De spreeckonst

XI. Hooftstuc.
Vande Vryje Lip-Letteren.

Volcht dat wy nuu de Vryje Lipletteren verhandelen.

Een vryje Lipletter is, die met een vryje Lipvorm voortgebracht wort.

[p. 71]

Is 1 Eenstemmich, 2 Tweestemmich, te weten Ruisclinkende.

Een eenstemmige vryje Lipletter is, die met een vryje eenstemmende Lipvorm, gemaect wort.

En is tweederlei: 1 Clinkende, 2 Ruisende.

Een vryje Lipklinker is, die gevormt wort met een vryclinkende Lipvorm.

Dit Geslacht machmen den Oorspronkelijken naem úu of uuwe geeven: en dan alzoo beschrijven, Een úu is een vryklinkende Lipletter.

Deeze zullen wy op twee wijzen voordraegen.

I. Verhandeling der uuwens.

De uuwens zijn tweederlei: 1 Hoogboomige of Platte, 2 Laegboomige.

Een Platte úu is een platte vryklinkende Lipletter.

Het geluit datmen úu Gallicum (de Franse úu) noemt, is, of een Letter hier onder hoorende, alsset naemelijc cort of enkel gebruict wort: of bestaet in deeze, alsset te weeten lang of dubbel luit. Soo ooc de Ypsilon der Grieken, alsse daerenboven by geen Laegboomige Snapklinker gevoecht en is. Zulx dat de úu Gallicum ende Ypsilon, dicwils met onse platte úu overeencomt.

De Platte úu is tweederlei: 1 Snappende, 2 Staech.

De Platte Snap-uu is een platte vrysnappende Lipklinker.

Als de u in hut/ luttel/ turf/ plat uitgesprooken: en als de eerste Grondletter in uuwe/ ruuwaert/ ooc plat voortgebracht. De Kibbuts der Hebreen, cort luidende, is meede van deezen aert.

De Platte Snap-uu wort gemaect met een Hort des Aesems, gevormt van een platte vryklinkende Lipvorm.

Een Platte Staege-úu is een vryklinkende platte en Staege Lipletter.

zoodaenich is de w of u in bewaeren/ wee/ wijt/ wie/ quaet/ queecken/ quijlen/ dwaes/ dwingen/ twee/ twijfel/ Guinea, eew/ leewen/ raew/ en over al daerze met een platte vryklinkende Snapletter vereenicht is.

Een Laegboomige úu is een vryje Lipklinker, die met een vryje laegboomige Lipvorm voortgebracht wort.

En is 1 Hol-achtich, 2 Hol.

Een Hol-achtige úu is een vryje Lipletter, die hol-achtich klinkt, en gevormt is met een hol-achtige vryklinkende Lipvorm.

Deezer Soorten zijn 1 Een Snap-^cuu, 2 Een Staege ^cúu.

Een Hol-achtige Snap-uu is een hol-achtige vrysnappende Lipklinker met een hort door haer vorm geaesemt.

Hier van en zijn mijn geen andere Voorbeelden te voor gecomen, dan die in zulke Taelwoorden vallen, daer ooc vry staet dezelve, als platte Snap-uuwens uit te spreeken: gelijc de u in hut/ hulst/ tussen/ &c. Wantmen deeze en diergelijke, niet alleen hol-achtich, nae de lest bepaeling, maer ooc plat, nae een voorige, uitspreeken mach: gelijkse meede vande eene dus, en vande andere zoo,

[p. 72]

uitgesprooken worden. Nochtans twijfel ic, of de eerste Grondletter in Vr^cou/ m^cou/ v^couwen/ ^cout/ &c. niet wel zoo uitgesprooken wort, datse hier tot voor-beelt zoude moogen dienen.

Een Hol-achtige Staege úu is een vryje Lipklinker, die staech en hol-achtich luit.

Van deeze Soorte is de enkelde Spreec-uu in alle woorden daerze met een Hol-achtige vryje Snapklinker vereenicht is, 'tsy voor of achter, 'tsy met w of met u beteikent: als in w^co^cort/ wr^coc/ weunen (anders woonen) dwors (of dwers) w^cout/ h^cout/ k^cous/ m^cou/ qu^cod.

