een christenmeid

sjoeche, begrip; ook ‘verdenking, vermoeden’

sjoechem, antwoord, bescheid

sjoefe, eed. Pol. en Voorz.: shewu'oh ‘eed’.

sjoege, gek

sjoele, kerk

sjofel, armzalig; een slechte kerel

sjofelaar, armoedzaaier

sjoof, gulden

sjooges, erwten. Pol. en Voorz.: shogaur ‘zwart, donker’; shogaur erwten, zoger erwten ‘op 'n zekere wijze bereide grauwe erwten’.

sjoome, vet. Pol. en Voorz.: shumon ‘voor het gebruik geoorloofd vet’.

sjoucher, koopman. Pol. en Voorz.: saugeir ‘koopman, heer, type, sujet’.

sjouter, politieagent. Pol. en Voorz.: shauteir ‘ambtenaar bij het gerecht, bij de politie’.

slamassel, ongeluk. Pol. en Voorz.: shlemazzel, naar men wil ontstaan uit schlim-mazzel ‘onaangenaam mazzel, ongeluk’.

smeris, politieagent op smeris staan, op uitkijk staan

smoezie, praatje

smoezen, praten

smous, dief; ook scheldnaam voor ‘Jood’. Pol. en Voorz.: Men kan, althans wat de tweede bet. betreft, in dit woord een echo zien van shemau ‘zijn naam, 'n woord, dat dikwijls in de synagoge weerklinkt’.

sohof, goud

sokon, baard. Pol. en Voorz.: zoqon ‘baard’; zoqein ‘oude man’.

soof (sjoof), gulden

sooger, jongen uit een dievenhuis (zie sjoucher)

sooges, hete, gekookte boontjes (zie sjooges)

sossem, paard sossem prinserij, bereden politie

spiese, huis

stiekem, stilletjes, arglistig, in 't geheim

stiekemerd, iemand die in 't geheim kwaad doet

stinkniese, vuile meid, hoer

sijbebelajum, beste kamer, no. 100 [wc]

tandel (standel), sleutel

temeie, meid uit een verdachte omgeving. Pol. en Voorz.: temei'oh ‘een onreine’.

temeierlikker, zie minette

[p. 207]

temeierspiese, bordeel

tennef, slechte koopwaar. Pol. en Voorz.: tinuph ‘vuil, uitwerpsels, gemene stof’.

tes, negen

tiffel, tuffel, kerk

tinnef, slechte kost

tippel, uit de voeten

tippelaar, straatdief een tippelaar op klompen, iemand zonder lef

tippelsjikse, rondzwervende vrouw

tof, goed, degelijk; ook ‘kalm en eerlijk’

tofes, gevangenis

tofes of tokes, achterste, gat. Pol. en Voorz.: togas ‘achterdeel, partes posteriores, anus’.

treive, slecht, onrein

turftrekker, zakkenroller

vau, zes

vergokken, het gelag betalen V. had het gedaan en J. moest het vergokken, ervoor boeten

verkienen, verkiejenen, verkopen

vermamsen, verraden

vernollen, vernold, sluiten, gesloten

viege, niets

wieberig, uit de voeten, weg

woof, zes

zain (zojen), zeven

zerouang, arm (lichaamsdeel). Pol. en Voorz.: zeraua' ‘arm, schouderstuk’.

zwijn, fiets

zwijnrijder, fietsrijder

zwijnenverhuurder, fietsenverhuurder

zwijnenbollebof, fietsenverhuurder

zwijnenjacht: op de - gaan, op het stelen van fietsen uitgaan

Deze lijst geeft dus 395 woorden van Joodse oorsprong. Dit is op een totaal van 1420 woorden ±28%.

C X. Bargoens uit de buurt van Hilversum (1926) [Bron 35]

Voor de noordwestelijke groep rest één lijst. De lijst bevat het woordmateriaal dat ik in 1926 optekende uit de mond van een woonwagenbewoner, geboren te Nijmegen, maar die z'n hele leven met de wagen in Noord- en Zuid-Holland gezworven heeft, en die in Hilversum als z'n hoofdverblijfplaats woont.

De volgende woorden van Joodse origine komen in deze geheimtaal voor:

beisje, dubbeltje (ook hondje)

bekattering, bekeuring

gabber, vent, kerel, man; de gabber kan jofel pieren, die kerel speelt goed

gasserik, varkensvlees

gasterik, varken (ook snorrie), spek

goozer, kerel, vent

heitje, kwartje

jatten, handen

joed, gouden tientje

jofel, lekker, goed,

kaffer, boer (ook hoets)

kajum, Jood

kalletje, meisje (ook mokkeltje)

kasjebeine tippelen, meegaan; tippel je kasjebeine?

kinnef, luizen

kloft, kleren

lechem, brood (ook maro)

loenig, slecht; hij maast loenig, hij is slecht

lou, niet, slecht

majemen, regenen, mingere

malogeme, coïre (werd ‘plat Hollands’ genoemd)

merode, ellende; ik maas in de merode

[p. 208]

mokum, stad

nepschore, slechte waar; ook linke schore

niese (oud -), vrouw

poen, geld

porum, hoofd, gezicht (ook murf)

scheffen, trekken, zwerven; met de rolleman scheffen

schore, waar, koopwaar (zie nepschore)

sjiks voor de bonjé, lichtekooi

sjoof, gulden

sjossem, paard

smoezen, praten

temeie, lichtekooi

zwijntje, fiets; schoep dat zwijntje, steel die fiets

We treffen 33 woorden van Joodse oorsprong aan op een totaal van 118; d.i. 28%, precies hetzelfde percentage als voor De Boeventaal. Het karakter van de ontleende woorden is echter geheel anders: dieventaaltermen komen er (behalve misschien bekattering) niet in voor. Het woordmateriaal van de hele lijst wijst erop dat we met Bargoens te doen hebben; ook het Zigeunermateriaal in deze lijst bevestigt het Bargoens karakter.²⁷²

