De spreeckonst

X. Hooftstuc.
Vande Vryje Tand-Letteren.

Nae de verhandeling vande Vryje Verheemeltletteren, volgen nuu de Vryje Tandletteren.

Een Vryje Tandletter is, die met een vryje Tantvorm voortgebracht wort.

Zijn tweederlei: 1 Eenstemmige, 2 Tweestemmige, naemelijc Ruisclinkende.

[p. 65]

De Vryje Eenstemmige Tandletteren zijn, die gemaect worden met een vryje eenstemmende Tantvorm.

Deeze zijn weeder 1 Clinkende, 2 Ruisende.

De vryklinkende Tandletteren zijn, die met een vryclinkende Tantvorm gevormt worden.

En zijn 1 Hoogboomige of Platte, 2 Laegboomige.

De Platte vryklinkende Tandletteren zijn, die voortgebracht worden met een platte vryklinkende Tantvorm.

Die weeder zijn 1 Voormidde of Tantvleisletteren, 2 Tandbeenletteren.

De Vryje platte Tantvleisklinkers zijn, die met een platte vryklinkende Tant-letter veroorzaect worden.

Alzoo dit geslacht ooc een oorspronkelijken naem van doen heeft, daer't cort meede genoemt mach zijn: zal, nae de wijs van andere, daer toe moogen ingestelt worden, om een te beteikenen, het geluit ie/ en om veel der zelver aen te wijzen ien. En alsmen deeze van andere duidelijker wil onderscheiden, canmen die Tantvleis-ien heeten. Die Voorbeelden begeert, mach luisteren nae de twee grondletteren in iet/ zien/ die/ riet.

De íe is tweederlei: 1 Snappende, 2 Staech.

Een Snap-ie is een vrysnappende platte Tantvleisklinker, die met een hort door een vryklinkende Tantvleisvorm, geaesemt en gevormt wort.

Zulx is de eerste Letter in iet/ iemant.

Een Staege íe is, die met een Staegen Aesem, door een platte vryklinkende Tantvleisvorm voortgebracht wort.

Als de tweede Letter in iet/ iemant/ zijnde met e beteikent.

Om de oude ende gemeene dwaeling te weederleggen, ende de niewe waerheit, van my hier ontdect en voorgestelt, te bevestigen: zal ic met corte woorden doen blijken, dat het Geluit, 'twelc gewoonelijc met ie beteikent wort, niet en bestaet uit twee schilvormige letteren: en dienvolgens niet uit e en i. Dit kan afgenoomen worden,

1. uit datmen't uitspreeken kan zonder beweeging des Monts.

2. uit dattet eenpaerich is.

3. uit datmen claerlijc bevinden can, dat wanneer ee/ ie/ en ij/ vervolgens uit-gesprooken worden: de Scheideur ooc vervolgens, als by trappen, elkereis een ondieper plaets neemt, die de tonge met cracht bezet, 1 met haer midde, 2 met haer voormidde, 3 met haer einde. Waer uit dan niet alleen oopenbaer wort, dit geluit eenvormich te zijn, en noch de ee/ noch de ij te weezen: maer ooc dattet een niew Geslacht van Letteren zy, van diepte tussen de ee en ij/ naemelijc, des Tantvleis of Voormiddens.

Op datmen ooc door de verkeerde en oneige Merkletteren, daer deeze Letteren by een ygelijc meede beteikent worden, niet en blijve misleit: zoo moet-men die aenmerken, dat daer door te kennen worden gegeven zulke letteren, die

[p. 66]

noch uit i/ noch uit e/ gelijc de merken willen uitwijzen, en bestaen: maer die tussen beide zijn, en die de i ende de e/ aen weeder-zijden tot haer naeste gebueren hebben, eeven als vande ae ooc vermaent is. Dat nuu deeze niet door ei beteikent worden, de Diepste Buerletter voor stellende, gelijc met ae geschiet: is, om dat ei gebruikelijc zy in haer eigen beteikenis: dat is, om een dubbele tweevormige Grondletter of Diphtonge te beteikenen, uit e en i bestaende.

Een Vryje platte Tandbeenklinker is, die met een platte vryklinkende Tandbeen-vorm voortgebracht wort.

Als de twee grondletteren van ijs/ lijf/ gij. Zy wort anders nae haer geluit in't Veeltal ijjens en alleen zijnde ij of ijje genoemt: mach ooc Tandbeen-ij/ en Platte Tandbeen-ij heeten.

Zijn 1 Snappende, 2 Staege.

Een Snap-ij is, die voortgebracht wort met een hort des Aesems, door een platte vryklinkende Tandbeenvorm.

Hier van zijn Voorbeelden, de eerste Grondletter in ijzer/ ijver/ spijt: en de enkelde Grondletteren in zit/ stil/ min.

