De spreeckonst

IX. Hooftstuc.
Vande vryje Verheemelt-letteren.

De Vryje Binnemontletteren (die nae de Verhandeling der Vryje Keel-letteren volgen) zijn, die gevormt worden met vryje Binnemont-vormen.

Zijn tweederlei: 1 Verhemeltletteren, 2 Tandletteren.

Vryje Verheemelt-letteren zijn, die met vryje Verheemelt-vormen voortgebracht worden.

[p. 53]

En zijn 1 Eenstemmige, 2 Tweestemmige.

De Vryje Eenstemmende Verheemeltletteren zijn, die met een vryje, eenstemmende Verheemeltvorm voortgebracht worden.

En zijn, ofte Clinkende, ofte Ruisende.

De Vryje Verheemelt-klinkletteren zijn, die met een vryklinkende Verheemelt vorm voortgebracht worden.

Zijn van tweederlei aert: 1 Hoogboomige of Platte, 2 Laegboomige.

De Platte Vryklinkende Verheemelt-letteren zijn, die met een platte vryklinkende Verheemeltvorm voortgebracht worden.

Die wederom zijn 1 Wortelletteren, 2 Achtermiddeletteren, 3 Middeletteren.

Een Platte vryklinkende Wortel-letter is, die met een platte vryklinkende Wortelvorm voortgebracht wort.

Deeze is de A: en heet Aa: mach ooc, alsmen die vande a des Keels onderscheiden wil, Wortel-Aa genaemt worden.

En is tweederlei: 1 Snappende, 2 Staech.

De Snap-aa is, die met een hort des Aesems, door een platte vry-klinkende Wortelvorm, voortgebracht wort.

Voorbeelden hier van heeftmen in dat/ al/ as/ man/ op een gemeene wijs uit-gesprooken.

De Staege-Aa, of Platte vryklinkende staege Wortelletter is, die met een staech-werkenden Aesem, door een Platte vryklinkende Wortelvorm, veroorzaect wort.

Beide deeze Letteren voeren de naem van A of Aa: zijnde de leste een naem, die uit deeze twee letteren bestaet: waer van de eerste de Snap-aa is, en de tweede de Staege: en verstrecken derhalven hier voor een Voorbeelt.

De Platte vryklinkende Achtermidde-letteren zijn, die gevormt worden met een platte vryklinkende Achtermiddevorm.

Deeze noem ic Ae int Getal van een, ende Aen int getal van veel.

En zijn ooc als de Voorgaende tweederlei: 1 Snappende, 2 Staege.

De Snap-ae is een ae, die voortgebracht wort met een hort des Aesems, door een Platte vryklinkende Achtermiddevorm.

De Staege-ae is, die geaesemt wort met een Staechheit, en gevormt met een Platte vryklinkende Achtermiddevorm.

De Snap-ae en Staege-ae zijn veeltijts saemen gevoecht, en worden dan beteikent met ae: als in aerde/ vaerdich/ uitgesprooken nae gelijkheit van't geblaet der Schaepen: alwaer de eerste Spreekletter, beteikent met a/ een Snap-ae is, en de tweede, beteikent met e/ een Staege-ae. Deeze, gelijc zy met de eige merk-letteren vande vryje Wortelklinker a/ en de vryje Middelklinker e/beteikent worden: alzoo zijnze ooc geacht, die inder daet te weezen, en saemen een Schilformich geluit of Diphtonge te maeken, uit de Wortel-aa en Middel-ee (zoo om onderscheits wil van my genoemt) bestaende. Maer dat dit teegen de waerheit strijt, ende het teegendeel, alhier geleert, daer meede oover een comt: zal den Lezer connen

[p. 54]

weeten ende zeekerlijc ondervinden, uit te beproeven of deeze twee saemen, en ooc elc alleen, niet en connen bequaemelijc uitgesprooken worden met eene vorm of gestalte des monts, zonder die te roeren of veranderen. 'Twelc doende zal bevinden jae: en datse niet anders en verschillen als inde Snapping en Staechheit des Aesems, en met eenen des Clanx. Waer uit dan claerlijc blijct, die geen Schilvormige Letteren, als de a en e zijn, te weezen: noch saemen te maeken het geene men eigentlijc een Diphtonge noemt.

Hier toe canmen ooc noch tot bewijs by brengen, voor die, by welke de Achtbaerheit of aenzienelijkheit veel gelt, dat de Grieken 'tgeluit van deeze twee Letteren (zijnde gelijc, als aengeroert is het geene de Schaepen int Blaeten voort brengen, wanneerze krijten bae) met eene merkletter, Etha genoemt, dieze geen Diphtonge, maer een lange Vocael heeten, gewoon zijn te beteikenen. Gelijc ooc lichtelijc wel de Hebreen met haer twee stipjes, Tsere of tseri genaemt, doen. Daer noch by comt, dat inde Fransoise tael de geluiden die inde woorden teste, een hooft, beste, een beest, mesme, zelve, &c, gehoort worden, en met es beteikent zijn, niet lichtelijc gezeit en zullen worden Diphtongen, uit Schilvormige letteren bestaende, te weezen. Maer dewijle deeze daer ic van spreec dezelve zijn: zoo moeter een gelijc oordeel oover gevelt werden.