Het onderzoek van de noordwestelijke geheimtaalgroep levert dus de volgende resultaten:

1	Tussen 1730 en 1760 beginnen Joodse woorden in de geheimtalen door te dringen. Vergelijk hiermee hoofdstuk iii, ‘Verspreiding van de joden op het platteland’. De taalfeiten worden door de historische gegevens volkomen verldaard.
2	Van 1760 tot ±1860 is er een geleidelijke toename van het Joodse element te constateren. De getallen die aantal en percentage van de Joodse woorden uitdrukken, worden sterk beïnvloed door de wijze van noteren en door de hoeveelheid opgetekend materiaal. Er zijn onderzoekers die eigenlijk alleen Joodse woorden als geheimtaal beschouwen en de Nederlandse verwaarlozen (c v: Vernée 1844). Anderen willen zoveel mogelijk Joodse woorden uitstoten als indringers (c vi: A. en Z. 1844). Percentages van 60 en 33 in hetzelfde jaar opgegeven, vertonen een foutief beeld. Het gemiddelde, 46, zal de waarheid het meest benaderen. Dat de hoeveelheid materiaal het aantal Joodse woorden in absolute zin beïnvloedt, hoeft geen betoog. Maar ook relatief heeft het aantal genoteerde woorden invloed: het absolute getal stijgt in een grote lijst, het percentage echter daalt (zie c viii, Verwoert 1860 en c ix, De Boeventaal 1906). Dat het percentage Joodse woorden daalt, is voor een deel hieruit te verklaren dat in c viii en c ix het woordmateriaal van meerdere groepen samengevoegd is. In c ix is heel zeker zuidelijke geheimtaal verwerkt. Waar in deze groepen het Joodse element gering is, zal in de verzamellijsten het percentage Joodse woorden lager zijn.
3	De volgende percentages woorden van Joodse oorsprong werden vastgesteld:

c i	1689-1690: speelt geen rol,	bevat maar acht woorden in totaal.
c ii	1731 Cartouche:	totaal 351 woorden, Joods 0%.
c iii	1769 Geheimtaal:	totaal 300 woorden, Joods 20%.
c iv	±1800 Brabantse Bende:	totaal 60 woorden, Joods 43%.
c v	1844 Vernée:	totaal 48 woorden, Joods 60% } gem. 46%
c vi	1844 A. en Z.:	totaal 95 woorden, Joods 33% } gem. 46%

272 Zie hoofdstuk v.

[p. 209]

c vii	1858 Nieuwenhuis:	totaal 113 woorden, Joods 50%.
c viii	1860 Verwoert:	totaal 735 woorden, Joods 40%.
c ix	1906 Boeventaal:	totaal 1420 woorden, Joods 28%.

	Deze negen lijsten bevatten alle dieventaal. We zien de percentages Joodse woorden klimmen: 20, 43, 46, 50. De lijst van Verwoert vertoont een relatieve daling: 40%. Deze daling wordt verklaard uit het karakter van de lijst.^273
4	De Boeventaal vertoont een percentage Joodse woorden, 28, dat aanzienlijk geringer is dan in de voorafgaande lijsten. Deze teruggang is niet alleen te verldaren uit het verzamelkarakter van de lijst. Dan toch moest in de dieventaaltermen die niet van Bargoenssprekers afkomstig zijn, het percentage Joodse woorden hoog zijn. En ook hier is het maar 30%. Alleen deze 2% verschil is te verklaren uit de heterogeniteit van de lijst. Maar het percentage 28, of als men wil 30, toont ons een relatieve achteruitgang van Joodse woorden na het midden van de vorige eeuw.
5	Het percentage woorden van Joodse origine zou nog kleiner worden als we er niet toe rekenden de woorden van het type: zwijnejacht, zwijneverhuurder, zwijnenbollebof, miskaf, miskuiken e.a., die voor een deel uit Joodse elementen opgebouwd zijn, maar die nooit Joods geweest zijn. Ik heb ze echter wel meegeteld, omdat het toch zeker woorden zijn die aan Joodse invloed, al is het dan ook indirecte, toe te schrijven zijn.
6	De vaststelling van het percentage van de Joodse woorden mag niet tot verkeerde conclusies leiden aangaande de misdadigheid van de Joden. Dat echter vooral de sóórt van de woorden niets zou bewijzen wat betreft de verhouding van Joden tot dievenbendes, is niet aan te nemen. De opmerking van Mieses:^274 ‘Die Beziehungen zwischen Judendeutsch und Rotwelsch sind in Wirklichkeit bloss ein Einzelfall eines allgemeinen linguistischen Gesetzes, das alle gezogenen Schlüsse bezüglich eines speziellen Verhältnisses zwischen der Gaunerwelt und dem Judenthume in das Reich der Phantasie weist,’ is een geprikkelde afweeruiting, die veronderstelt wat niet gezegd is. Het ‘Jodendom’ heeft nooit in een speciale verhouding gestaan tot de ‘Gaunerwelt’. Dat zal geen ernstig persoon beweren. Maar dat individueel contact bestaan heeft, is met de feiten voor ogen niet te loochenen.

Tabellen samenstellen, zoals na de behandeling van groep A en B geschied is, zullen we hier nalaten, daar de lijsten niet voldoende gelokaliseerd zijn. Aan het slot van het hoofdstuk volgt een tabel die een overzicht geeft van de Joodse elementen naar plaats en tijd.

273 Zie hoofdstuk i, ‘Hypertrofie in de geheimtalen’.

274 Mieses, Die Entstehungsursache, p. 22.