Een Holle úu of een óu is een vryje Lipletter die hol klinkt.

Het geluit, 'twelc by eenige genoemt wort úu Italicum, (de Italiaense úu), of úu Germanicum (de Hoochduitse úu), en om gelijke reeden ooc úu Hispanicum (de Spaense úu) &c. mach heeten, met de u by haer beteikent: en 'twelc de Grieken met 8 of ου/ en de Fransoizen met ou vertoonen, gelijc ooc by ons twij-felachtich gedaen wort: is wel niet een Letter van dit geslacht, maer bestaet nochtans uit twee des zelfs.

De óu is tweederlei: 1 Snappende, 2 Staech.

De Snap-óu is een vryje Lipletter, die hol snapklinkt.

Zulx is de eerste Spreecletter vande Hoochduitse of Italiaense úu: en de eerste Grondletter in ic stou/ dou/ brou/ (of bry) lou (of liew), rousen (of ruisen), beteikent met o.

De Staege óu is een vryje Lipletter, die hol en staech klinkt.

Als de tweede Spreecletter vande Hoochduitse úu/ ende de tweede Grondletter vande lestverhaelde Voorbeelden, daer aen geweezen met u. Insgelijx de enkelde Spreec-uu in alle woorden, daerze met een holle vryje Snapklinker vereenicht is, 'tsy voor of achter, 'tsy met u of met w beteikent: Gelijc in worden/ wonder/ gezwommen/ gequollen/ gedwongen/ woeden/ woelen/ ic woude (of wilde).

uitet voorgaende is te zien, dat in plaetse men tot noch toe maer van tweederlei uuwens heeft weeten te spreeken: naemelijc van een Franse úu/ die dezelve met de Ypsilon der Grieken, u. Liquido¹⁾ der Latijnen, en Kibbuts der Hebreen is geacht: en een Duitse úu/ die met een Griexe Diphtonge, en de Schurec der Hebreen overeencomt (behalven de w/ die in veel taelen niet erkent, en de v die hier onder gans niet en hoort): hier van zesterlei enkelde uuwens onderscheide beschrijving is gedaen: zonder de eenvormige dubbele, die noch driederlei zijn, en alzoo saemen neege soorten maeken, onder deeze te tellen: gelijc zelf met die weinige, zeer verwert gedaen wort. Maer want deeze niewichheit wel aenstootelijc mocht zijn, en door een voor-oordeel van't oude (daer veel zeer noode afwijken, hoe ongegront het ooc zy) dit zoo lichtveerdelijc mocht verworpen worden, alsset welbedacht van my gestelt is: Zal noodich zijn tot deezes naeder oopening en versterking, noch iet gezeit: en voor al beweezen, datter, gelijc geleert is, drie Schilvormige Geslachten van Enkelde uuwens/ of vryklinkende Lipletteren zijn, een plat, een hol-achtich en een hol: 'twelc den gront is, daer al 'tooverige nootsaekelijc uit volgen moet. Dit blijct,

1) 1. Liquida

[p. 73]

1. uit dat op alle andere plaetsen der Diepte, als aende Wortel, aen't Achter-midde, aen't Midde, &c. des Binnemonts, zulke drie Soorten voortgebracht worden. Wantet geen reeden is, waerom het zelve niet meede aende uitermont ofte Lippen zoude geschieden.

2. uit datmen aenwijzen can, die alle inde Spraeken gebruikelijc te zijn, en metter daet onderscheidelijc uitgesprooken te werden: als in een kau (de naem van een voogel, k^cou (het teegendeel van hitte) een koukouc (ooc een voogel): kauwen/ en ic kaude/ k^couwe en k^coude/ kouwen en ic koude: lau/ L^courens/ lou (of liew): waer/ w^co^cort/ woonen.