Alzoo getoont hebbende, dat de twee Letteren in ae geen a en e/ of Schilvormige en zijn, staet nuu ooc aen te wijzen, watse vande a en e verschillen: als met naemen, dat daer a een Wortel-letter, en e een Middeletter is: zijn deeze Letteren, die tussen beiden comen, te weeten, Achtermidde-letteren: 'twelc voor de geene, die int spreeken van deeze drie, aa/ ae en ee/ op de plaetsen des Scheideurs in elc let, naectelijc sal blijken. En hier oover ist datmen, als deeze met ae beteikent worden, die merkletteren alzoo moet aenmerken, datze beduiden, niet een dubbeld, tweevormich geluit, uit a en e bestaende: maer een dubbeld, eenvormich geluit, tussen a en e/ de a aen de eene zijde, en de e aen de ander zijde, naest weezende: en daerom door a en e /by gebrec van merken, oneigentlijc aengeweezen.

De Platte vry-clinkende Middel-letteren zijn, die met een platte Vry-clinkende Middelvorm veroorzaect worden.

Deeze worden genoemt int enkel Getal ée/ en int veelvuldich éen: Naemen, die Voorbeelden der zaec begrijpen.

Zijn tweederlei: 1 Snappende, 2 Staege.

De Snap-ee is een platte vrysnappende Middeclinker, die geaesemt wort met een hort des Aesems, en gevormt met een platte vryclinkende Middelvorm.

De Staege ée is, die voortgebracht wort met een staege Aesem door een platte vry-klinkende Middelvorm.

De gemeene naem ée/ die deeze twee voeren, en uit haer beider geluit bestaet, wort gelijc de voorgaende onderscheiden met byvoeging van Snappende en Staege als inde bepaelingen geschiet is. Voorbeelden vande eerste zijn de éen die een enkelden gront van een woordlit maeken: als de e in de/ wandelen: en de voorste

[p. 55]

e van de twee-dubbelde Gronden, als de eerste e in eer/ een/ cleet/ ree. Maer vande tweede zijn tot voorbeelden de tweede e vande twee-dubbelde Gronden, als de achterste en leste e inde lest gestelde woorden.

De Laegboomige Vryje Verheemeltklinkers zijn, die gevormt worden met een Laegboomige vryclinkende Verheemeltvorm.

Zijn 1 Hol-achtige, 2 Holle.

De Hol-achtige vryje Verheemeltklinkers zijn, diens Aeseming gevormt wort met een Hol-achtige vryclinkende Verheemeltvorm.

En zijn driederlei: 1 Wortel-letteren, 2 Achtermiddeletteren, 3 Middeletteren.

De Hol-achtige vryklinkende Wortel-letteren zijn, die veroorzaect worden door een hol-achtige vryklinkende Wortelvorm.

Deze machmen corter met haer eigen geluit int eenvuldich Getal ^có noemen en int veelvuldich getal ^cón. En wanneermen die duidelijc vande Holle óon onderscheiden wil, machmenze Hol-achtige óon heeten. Voorbeelden hier van zijn de eerste twee Letteren in ren/ gen/ zen/ st. Haer merkelijc verschil van holle óon, zal ic int verhandelen van die aenwijzen. De Hol-achtige ^cón zijn 1 Snappende, 2 Staege. Een Hol-achtige snap-^có is die voortgebracht wort met een Hort des Aesems, door een Hol-achtige vryklinkende Wortelvorm. Zulke zijn de eerste letteren van ren/ gen/ zen/ st: en de enkelde Grondletter in Gt/ tt/ ls/ s/ f. Een Hol-achtige staege ^có is, die veroorzaect wort met een staegen Aesem, door een Hol-achtige vryklinkende Wortelvorm.

Zoodaenige zijn elke tweede Letter inde lest aengeweezen woorden.

De Hol-achtige vryklinkende Achtermidde-letteren zijn, die voortgebracht worden met een hol-achtige vryklinkende Achtermidde-vorm.

Zijn, gelijc andere, ooc tweederlei: 1 Snappende die met een hort des aesems, 2 Staege, die met een Staegen aesem voortgebracht worden.