Een Staege-ij is, die uitgesprooken wort met een staegen Aesem, door een Platte vryklinkende Tandbeenvorm.

Tot Voorbeelden dienen, de tweede Grondletteren in ijzer /vijl: en de eerste in jae/ jesus/ jammer.

De Laegboomige vryklinkende Tandletteren zijn, die gemaect worden met een Laegboomige vryklinkende Tantvorm.

En zijn 1 Hol-achtige, 2 Holle.

De Hol-achtige vryje Tantklinkers zijn, die gevormt worden met een hol-achtige vryclinkende Tantvorm.

Die weeder zijn 1 Voormidde of Tantvleisletteren, 2 Tandbeenletteren.

De Hol-achtige vryje Tantvleisklinkers zijn, die veroorzaect worden met hol-achtige vryklinkende Tantvleis-vormen.

Deeze voorbeelden canmen hooren in uer/ luer/ zuer/ buer/ hol-achtig uitgesprooken, daer de twee Grondletteren in elc, van deezen aert zijn; die veel verschillen vande twee Grondletteren, diemen hoort in heur (of haer), leur en zeur (beteikenende een nietich ding), gebeuren (of geschieden); te weeten, nae onze uitspraec, want nae de Vlaemse luidenze al eeveneens: naedienze die alle met eu uitspreeken. Voorder dient dit niew geslacht van Letteren nae haer geluit, een oorspronkelijken naem te hebben, gelijc andere: welke dan zy úe.

De uen zijn tweederlei: 1 Snappende, 2 Staege.

Een Snap-ue is, die met een hort des Aesems, door een hol-achtige vryklinkende Tantvleis-vorm voortgebracht wort.

Als de eerste Grondletter in uer/ het duert/ een muer/ een uen (of Ajuin), zuet/ (gelijc de Brabanders spreeken in plaets van zoet) vuer/ (gelijc andere zeggen teegen vier).

[p. 67]

Een Staege úe is, die met een staegen Aesem, door een hol-achtige vryklinkende Tantvleis-vorm veroorzaect wort.

Zoodaenige zijn de tweede Grondletteren in elc der lestgestelde voorbeelden; daer met e beteikent, gelijc de Snap-ue met u.

Van dit niew Geslacht van Letteren, staet, gelijc met andere is geschiet, ooc te bewijzen, dat die niet en zijn zoodaenige Spreekletteren, als de Merkletteren, daer meede men haer beteikent, uitwijzen, en tot noch toe daer van gevoelt is.

Ende voor eerst, datse niet en zijn schilvormige Letteren: en volgens dien ooc geen u en e/ als het gemeenste schrijven, en oordeel meede brengt. 'Twelc blijct,

1 uit dat die met eene vorm saemen uitgesprooken connen werden.

2 uit dat haer geluit eenpaerich is.

3 uit dat zoo wel in't leste, als in't eerste van't uitspreeken, de Lippen saemengetrocken worden: zoo dat de leste Letter geen e/ die plat is, en de Lippen los heeft, weezen en can.

4 De Verscheidenheit in't spelden deezes geluits, versterct mijn zeggen. Want daer dit gemeenelijc met ue gespelt wort: zijnder andere daer teegen, die't met uu willen gespelt hebben, maekende alzoo het zelve eenvormich: Andere weeder speldent met uy. Welc verschil dan ooc eenichsins te kennen geeft, dat de waerheit die maer eenderlei is, verburgen is geweest, en daer uit deeze mistastingen ontstaen.

Gelijc deeze twee Letteren niet en zijn een u en een e/ nae't gemeen gevoelen: zoo en zijnze nae de byzondere meening van eenige, en ooc nae eenige gemeene spelding, als in ure/ nature/ &c. (beduidende daer een lange u) geen twee uuwens: Noch ooc, nae anderer spelling, geen uy/ of u met i. 'Twelc zeekerlijc en crachtelijc can beslooten worden, uit dat, alsmen dit geluit van ue wil verlengen, het zelve niet met wen/ noch jen/ maer alleen met n daer by te voegen geschiet: Als úe/ úen. Want al de geluiden die in u eindigen, verlengen in onze spraec met wen/ gelijc die in j eindigen met j: Als, ic dou/ douwen/ tru/ truwen: schrei/ schreijen. Zulx dat de leste Letter van ue/ en dienvolgende ooc de eerste, alzooze eenvormich zijn, noch i noch u can zijn, dewijlze met geen van beiden en verlengen: maer een dieper moet weezen. Dit volcht ooc ontwijfelijc uit dat de w/ gelijc meede de j/ van een laeger Trap als r zijnde, niet en moogen daer binnen staen in een Woordlit: 'twelc dan hier nochtans geschieden zoude: Naedien dit geluit meest met de r/ buiten het zelve staende, vereenicht is: Als in zuer.