3. uit datmen de Staege úu/ by alle drie de Soorten van Snapklinkers in't uitspreeken voegen can; te weeten by de platte, of hol-achtige, of holle, beide voor en achter, als inde voorgaende voorbeelden te zien is. Daer uit dan ongetwijfelt volgt, datse zelf by elc van die, ooc zulx moet zijn. Want het een vasten reegel is, dat de Meedeluiders, nae die Gedaente, de Snapklinkers gelijc zijn.

4. uit datmen zulke driederlei Gestalte inde vryklinkende vormen, die de Scheideur aende Lippen hebben, voelen, en anders gewaer worden can. Daer oover dan de Letteren daer meede gevormt, ooc zulken onderscheit ontfangen.

Alzoo beweezen hebbende, datter driederlei Schilvormige Geslachten van enkelde uuwens zijn: moet voorder volgen, dat elc in noch twee Afcomsten te onderscheiden zy: dewijle nae't gestelde, yder Geslacht, uit een verschillende vorm veroorzaect: en elders beweezen is, dat nae de wijs van Aesemen in elke vorm, tweederlei Letteren connen voortgebracht worden, naemelijc Snappende, en Staege, 'twelc dan de voorbeschreeve zes Soorten maect.

Daer nae is noch min te ontkennen, dat, alsser zes enkelde Soorten zijn, onder drie schilvormige Geslachten, elke twee die eenvormich zijn, saemen tot een eenvormige dubbele connen vereenigen. 'Twelc dan noch die drie Soorten maect, daer van geroert is; en hier niet verhandelt, om inde oude werring, die tot noch toe plaets heeft gegreepen, niet meede te vervallen.

II. Verhandeling der uuwens.

Maer aengezien dat de Enkelde uuwens/ niet altijt noodich en zijn in't gebruic nae de Diepboomichheit onderscheiden te worden: en dat het driederlei verschil van plat, hol-achtig, en hol, 'twelc daer in valt, tot onderscheiding der Tael-woorden, in welke die gebruict worden, dicwils niet en strect (dewijle de u in een zelfde Taelwoort, vande eene plat, vande andere hol-achtich, vande derde hol, en ooc wel van een zelfde persoon dus en zoo uitgesprooken worden): Zoo oordeel ic dienstich, de uuwens met een ander vervolch als voor geschiet is, in haer Soorten te onderscheiden: naemelijc alzoo, dat het onderscheit, 'twelc in alle Taelwoorden eeveleens valt, en nootsaekelijc moet waer genoomen worden, de Hoochste Afcomsten maeke: daer onder men dan, nae't van doen is, en yder behaecht, de andere Soorten, dier onderscheit dicwils geen verscheide Taelwoort en maect, voegen mach. 'tWelc aldus geschiet.

De uuwens zijn tweederlei: 1 Snappende, 2 Staege.

Een Snap-uu is een vrye Lipletter, die Snapklinkt.

[p. 74]

Zulx is de úu oover al daerze een Eenlingse Grondletter is: Als in hut/ kudde/ schudde: En ooc oover al daerze de Opperletter onder de Veellingse Grondletteren is: Als de eerste Grondletter in uwwen/ ruwdicheit/ beteikent met u: en in Schout/ ic dou/ beteikent met o. Zoodaenich is meede de Kibbuts der Hebreen, een corte vocael zijnde: en de Ypsilon der Grieken, alsse geen Subjunctiva en is.

Een Staege úu is een vryje Lipletter, die staech klinkt.

Hier onder hoort de Letter, welc by ons, nae haer teiken, Dubbelde úu wort genoemt, wanneerze maer een Enkelde Spreekletter en zy: Als in waer/ wie/ wy/ woort/ wolle/ woelen/ zwac/ zwijch/ zwol/ dwee/ twee. Waer meede over eencomt, en dienvolgende ooc hier onder hoort, de Letter diemen ú liquidum noemt, dat is, Smelt-uu/ om dezelve Reeden daer r/ l/ n/ m/ ooc Smeltletteren oover geheeten worden: Als de u by de Latijnen in lingua, sanguis, quis, qu^cod, quo en by ons quaet/ queepeeren/ quispel. Ooc is van deezen aert, de tweede Spreec-letter van't geluit, datmen de Italiaense úu noemt: insgelijx de tweede vande Franse úu/ alsse lang of dubbeld is: de Ypsilon der Grieken, alsse een Subjunctiva is: en meer andere.