Deeze Letteren gebruiken de Gelderze (indien ic wel gehoort en onthouden heb) in veel woorden die wy met a spreeken, en zy ooc daer mede schrijven. Zoo meen ic dat ooc doen de Zwitsers, en andere Duitsen. Hier onder acht ic ooc te behooren de twee letteren, daer uit der Hebreen Camets bestaet. Hoe't nuu hier meede zy of niet, dit gaet altijt vast, dat dit een onderscheide geslacht van vryklinkletteren zy: niet valselijc van my verziert, maer waerlijc inde natuer bestaende, en van alle andere vryje klinkers merkelijc verschillende: als ic met daedelijke uitspraec can laeten hooren: en elc by hemzelven ooc bevinden, wanneer hy maer en poocht in een holle gestalte tussen in r, en eu in leur/ een vryje clanc voort te brengen, met minder te gaepen, ende de tonge achter nae 'tverheemelte ondieper te verheffen als in , en meer te gaepen, en dieper het plat vande tonge achter te verheffen als in eu. Ic heb langen tijt gemeent dat

[p. 56]

wy hier in Zuithollant deeze letteren niet en gebruicte¹⁾: maer ben eindelijc gewaer geworden, datter een reedelijc getal van Woorden is, in welke wy de Snappende van haer Staege afgescheiden, inde gemeene uitspraec beezigen: hoewel die met o of e worden geschreeven, en int leezen, of andersins, de uitspraec dikwils daer nae geboogen. Voorbeelden van zulke woorden zijn deeze, Ic st^cęrf/ bed^cęrf/ ^cęrf/ verw^cęrf/ w^cęrp/ k^cęrm/ v^cęrw/ g^cęrgel/ een ^cęrgel/ k^cęrf/ v^cęrk/ v^cęrm/ b^cęrch/ w^cęrvel/ k^cervel/ k^cęerper/ d^cęrp/ d^cęrpel/ ^cęrten/ st^cęrm/ k^cęrmis/ m^cęrgen/ ^cęrmpje/ ^cęrkje. Sommige van deeze, zeg ic, worden met o geschreeven, als vork/ orgel/ ic gorgel/ &c: sommige met e/ als ic sterf/ ic erf/ &c: sommige alsnuu dus, alsdan zoo, als, mergen/ morgen/ &c. Doch alles quaelijc: dewijle de natuerlijke uitspraec anders is: en zouden noch beeter met ęŭ geschreeven worden, als ic zęŭrch/ bęŭrch/ &c. Int Frans heb ic ooc een voorbeelt hier van gevonden int woord neuf beduidende neegen: zijnde van neuf, beteikenende niew/ in geluit merkelijc verschillende: dewijle int gunt alleen een Snap-ęu/ in dit een Snap-ęu met een Staege ęu/ uitgesprooken wort.

Voorder machmen dit geslacht corter noemen nae haer eigen geluit ęu: en om uitdruckelijker vande andere te onderscheiden, Hol-achtige Achtermidde-ęu. Ooc by geleegentheit, Gelderse, of Duitse áa.

De Hol-achtige vryklinkende Middeletteren zijn, die met een hol-achtige vryklinkende Middevorm voortgebracht worden.

Dit Geslacht noem ic éu: mach ooc, om claerder onderscheits wille, Hol-achtige éu geheeten worden. Van deezen aert zijn de twee grondletteren in Beul/ heul/ leugen/ euvel/ heugen: en by de Fransen in heureux, eux, leur, cheveux.

Deeze zijn meede 1 Snappende, 2 Staege.

Een Snap-eu is een hol-achtige vrysnappende Middeklinker, die met een hort des Aesems, door een hol-achtige vryklinkende Middevorm voortgebracht wort.

Deeze Letter is by ons, als ooc by de Fransoizen, zeer gebruikelijc, saemen-gevoecht met haer Staege: als inde voorgaende voorbeelden, en duizent andere te zien is: daer de eerste Letter vande dubbelde beteikent met e/ de Snap-eu is. Maer van haer Staege afgescheiden, en heb ic lange niet connen bevinden, die eenichsins gebruict te worden. Doch ben noch eindelijc gewaer geworden, dat, of van alle de woorden daer wy gezeit hebben de Snap-ęu van ons gebruict te worden, of ten minsten van eenige der zelver (voornaemelijc die met e geschreeven worden, als verw/ erf) de uitspraec wel somtijts zoo naewgaepende geschiet, dat haer Snapklinker, die van haer Staege afgescheiden is, deeze Snap-eu zy. Maer vooral, dat wy eigentlijc, en gewoonelijc die gebruiken inde woorden die wy met eui schrijven: als in meuitmaeker/ leui/ beuije/ deuit/ fleuiten. Want daer door eu alleen een Snap-eu beteikent wort, die van zijn Staege afgescheiden is, en vereenicht met een Staege ui beteikent met i: eeven gelijc in mei/ lei/ bei/ geit/ feiten/ door e alleen een Snap-ee beduit wort, die met een Staege ij is vereenicht. 'Twelc klaerder blijct zoo te weezen, alsmen 'tgeluit van eu inde voorgaende woorden, vergelijct met dat van eu in meui (anders Meutje of Moeje): daermen de eu voor de Staege ui/ beduit met i/ lang spreect; dat

1) 1. gebruicten (1635: gebruictē)

[p. 57]

is, met haer Staege vereenicht. Zulx datter tussen eui in meuitmaeker en eui in Meui verschil is, als tussen ei en eei.

Een Staege éu is, die voortgebracht wort met een staegen Aesem, door een hol-achtige vryklinkende Midde-vorm.

Zulx is de tweede Grondletter in Beul/ heul/ leugen/ &c, quaelijken beteikent met u.