Een Hol-achtige vryje Tandbeenklinker is, die gemaect wort met een vryklinkende hol-achtige Tandbeenvorm.

Als de twee Grondletteren, beteikent met ui/ in uit/ ruit/ huis/ muil/ hol-achtich uitgesprooken. uit dit geluit maec ic haer tot een oorspronkelijken naem uj of uije; daermen tot naerder onderscheit, hol-achtich byvoegen mach.

Deeze zijn 1 Snappende, 2 Staege.

Een Snap-ujje¹⁾ is, die met een hort des Aesems, door een hol-achtige vryklinkende Tandbeenvorm, voortgebracht wort.

1) 1. uije

[p. 68]

Als de eerste Grondletter in elc der lestgestelde voorbeelden, daer met u beteikent.

Een Staege úi is, die met een staegen Aesem, door een hol-achtige vryklinkende Tandbeen-vorm, uitgesprooken wort.

Als de tweede Grondletter met i beteikent, inde lest-gemelde voorbeelden: en als de j in jp/ jb/ jeucht/ leui/ deujt/ mj/ hj.

Alzoo dit Geslacht van niewe Letteren, van my uijens genoemt, ooc geacht wort door onwetenheit, eenige vande weinige Oude letteren te weezen, en met naemen de u en de i/ 'twele¹⁾ Schilvormige letteren zijn: zoo is noodich, mijn eenich zeggen, teegens zoo veeler zeggen strijdich, met reeden te bevestigen.

En eerst dattet geluit van ùi/ uit geen schilvormige Letteren, en met eenen niet uit u en i saemen, en bestae: bewijs ic,

1. uit datmen zulx zonder beweeging des Monts, en derhalven met eene vorm, uitspreeken kan.

2. uit de eenpaerichheit, die in dat geluit gehoort wort.

3. uit de saementrecking der Lippen, ooc in't einde van diens uitspraec plaets hebbende. 'Twelc niet en zoude geschieden, zoo de j een platte Letter zijnde, de leste waer.

Ten anderen, dat dit geluit uit de niewe letteren bestaet, die ic ontdect en beschreeven heb, betoon ic aldus. Naedien de ui als ic beweezen heb, een eenpaerich geluit is, en daer oover niet de u en i saemen: zoo mostet, om uit de out-bekende Letteren te bestaen, of twee uuwens alleen zijn (gelijc dat ooc dicwils zoo geschreeven wort: als wanneer veel spelden wt voor uit) of twee ijjens alleen. Maer geen twee uuwens en cant zijn: naedemael't met w niet en verlengt: als in ic lui/ krui/ wy luijen/ kruijen te hooren is. Ooc en cant uit geen twee ijjens bestaen: dewijle alree beweezen is, dattet in geen i en eindicht, als hebbende de Lippen niet los. Zoo moetet dan uit niewe Letteren bestaen: alzooder geen oude en zijn, daer't meer gemeenschap meede heeft, en die't best gelijkenen zoude, als u of i. Maer dattet zoodaenige niewe zy, als booven aengeweezen is, blijct daer uit, dat deeze int verlengen niet en vervolgen de wijs van die dieper als i zijn, noch die ondieper zijn, gelijc de u: daer oover zy, mette i van eene diepte moeten zijn, te weeten een Tandbeenletter; en naediender een maetige saementrecking der Lippen in bemerct wort, moetenze hol-achtich zijn.

De Holle vryklinkende Tandletteren zijn, die met een holle vryklinkende Tant-vorm voortgebracht worden.

Zyn 1 Voormidde of Tandvleisletteren, 2 Tandbeenletteren.

De Holle vryje Tantvleisklinkers zijn, die veroorzaect worden met een holle vryclinkende Tantvleisvorm.

En zijn de geene die ic met uo beteiken, en ooc als andere, nae haer geluit, moogen genoemt worden uon neemende in't getal van veele alleen de n aen, nae den aert der andere Tantvleis en dieper Letteren. Ic zoude wel geeren den

1) 1. 'twelc

[p. 69]

