Hendrik Conscience. Zijn leven en zijne werken

III.

Hoe machtig leed en ongelukken der vroegste kinderjaren, vaak door het geheele leven, op het karakter der kunstenaars teruggewerkt hebben, dit kan het leven van den Engelschen idyllendichter, William Cowper, te Berkhampstead, in het graafschap Hertford, onder Georg III geboren, ten overvloede bewijzen.

Tegen alle verwachting opgegroeid, - het kind was van een buitengewoon zwak gestel - diende de kleine William tot speelbal aan zijne krachtiger ontwikkelde schoolmakkers, en liet al ras zijne natuurlijke schuchterheid in echte menschenvrees, ja, in menschenhaat ontaarden. Hem verscheen reeds vroeg de waereld als eene school van onrechtvaerdigheden, de menschelijke samenleving als het grootste kwaad.

Geheel zijn later leven door, bleven hem de sombere herinneringen aan zijne jeugd bij. Het bijzijn der menschen verafschuwde hij boven alles, aanzag ja, hetzelve als eene marteling, zoodanig, dat hij, na volbrachte studiën, tot twee maal toe een ambt, zijn eenig bestaan, nederlegde, liever dan er toe te besluiten zich over een opgerezen geschil bij de overheid te verklaren. Den dag, waarop hij deze proef zou doorstaan, lag hij, door een hevige koorts aangetast, te bed, ‘en,’ zegt hij zelf, ‘al mijne vrienden waren het er over eens, dat ik, beslist, aan alle openbare ambtsbediening moest vaarwel zeggen!’ - Ook in de levensgeschiedenis van Conscience treffen ons een paar niet ongelijke bijzonderheden.

[p. 10]

Op hem, evenals op Cowper en later op Hugo, pastte, kort na zijne geboorte op 3 December 1812, een Fransch geneesheer, met name Monsieur Tartare, het woord van Dante over de sciagurati toe:

che mai non fur vivi,

ten ware het brooze schepselken, wat men nauwelijks hopen dorst, den ouderdom van zeven jaren bereikte.

Zijn vader, Petrus Conscience, een Franschman uit Besançon, die in de marine van den grooten Korsikaan, van eenvoudig marinier tot den graad van chef de timonerie opgeklommen, tot tweemaal toe door de Engelschen krijgsgevangen genomen werd, was, te Antwerpen, waar hij zich gevestigd had als onderhavenmeester, in het huwelijk getreden met eene Vlaamsche vrouw, die hem eerst Hendrik, en twee jaren later eenen tweeden zoon, doch ‘zoo groot en sterk als de eerste zwak en lijdend was’, had geschonken.

Toen de val van den alverwinnaar, in 1811, den moedigen man van zijn ambt beroofde, had Petrus Conscience zich, als de Peggotty uit Dickens, op het koopen en verkoopen van oud scheepstimmerhout toegelegd, eene nering, die hij kort daarna liet varen, om ‘eenen gelijkslachtigen handel in oude boeken, bestemd om als boterpapier te worden verbruikt’, te ondernemen.

De kleine Hendrik, die van zijnen vader intusschen het eerste onderricht in het ABC had ontvangen, gaf alras blijken van eenen uiterst vinnigen en ontvankelijken geest. Doch, het lichaam wilde niet mee!

Niet alleen was het kind gedwongen zich voort te sleepen op eene kruk, weldra brak zelfs een tijd aan, dat hij roerloos aan zijn stoeltje genageld zou blijven zitten, geen ander vermaak meer kennend dan, achter het venster van het huisje in de Pompstraat, de luidruchtige vreugde en uitgelaten joel-

[p. 11]

partijen zijner makkertjes te beschouwen; of zich onledig te houden met eene kraai, die hij zelf had tam gemaakt.

Wij meenen ons niet te vergissen, zoo wij in deze droevige omstandigheden zelven, voor den jeugdigen zieke den eersten aanvang opzoeken van een bestaan vol inkeer, overdenking, leidende tot levensernst en eigen vorming. Op hem schijnen ons eenigszins van toepassing de verzen, waarin Bilderdijk, wien een trap op den linkervoet, op zijn vijfde of zesde jaar, voor twaalf volle jaren aan kamer, bed en zitbank kluisterde, later van zichzelven getuigde:

‘Wat zou hij anders doen, die daar gebonden leit,
In kwalen zonder tal tot over 't hoofd gedompeld;
Geen' voet verzetten kan, of op den hiel wat hompelt,
En over 't vloerkleed kruipt, van 's levens rust beroofd;
En steeds aan hartzeer kwijnt zoozeer als pijn in 't hoofd.
Zoo liepen jaren om. Wat zeg ik? neen zij kropen;
En ik, ik lag, ik dacht, van tranen soms bedropen,
Maar dikwijls met het lot, mij opgelegd, tevreên,
Omdat het me overliet aan mijn genegenheên.’

Om deze laatste woorden op zich zelven te kunnen toepassen, was Hendrik te jong. Doch, dat zijn ziekelijke toestand er wellicht veel toe bijdroeg, om in hem ‘genegenheén’ te scheppen, staat vast

‘Hendrik Conscience’, zegt Prof. Léon Wocquier in de reeds gemelde Revue Contemporaine, ‘kende geen grooter vermaak dan deze arme bannelingen der letterkunde,’ - de oude boeken die men straks in koffiezakken en suikerpaketten zou verplakken - ‘te bezoeken; hij doorbladerde één voor één al deze boekdeelen, die op voorhand tot eenen smadelijken dood waren veroordeeld. De bladzijden bleven vaak stom voor hem; maar de prenten, die tot zijne oogen en tot zijne verbeelding spraken, verklaarden hem veeltijds de geheimzinnige

[p. 12]

beteekenis, die hij had willen doorgronden.... Zijn meest geliefd boek was getiteld: Johan Nieuhofs Gedenkwaerdige Zee- en Landreizen. 't Was een oud foliant, vol beeltenissen van wilde mannen en vreemde dieren, en gedrukt in 1682, te Amsterdam, bij Jacob van Meurs.’

Werd zijne zucht tot eene aanschouwelijke voorstelling der dingen hierdoor wakker geroepen, nog heviger moeten op zijn gemoed de woorden zijner eenvoudvolle, godvruchtige moeder hebben teruggewerkt. Gedurende de lange, traag heenkruipende uren, die hare dagtaak vervulden, had zij onophoudelijk den armen zieke aan hare zijde. Dan verhaalde zij hem allerlei wonderbare dingen, die ook onze kindsheid zoo vaak in slaap hebben gewiegd - van eenen hemel, met zalen van zilver, van goud en van diamant, waar de engelen, rond het kindeken Jezus, de wonderbaarste concerten uitvoeren; van den engelbewaarder, die de kinderen tegenlacht, wanneer zij braaf -, die zich met weenend aangezicht van hen afwendt, wanneer zij ‘stout’ zijn; van de veertien engelkens die zich 's avonds rond het bed der schuldelooze wezens scharen,

Twee die mij wekken,
Twee die mij dekken,
Twee die mij wijzen
Des hemels Paradijzen!

Was het de herinnering aan het reine beminnenswaerdige figuur uwer moeder, ô beminde Meester in de kunst van vertellen! die u vóór den geest zweefde, toen gij, in hoe men Schilder wordt het beeld ontwierpt van Franskens moeder en de huiselijke tooneeltjes schetstet, zoo vol eenvoud tevens en onbetwistbare waarheid, waar Fransken zijn avondgebeeken zegt?