Naedien het een yder lichtelijc zeer vreemt inde Ooren zal klinken, dat ic hier onder andere Enkelde vryje Klinkletteren een éu stelle: daer zulken geluit onder e en u/ of u en e geacht wort begreepen te zijn, gelijc ooc gebruikelijc is dat daer meede beteikent te worden inde woorden daer't voorvalt: dient tot naeder oopening, en sterker bevestingen deezer zaec, noch wat gezeit: en eerst beweezen,

Dat het lang geluit van eu/ alzoomen't hoort in deur/ zeuch/ &c, niet en is een Diphtonge of Clanc vande twee schilvormige Letteren e en u: maer een een-vormich geluit, verschillende beide van e/ en van u.

Dit blijct voor eerst/ uit datmen het zelve spreeken kan, zonder beweeging en verandering des monts of vorms: gelijc ooc vande ae is gezeit, 'twelc hier immer zoo klaer kan gevoelt worden.

Daer nae/ is dit af te neemen, uit de Gestalte des Vorms. Want zoo't uit e en u bestont, zouden in't begin van't spreeken de Lippen los zijn: en zoo't uit u en e voortquam, zoude zulx in't einde geschieden. Maer geen van beiden en gebeurter. Volcht dan, &c. Weederom zoo't uit e en u bestont, zoude in't einde der uitspraec de Scheideur aende Lippen zijn: of zoo uit u en e/ in't begin. Maer men can merkelijc voelen, neen. Derhalven, &c.

Ten derden/ uit de gelijkheit en eenpaerichheit des geluits, die men doorgaens daer in hooren can: 'twelc in geen Diphtongen can geschieden. Want zal iet een Diphtonge weezen, zoo moet daer in tweederlei klanc gevonden worden: en zal dit een e en u zijn, en mach de clank niet eenpaerich zijn: maer bei deeze verschillende Letteren mostender in gehoort worden. Nuu men hoorter die bei niet: dewijl't geluit eenpaerich is: ooc niet de klanc van een van beiden, noch van e/ noch van u. Daerom, &c.

Ten vierden/ besluit ic dit ooc, uit dat dit geluit enkel gehoort wort, in veel gebruikelijke woorden, als voor aengeweezen is: en dit in zulker voegen, dattet noch de e/ noch de u en is: daer uit deezens Enkelde anders zouden moeten bestaen: en dat het zelve verlengt of verdubbelt wordende, deeze eu daer uit voort komt.

Ten vijfden/ uit de saemenvoeging van u en e /kan klaer gemerct worden, dat dit geluit daer uit niet en ontstaet: 'tsy datmen de e voorstelle, aldus eu: Want dan isset een geluit, als in Eurus wort gehoort: 'tsy datmenze achter stelle, aldus ue: Want dan ist of een geluit zeer als de we in eewe/ of en can niet bequaemelijc uitgesprooken worden. Zoo dat dan 'tgeene e en u saemen uitbrengen, veel verschilt van deeze eu. Die derhalven daer uit niet en can bestaen.

Ten zesten/ is dit meede eenichsins af te neemen uitet verschil, 'twelc in't beteikenen

[p. 58]

deezes geluits wort gevonden. Want den eenen wil beweeren, dattet nae't gemeene gebruic en nae de wijs der Fransoizen, met eu moet geschreeven zijn om wel uit te drucken: den anderen weeder met ue. welc verschil niet licht en zoude rijzen, zoo uit die twee letteren dit geluit bestont. Want de Natuer der Letteren zoude dat wech neemen. Maer nuu hebbenze bei zoo te zeggen eeveveel gelijx, of liever eeveveel ongelijx: en daerom en can geen van beide de boovehant krijgen, noch den een den anderen toestaen.

Ten zevenste/ is dit niet duister te bespeuren, uit dat de kinderen int spelden van de Woorden daer dit geluit in komt, de natuer der zaeke haer zulx leerende, somtijts een eu willen gebruiken: die dan vande Meesters onverstandelijc daer oover berispt worden: Gelijc my noch gedenct eertijts gehoort te hebben.

Nuu staet verder te onderzoeken, van wat geslacht der Letteren de twee eenvormige zijn, daer de eu uit bestaet. 'Twelc zoo zal connen gedaen worden, datmen cruiswijs, by Geleeden en Ryjen, de Letterorde of Vormorde der vryklinkende uitspreeke en inzie: en dan zalmen door't vervolch, deezer natuerlijke plaets inde Orde vinden, en met eenen den gansen aert ontdect hebben. Als voor eerst nae de Diepte der Deur de Orde vervolgende, zalmen deeze bevinden aen't midden des Boovemonts: Maer nae de Holte zulx doende, zal deeze een Hol-achtige bevonden worden. uit welke beide dan zal blijken, deeze te zijn Hol-achtige Middeletteren.

De Holle vryklinkende Verheemeltklinkers zijn, die voortgebracht worden met een Holle vryklinkende Verheemeltvorm.

En zijn driederlei: 1 Des Wortels, 2 Des Achtermiddens, 3 Des Middens.

De Holle vryklinkende Wortel-letteren zijn, die met een Holle vryclinkende Wortelvorm gevormt worden.