Leezer eenige Woorden aenwijzen, daer in deezer geluit nootwendich vereist, en onderscheidelijc in acht genoomen wort: maer zijn my tot noch toe niet te vooren gecoomen. Alleen bevinde ic, dat de Woorden daer't geluit vande hol-achtige ue in comt, somtijts, en van sommige, zoo hol wel uitgesprooken worden, dat daer in geen hol-achtige uen/ maer deeze Holle uon gehoort worden. Zoo dat dan de Leezer, om deeze niewe Letteren uit te spreeken, en onderscheidelijc te hooren, hem de Woorden daer ue in comt, voorstellen mach: en die, met de Lippen zeer saemen te trecken, en de tonge meer nae den gront te buigen, voortbrengen. Waer door hy dan Voorbeelden hier van zal hebben: ende alzoo metter daet bevinden, dattet geen verziert, noch onnut gedichtsel en is, een Geslacht van holle Tantvleisletteren te stellen: maer die waerlijc inde natuer te bestaen, en zulken verschil in klanc met andere te hebben, datze als byzondere Letteren, dienen onderscheiden. Beneffens dat de reeden ooc uitwijst, zulke te moeten gestelt ende gevonden worden. Want zooder Platte en Hol-achtige Tantvleisklinkers zijn: moetender ooc zoodaenige holle weezen: dewijlder niet alleen platte en hol-achtige, maer ooc holle inde andere plaetsen der Diepte bevonden worden, als ic elders heb beweezen. En weeder zooder vryklinkende holle Middeletteren, en Tandbeenletteren zijn: moetender ooc holle Tantvleisletteren gevonden werden, &c.

Deeze Holle uon zijn 1 Snappende, 2 Staege.

Een Holle Snap-uo is, als de eerste Grondletter in uer, stuer of onvriendelijc, muer, hol uitgesprooken, als terstont aengeweezen is.

Een Holle Staege úo is, als de tweede grondletter in elc der lest gemelde voorbeelden.

Een Holle vryklinkende Tandbeenletter is, die met een holle vryklinkende Tandbeenvorm voortgebracht wort.

uit gelijke reeden als van't Geslacht der Holle Tantvleisletteren is aengeweezen, heb ic beslooten, en volcht ooc nootsakelijc, datter een Geslacht van Holle vryklinkende Tandbeenletteren zy. Daer by ooc tot bevesting komt de bevinding, diemen doen can, mits de woorden, welke met ui geschreeven worden, en gezeit zijn hol-achtige vryje Tandbeenklinkers te vervatten, heel hol, en huilwijs, met meerder saementrecking der Lippen, en laeger neederbuiging der Tonge, uit te spreeken: gelijc zulx te doen vry staet, en ooc wel geschiet. Want dan zalmen hooren, dattet geluit, 'twelc anders met ui beteikent wort, uit twee van deeze holle Letteren, die ic uoijen of uoijens noem, bestaende is, en anders klinken, als de hol-achtige uijens. Maer om tot klaerder bewijs van deeze niewe zaec; voorbeelden te stellen, die in onze Spraec buiten twijfel gebruict worden: Zal den Leezer weeten dat de Staege j/ alsse by een holle Snapklinker gevoecht wort, 't sy voor of achter, een Letter van dit geslacht is: Als in Jooris/ Jooden/ Joffrow/ jow (voor uu/ nae des gemeenen volx uitspraec) ic moej/ roej/ snoej/ de tacken: daer merkelijc verschillende vande j/ die in Joost/ jeucht/ oojlam/ en in ja/ Jericho/ ejjeren/ gebruict wort: dewijle geene Hol, en deezer eerste hol-achtich ende de tweede plat luiden.

[p. 70]

De Holle Tandbeen-uoi is 1 Snappende, 2 Staech.

Een Holle Snap-uoi is, als de eerste Grondletter in uil, huilen, guil, uitgesprooken zijnde, al huilende met een guil en toot der Lippen, ofte heel hol, als voor gezeit is.

Een Holle Staege úoi is, als de tweede Grondletter inde gemelde voorbeelden: en als j in joffrou, jong.

De vrye Tantruisers zijn, die gevormt worden met een vryruisende Tantvorm.

En zijn de Essens/ als de eerste Letter in Schaep/ sichtent of sint /cederenhout: en by de Vriezen ooc in seer/ sijn/ soo/ &c. die wy met z uitspreeken. Men zoude deeze moogen verder onderscheiden, in

1 Tantvleisruisers: als by de Fransoizen de eerste Letter in chose, cheveul, chascun, en in sjoo-hoo by ons.

2 Tandbeenruisers: als de eerste Voorbeelden.

En die elc weeder in 1 Platte, 2 Laegboomige, en zoo voort. Maer laeten't om oorzaec meer aengeroert.

De vryje Ruisclinkende Tandletteren, of Tantruisclinkers zijn, die met een vryje Ruisclinkende Tantvorm voortgebracht worden.

Deeze zijn, die gemeenelijc zeedens/ maer van my zeen/ en in't enkel getal zee/ worden genoemt: Als de eerste letter in zoo/ zaelich/ zijde: de leste op twee nae in ic donzde/ bonzde/ omhelzde/ quazzic/ weezende alle Tandbeenletteren: en als de eerste Spreekletter in je (ic), juste (rechtvaerdich), jaques (Iacob), by de Fransoizen; onder de merkletter j van haer neffens noch een Spreekletter begreepen (want haer j in cracht zj is, je als zje uitspreekende, alwaer de z een Tantvleisletter is.