Met deeze onderscheiding der uuwens in twee Soorten, canmen't laeten rusten, als't gebruic zulx vordert. Maer daer naeder onderscheit van doen is, machmen elc van deeze twee in andere twee Afcomsten onderscheiden: naemelijc, 1 In platte, daer de Letteren der Franse úu onder hooren, 2 In laegboomige, daer die vande Italiaense úu onder begreepen zijn. Doch noch naeder vereisende, canmen die vorder alzoo verspreiden, dat elc eindelijc drie Soorten onder zich comt te vervatten, te weeten, een platte, een hol-achtige, en een Holle: en zal alzoo tot dezelve zes Soorten uitcoomen, die voor beschreeven zijn.

Een Vry-ruisende Lipletter of vryje Lipruiser is, die met een vryruisende Lipvorm wort gevormt.

Deeze heet Oorspronkelijc Ef of Effe. Zoodaenich is by ons de eerste Letter in fraei/ fris/ f^co^colen/ en de leste in lijf/ lief/ l^co^cof/ lof: By de Vriezen de eerste Letter in vijf/ vrou/ &c. die wy, gelijc de Merkletter aenwijst, met ve uitspreeken.

Een vry Ruisclinkende Lipletter, of vry Lipruisclinker is, die voortgebracht wort met een vrye Ruisclinkende Lipvorm.

Ic noem deeze vee/ en wort met groote verkeertheit uu of uuwe genaemt. Voorbeelden hier van zijn by ons de eerste letter in van/ vaeder/ v^co^cos/ voor.

Het is een zeer groove dwaeling, welc ontrent deeze Letter wort gevonden, datmen die acht te zijn een u Consonant: dat is, een Letter die met úu zoude zulken gemeenschap hebben, als de j Consonant of Medeluidende j/ met de Snap-ij: dewijle zulken gevoelen, en wijs van spreeken eeven ongeschict is, als ofmen de z achte te zijn een Meeluidende i/ en de g een Meeluidende a/ of o/ of e. Want eeve groot verschil isser tussen de v ende u/ alsser is tussen de z en i/ en tussen de g en a/ of o/ of e. Gelijc het blijct uit datmen klaerlijc hooren en voelen can, dat gelijc g een Verheemeltruisclinker, en z een Tantruisclinker is: alzoo v te zijn een Lipruisclinker, en moet daerom zoo veel als die, vande vryje Snapklinkers verschillen. Ooc isser een andere Letter, die met de Snap-uu gelijke

[p. 75]

gemeenschap heeft, als de Meedeluidende j/ met de Snap-ij/ naemelijc de w: en daerom en can de v zulx niet zijn. Want alsmen de Woorden in u eindigende verlengt, zoo en geschiet dat niet met v/ maer met w; als weeu/weewen/ ic b^cou/ b^couwen/ en niet weeven/ bouven. Zoo dat daer uit zeer klaer af te neemen is, dat de w/ en niet de v/ de Consonant of Meeluidende u is. Voorder zoo ver ist van daer dat de v/ zoude een u Consonant zijn, en met v de naeste gemeenschap hebben, datmen zeekerlijc bevinden can, die de meeste gemeenschap te hebben met f/ eeve gelijc de z met s/ en de g met ch: en dat uit de verandering in't verlengen, geschiedende, van f in v: als laef/ laeven: eeve gelijc de s in z/ en de ch in g verandert, alsmen zeit dwaes/ dwaeze/ hooch/ hooge.

Naedemael dan de v/ de u Consonant niet en is, noch de naeste gemeenschap met u heeft: en behoortse ooc den naem van úu niet te voeren, gelijkse in't gemeen doet: maer mach veel bequaemer genoemt worden op de wijs van g en z/ die ooc Ruisclinkende zijn: te weeten met e achter by haer eigen geluit te voegen, en dit uit oorzaec datse meest een Voorletter is.

Anders