Deeze zijn de Oon/ int enkel getal óo genoemt: die ooc om vande Hol-achtige oon te onderscheiden, op het klaerste Holle oon gezeit moogen worden. Men hoortse klinken in Oo (een uitroeping), ooft/ ooven/ oover/ stoof.

Zijn tweederlei 1 Snappende, 2 Staege.

De Holle Snap-oo is, die voortgebracht wort met een hort des aesems, door een holle vryklinkende Wortelvorm.

Als de eerste Grondletter in ooven/ooft/ &c: en de enkelde Grondletter in vol/ ton/ com/ mof.

De Holle Staege óo is, die gemaect wort met een staegen Aesem, door een Holle vryklinkende Wortelvorm.

Voorbeelden hier van zijn, de tweede oon/ in ooven/ ooft/ &c.

Om te doen blijken datter tweederlei Oon zijn, hol-achtige en holle, en elc Snappende en Staege: hoeven alleen voor oogen gestelt zoodaenige Woorden of Woordleeden, die, nae een yders oordeel, in haer gront verschillen, en eevewel

[p. 59]

uit geen andere Letteren als Oon en bestaen (ic neem den naem óo hier als Geslacht vande hol-achtige en holle oon) als daer zijn de volgende.

Hy drst terw. een Gebt (of bevel). een rck (of lang kleet). een bl (broot). Hy dorst na drinken. bot (of plomp). ic rock (of trec hortich). bol (gezwollen). Ic vertch (of wijs aen). kken (of overgeeven). kl (moes). rf (of beuit). gelf. Een tooch drinken. kooken (of spijs zieden). kool (vier). roof van zeeren, ic loof.

Welke woorden alle, en veel andere diergelijke, gelijc in beteikenis, alzoo ooc in geluit, merkelijc gehoort worden van malkanderen te verschillen: nochtans nae de gewoonlijke merkletteren, zijn elke twee met malkanderen heel oovereen-koomende. Daer uit men dan bevint, dat de Letteren, die nae haer merken eenderlei zijn, en al te zaemen oon genoemt worden, nae haer geluit veelderlei zijn, en onderscheiden in gebruic: die derhalven ooc met onderscheit beschreeven moeten worden.

Zijnde dan alzoo door deezer vergelijking bevonden, datter groot verschil onder is: gelijc de alderplomste, die niet doof en zijn, lichtelijc connen bemerken, en ooc al voor deezen by eenige gemerct zy: is voor al noch wel te letten, wat en hoedaenich het verschil is, datmen hier bespeurt. 'twelc uit de onderzoeking der oorzaeken moet worden gehaelt: die ic nae veelderlei twijfelende gevoelen en bedenkingen, geen andere met vernoeging mijns zelfs en hebbe connen naespeuren, als de meerder en minder holte der Vormen, gelijc in haer beschrijving wort te kennen gegeeven. Daer uit dan tussen haer Geluiden, een verschil van meerder en minder hollichheit van clank, komt te rijzen.

Een Holle vryklinkende Achtermiddeletter is, die met een holle vryklinkende Achtermidde-vorm voortgebracht wort.

Dewijlder een Geslacht van platte, en een van hol-achtige vryklinkende Achtermiddeletteren bevonden wort te weezen: heeft my de reeden vorder geleert, datter ooc een Geslacht van zulke holle most en kost zijn. Maer heb eevewel niet connen bemerken, zulken slach van Letteren iewers int gebruic te zijn, hoe neerstich icker nae dacht. Eindelijc nochtans, als ic dit zoude schrijven, een niewe moet om dat te onderzoeken grijpende; is my te vooren gecoomen, de uitspraec van eenige woorden, die van meest alle wel met oe geschreeven worden, maer van veel met ou uitgesprooken: Doch niet vande Delvenaers (die ooc daer oover by andere begect worden, maer heel zonder gront: hoewel ic om die oor-zaec, mijn spraec zelf anders gewent hebbe). Hier door ben ic gewaer geworden, deeze Soorten van Letteren, ooc in onze spraec gebruikelijc te zijn: met naemen inde Stat mijnder geboorte ende opvoeding, en dat inde woorden daer van gezeit is, niet met ou/ maer anders, op zijn Delfs, uitgesprooken: zijnde de geene daer de oe komt voor ch/ g/ k/ f/ v/ m/ p/ (want voor w/ ng/ b/ en weet ic niet datse gestelt wort): als, vroech/ genoegen/ genoegde/ en koec/ een boec, ic zoec/ ic oefen/ ic vertoef/ vertoevde/ ic roem/ een bloem/ ic roep/ &c. Waer van der eenige zijn die by veel, en in veel plaetsen, op beide de wijzen uitgesprooken worden: 'tsy met ou/ 'tsy op de Delfse wijs: als, roemen/ oefenen/ vroech/ &c.

[p. 60]

Nae dit geluit, machmen deeze holle vryklinkende Achtermiddeletteren heeten oęn/ of Achtermidde-oęn.

De Achtermidde-oę is tweederlei: 1 Snappende. 2 Staege.

De Snap-oę is, die voortgebracht wort met een hort des Aesems, door een holle vryklinkende Achtermiddevorm.

Als de eerste grondletter in oęfenen/ roęmen/ doęc/ &c. beteikent met o.

De Staege óę is, die veroorzaect wort met een staegen Aesem, door een holle vryclinkende Achtermiddevorm.

Als de tweede grondletter inde lestgestelde voorbeelden, daer beteikent met ę.

Een Holle vryklinkende Middeletter is, die met een holle vryklinkende Middevorm voortgebracht wort.

Zulke zijn de twee Letteren, die gemeenelijc met oe beteikent worden, staende voor j/ s/ z/ r/ l/ n/ d/ t: als in, ic roej/ koejen /moes/ kroezen/ een hoer/ een hoen/ behoeden/ goet: Ooc alsse achter bloot zijn, als in hoe/ toe/ ic doe. Voor k wordenze meede uitgesprooken: doch alleen door Litwoord-menging: als in doe'k voor doe ic/ broe'k voor broe ik. Men machse corter noemen nae haer geluit oen: en van een spreekende, óe. By welke men in't noemen, tot naeder onderscheit, mach voegen het woort Middel/ of ooc Holle: als Middel-oe/ of holle Middel-oe.

Een Holle Middel-oe is 1 Snappende, 2 Staech.

Een Snap-oe is, die met een hort des Aesems, door een holle vryklinkende Middevorm voortgebracht wort.

Als de Letter die met o beteikent is in hoe/ moe/ roe/ stoel/ moeder/ vloer.

Een Staege-óe is, die in een holle vryklinkende Middevorm, met een staegen Aesem gemaect wort.

Als de Letteren die beteikent zijn met e/ in hoe/ zoet/ koel.

Om naectelijc te begrijpen, dat de Geluiden, die ic in't voorgaende hebbe gezeit te zijn vryje hol-achtige Wortelklinkers, holle Wortelklinkers, holle achter-middeklinkers, en holle Middeklinkers, merkelijc verschillen, zal deeze vergelijking dienstich weezen.¹⁾

Dat de Achtermidde-oę, noch de Midde-oe/ geen Diphtonge of Schilvormige Letteren en zijn, en derhalven niet en zijn de o en e daer meedeze beteikent worden, en daermenze voor hout, blijct:

1. uit datmen die uitspreeken can met eene vorm, of zonder in't spreeken de gestalte des monts te veranderen.

2. uit de eenpaerichheit haerder geluiden, welke men daer in hoort saemen-gevoecht uitgesprooken.

3. Indien deeze uit o en e bestonden: zoo zoude wel in't begin de lippen, saemen getrocken, en de tonge ingehaelt staen: maer in't einde, volgens den aert van e/

1) Onder de volgende vbb. is doec drukfout voor doęc.

[p. 61]

zouden de Lippen los, ende de Tonge uitgestrect weezen oover den gront des monts. Maer dit en geschiet niet. want daer op lettende, zalmen bevinden, dat in't einde vande uitspraec derzelver, de Lippen saemengetrocken, ende de Tonge ingetrocken zal weezen. Daerom en eindigenze niet in e: En zooze daer in niet en eindigen, en connenze ooc niet uit o en e bestaen.

4. Men mocht tot versterking deezes ooc trecken, dat de Westfaelingen de ùu uitspreeken als de òe: als voor duu/ zeggende doe/ die dan niet en meenen datse Schilvormige Letteren of een Diphtonge spreeken, maer wel een eenpaerige.

Dat nuu dese ooc zijn nae mijn beschrijving Achtermidde en Midde-letteren, blijct uit gelijke zaeken, als van andere is gezeit: om cortheit, deezer breeder betooning voorby-gaende.

De Vryje Ruisende Verheemeltletteren zijn, die met een vryruisende Verheemeltvorm voortgebracht worden.

En zijn die ic Echchens noem, en tot onderscheit van haer teikenen Spreek-echchens: moogen ooc vryje Verheemeltruisers geheeten worden. Zulke zijn de twee middelste Letteren in lachchen/rochchen: en de leste in ruich/ ic rijch/ veech/ maech/ elc beteikent met ch. Men zoude deeze noch connen in zoo veel Soorten onderscheiden, als mette vryje Verheemeltklinkers is geschiet: maer alzoo zulx door die, en ooc voornaemelijc uit de voorbeschreeve veelderlei onderscheidingen in hooge geslachten, can verstaen en afgenoomen worden, zullen om lankheit te schouwen, in deezen, gelijc ooc in alle andere Niet-vryclinkende, niet verder in't verspreiden voortgaen.

Gelijc inde àe/ èu/ en meer andere, groffelijc gedwaelt wort, in datmen die acht elc uit twee andere Letteren te bestaen, als inder daet waer is: alzoo is de misslach inde Letter, die ic Ech noem, noch veel grooter. ende dat daer in, datmen niet alleen diens geluit voor geen byzondere Letter en erkent, en zulx inde woorden voorvallende, een andere Letter hout te weezen, alsset nae waerheit is: Maer ooc in datmen dit, maer eene Letter zijnde, tot twee maect: en dat noch zulke, die't geen van beide en zijn, te weeten, tot een c/ en een h. Als wanneerze zeggen in't spelden van't woort schip/ esse cee haa ij pee/ schip: zoo ooc in recht/ hooch en alle andere, noemende het geluit van ch een cee/ en een haa. Maer dat hier teegen dit Geluit 1 geen verschillende twee Letteren, 2 maer alleen eene enkelde Letter zy: 3 En dattet geen van die twee Letteren en is, daer uit men't wilt spelden: maer een niewe Letter, van die twee, gelijc ooc van alle andere, merkelijc verschillende, staet wat breeder aen te wijzen: op dat deeze niewe, en heel noodige zaek, te beeter toegestaen, en¹⁾ nieuwe plaets in't verstant der menschen zoude moogen grijpen.

I. Het eerste betreffende, te weeten, dat de ch niet en is uit twee verschillende geluiden, als daer is 'tgeluit van c en h/ bestaende, bewijs ic:

1 uit datmen't uitspreeken can zonder verandering van vorm, of beweeging des monts, gelijc elc die't beproeven wil, naectelijc zal connen bemerken: 'twelc in't spreeken van schilvormige Letteren, en in't byzonder van c en h, niet en kan geschieden.

1) 1. een

[p. 62]

2. uit de gelijkheit, en eenpaerichheit des geluits, diemen daer in hoort; te kennen geevende, dattet geen tweederlei Letteren en connen zijn.

3. uit dat de c en h/ nae behooren saemen-gevoecht, een heel ander geluit uitbrengen: 'tsy datmen de c als k/ 'tsy als s spreect. Want de c als k genoomen, en met de h vereenicht, maect het geluit, 'twelc men hoort int begin van 'kheb/ zijnde 'tselve met de Griexe chi: en als s genomen, maect een stem gelijc int voorste van 'sheeren wort gehoort, beide veel verschillende van deeze ch. En daerom en can de ch niet bestaen uit c en h. Dat deeze ooc uit geen twee andere Letteren en bestaet, zalmen op gelijke wijs connen ondervinden.

II. Tottet tweede, dat ch een Enkelde Spreekletter zy, zal voor bewijs strecken.

1. Dat de ch int maeken der Woordleeden, neffens drie ander Ondertrappige Letteren, voor en achter aen een Opperletter, mach worden gehecht: en dat zeer bequaemelijc, zonder de uitspraec bezwaerlijc te maeken: als te hooren is in erchst/ hoochst/ laechst/ 'tschrift. Maer dit en zoude niet connen geschieden, zoo ch meer als eene enkelde Letter waer: aengezien datter niet meer als vier Enkelde Letteren, met gevoechelijkheit, achter aen, en veel min voor aen een Opperletter, connen gehecht worden.

2. Een ander bewijs hier van is, dat deeze ch int verlengen der Woorden in g verandert, eeven gelijc de s in z/ en de f in v: als te zien is in hooch/hooge: steech/steegen: &c. Daer uit ic besluit, dat gelijc s en f niet en zijn dubbelder Letteren, als de z en v/ daerze int verlengen in coomen te veranderen: maer veel meer noch enkelder van aert dan die (gelijc meede int veranderen van t in d door verlenging zulx bemerct kan worden): alzoo is de ch/ hebbende tot g dezelve reeden, niet een dubbelder Letter als die: maer veel meer van natueren noch Enkelder. Nuu de g is zelf, nae de gemeene bekentenis, een enkelde Letter; zoo moetet dan veel meer de ch weezen. Datmen nuu hier teegen zoude moogen zeggen, de ch int verlengen niet in g/ maer in gh te veranderen, en daer oover deeze bewijsreeden crachteloos te zijn: dat blijct niet waer te weezen, uitet geene ic vande g/ hier nae zal zeggen.

III. Alzoo beweezen hebbende, dat de ch een enkelde Letter zy: staet ten derden te vertoonen, datse noch de c alleen, noch de h alleen, noch eenige andere der bekender enkelde Letteren en is: maer een niewe, te weezen, ten aenzien der ontdecking, en van alle andere des gemeenen a/ b/ c/ verschillende. Dit wort daer uit oopenbaer, datmen met geen van die, en kan spelden 'tgeluit van deeze: Als blijct uit de ervaering, die yder kan doen: mits bezoekende te spelden acht/ of lachchen/ of diergelijke, met elc der Oude enkelde Letteren, waer door hy zulx ondoenlijc zal bevinden. Daer oover dan ooc het gebruic de ooverhant genoomen heeft, om dit gebruikelijc geluit eevewel onderscheidelijc uit te drucken, geen eige merkletter daer toe vindende, twee oneigentlijc tot zulx te beezigen, naemelijc de c en h by een gevoecht: zijnde dat een oorzaec, van al de voor-verhaelde dwaelingen in deeze.

Om dit dan voorder te voorcoomen, die werring te ontwerren, en inde beste vou te brengen: zal noodich zijn deeze zaec alzoo te begrijpen, dat door ch/ niet

[p. 63]

die twee spreekletteren, daer afse eige teikenen zijn, beduit worden, noch een vande zelve: maer een andere niewe, welke de c/ voor s genoomen, ende de h aen weeder zijden tot naeste gebueren heeft, ende in aert naest daer meede oovereen comt: naemelijc, dat daer c dan een Tantruisletter, h een Keelruiser zy: deeze te weezen tussen beiden, te weeten, een Verheemeltruiser.

Dewijle dan deeze Letter niew is, en zeer gebruikelijc: heeftse ooc een niewen naem van doen, die tot haer gebruic dienstich zy. Hier toe heb ic geoordeelt bequaemst, de naem Ech haer toe te passen, voegende voor by haer natuerlijc geluit een e: dewijlze van haer zelven geen woordlit, noch woort can weezen, om haer geluit alleen, zonder byvoeging eens vryklinkers, tot een naem te laeten verstrecken. Dat ic nuu die ech noem en niet chee: is niet alleen, om deeze op't naeste gelijcformich te maeken in naem met andere, die haer in aert niet zeer ongelijc en en¹⁾ zijn, als es en ef/ die ooc voor een e hebben: maer voornaemelijc, om datse als een Voorletter zelden, en als een Naeletter dikwils, in onze spraec gebeezicht wort; in welken geval men met ech gevoechelijker, als met chee spelden can.

Een vryje Tweestemmige of Ruisclinkende Verheemeltletter is, die met een Ruisclinkende Verheemeltvorm voortgebracht wort.

Anders mach deeze nae haer bepaeling, een Vryje Verheemeltruisclinker heeten; doch nae het bepaelde, isse gee genaemt. In welken geval de bepaeling dusdaenig moet zijn: Een gee is een vryje Ruisclinkende Verheemeltletter. De eerste Letteren in geeft/ gaet/ gy/ zijn voorbeelden van deeze zaek.

De Verheemeltruisclinker g/ volgens de beschrijving die ic daer van doe, met haer natuer oovereencoomende, en bestaet niet uit een geheel eenslachtich geluit 'tsy clanc, of geruis: maer uit die twee saemen gaende. Dewelke, dewijlze daer in merkelijc te hooren zijn, schijnen van eenige al oover lang bespeurt te weezen: aen welke deeze, in plaets vanden rechten aert deezes Letters te leeren kennen, veel eer geleegentheit schijnen gegeeven te hebben, tot dwaeling en misverstant: ende te vallen in die verkeertheit, dat deeze Letter een dubbelde zoude zijn, uit g en h bestaende. Gelijkse daer oover ooc dezelve met g en h/ beide doorgaens in meest alle Woorden, spelden, schrijven, en beteikenen: en andere om dat nae te volgen hebben verwect: en alzoo een gront geleit, van een diep-ingewortelt, wijtstreckend misbruic. Zulx datmen by nae alle Neederduitse schriften en boeken, met zulke spelding vervult ziet. Maer om dit als dwaeling te verwerpen, en 'tgeen ic hier teegen heb geleert toe te staen: zal den Leezer gelieven in acht te neemen, dattet wel waer is, inde g neffens den klank, een geruis gehoort te worden, ende de h een Ruisende Letter te zijn: maer dat ondertussen het geruis in g/ van een heel anderen aert is, als dat van h. Want deezens geruis is des Keels, geenens van't verheemelte: deezens komt voor of achter het geluit van een andere Letter, geenens gaet saemen mettet geklanc eens zelfden Letters: deezens geruis is volcoomen en ongebrooken, geenens on-volcoomen en gebrooken: ende datmen daerom niet en mach 'tgeruis dat by de g

1) Dit woord vervalle.

[p. 64]

is, achten 'tselve mette h te zijn: Ooc datmen dit zelve niet en mach voor een andere, of by gevoegde Letter houden: noch als oft een byzondere Letter waer, van't klinkende geluit onderscheiden, en afscheiden: dewijle alle dubbele of saemen-gevoegde Letteren, malkanderen in't spreeken vervolgen: en hier geen vervolch van geclanc en geruis, maer een saemenlooping zy. Daer noch by te voegen is, dat indien't geluit, 'twelkmen met gh uitdruct, uit die twee Letteren, als de teikenen uitwijzen, bestont: zoo zoude het begin van g'hebt voor gy hebt/ en van ghebet/ eeveneens luiden. Maer zulx en geschiet niet. Derhalven en is g daer uit niet bestaende. Meer bewijs gae ic voorby: als dat de z en v ooc neffens haer clank geruis hebben, die daerom niet en worden geacht uit z en h te bestaen: noch datmen zoude moeten schrijven en spelden vheel/ vhechten/ zheer/ zheevhen/ zhitten/ in plaets van veel/ vechten/ zeer/ zeeven/ zitten; gelijcse mette g/ om geel/ geeven/ &c. wel te spelden en schrijven, willen datmen stelle gheel/ gheeven/ &c.