Pierre Kemp. Man in het zwart, heer van het groen

[p. 60]

Pierre Kemp: dichter, ambtenaar
M.M. Lommen

Nog nooit heb ik iemand ontmoet die het in twijfel trok, dat Garden 36, 22, 36 inches geschreven werd door Pierre Kemp. Ikzelf doe dat ook niet. Maar opmerkelijk is het wel, dat de schrijver van deze bundel en tal van nog ongepubliceerde erotische gedichten, zich buiten het speelveld van zijn poëzie als een droogstoppelig ambtenaar gedroeg. Toch schuilt achter de speelsheid van menig gedicht een zakelijke kijk op de dingen, die Kemp als administrateur bij een kolenmijn zeker niet vreemd was. In de anekdotiek rond de dichter komen we die administrateur telkens weer tegen.

‘Half vijf en nog geen gedicht?’^1., verzucht hij als op een dag de ‘rijmenproduktie’ weer niet wil vlotten; het ‘dichtbedrijf’ was op een uitgebreide bibliografie gericht: ‘Wat wil hij met zijn dichten? In mijn geval een zo groot mogelijke lijst nalaten, niet zozeer letten op kwaliteit als op kwantiteit, de rest is verloren tijd.’^2. Een goede werksfeer was in die zin van het hoogste belang. Naast muziek van Ravel of die van een andere favoriet, kwam de juiste kamertemperatuur deze bepaald ten goede: ‘Winter of zomer, de geëigende temperatuur om te dichten is voor mij steeds 21,5 graad Celcius geweest. Het is aan de produkten te merken, wanneer de heersende temperatuur daar zoveel mogelijk aan beantwoordde.’^3. Om elk moment de belans te kunnen opmaken van de jaarproduktie tot dan toe, werden de gedichten van Kemps ‘dichtindustrie’ voorzien van een nummer. Dit was samengesteld uit het jaartal met weglating van de eerste twee cijfers, en het rangnummer. Het laatste gedicht uit 1958 kreeg als code 58376; in dat jaar schreef hij dus 376 gedichten. De Köchel-Verzeichnis van Mozarts werken bracht Kemp op deze nummering. ‘Het is ook zakelijk’, verklaarde hij eens nader.^4.

Niet ieder jaar was PK ‘in volle leg’. Verontrust schreef hij dan ook aan Karel Reijnders: ‘In 1958 heb ik 376 gedichten geschreven, in 1957 377; het gaat dus in “dalende lijn”.’^5. In een zodanige gemoedsgesteldheid is wellicht het gedicht ‘Dichterslaaf’ ontstaan. Ik schrijf de eerste vijf regels over:

Ziet men een dichter naar een van zijn gedichten gaan,
vraag niet: wie heeft je dit weer aangedaan?
Houd je terug en blijf liefst ongemerkt,
meestal is hij reeds overwerkt.
Toch moet die dag dat gedicht er uit.     (VW, 557)

1. ‘Wijze van werken’, in ‘Drie brouillons in proza’, herdrukt in het Verzameld Werk (3 dln.), Amsterdam 1976, 1076-1081, citaat 1080.

2. H.U. Jessurun d'Oliveira, Scheppen riep hij gaat van Au, 11 interviews met W.F. Hermans e.a., Amsterdam 1977⁴, 52-62, citaat 53.

3. ‘Wijze van werken’, 1079.

4. D'Oliveira, 54.

5. ‘Kempiter geheel de uwe’, herdrukt in het Verzameld Werk, 1087-1123, citaat 1091.

[p. 61]

PK wist overigens een wel zeer bijzondere manier om aan gedichten te komen: ‘In de zomernachten had ik de gewoonte tegen bomen van onze laan te wuiven en mijn rechterhand daarbij buiten het raam te steken. Dan voelde ik soms gedichten komen en zich hechten aan de toppen van mijn vingers.’^6. Hierbuiten was het toch het methodisch werken met een strikte dagindeling dat moest zorgen voor een rijke opbrengst van zijn observaties en herinneringen. Daarbij moet hem goed van pas gekomen zijn, dat hij al vanaf zijn jeugd ‘in zijn poëtisch magazijn indrukken [had] opgeslagen, zoals ijzerhandelaars spijkers en schroeven en al hun andere artikelen van klein tot groot.’^7.

De meeste gedichtjes ontstonden - na Kemps pensionering althans - in zijn werkkamer: het voorkamertje van zijn huis aan de Turennestraat in Maastricht. Ook in dit vertrek weerspiegelde zich de ambtenaar Kemp. Fernand Lodewick, één van de negentien getrouwen, werd erdoor, bij een eerste bezoek, ten zeerste ontgoocheld: ‘Toen ik voor de eerste keer Pierre Kemps werkkamer betrad, kregen mijn toen nog gevoelige zenuwen toch wel een schok te verwerken: het atelier van de artiest had nl. veel weg van de nuchtere kantoorkamer van een ambtenaar bij de directe belastingen.’^8. Een ‘makelaarskantoortje’ is het, meent Fred van Leeuwen: ‘Het is een echt bureau, want PK's schrijfbureau staat er precies midden in; de rest van het meubilair is langs de wanden gerangeerd. De boeken, achter glas in kasten, zien er weliswaar nogal onzakelijk uit in hun veelkleurige kaften, maar PK heeft altijd vol gehouden, dat zijn kaft-manie niets met esthetiek uitstaande had, maar alleen beoogde de tweede-hands-prijs van zijn boeken door het voorkomen van beschadigingen zo hoog mogelijk te houden. Het idee van “makelaarskantoortje” wordt ook gestimuleerd door de wetenschap welke “dossiers” in dat schrijfbureau aanwezig waren [...] als: een cahier, waarin alle gegevens van aangekochte boeken allerzakelijkst vermeld stonden [...], en het'cryptische “CVR-dossier”, waarin de manuscripten van gepubliceerde, maar nog niet gehonoreerde verzen: een administratie van “centenverdienerij”. Dan waren er de mapjes met systematisch gerangschikte velletjes gekleurd papier, die PK bij tijd en wijle ter hand nam en bestudeerde als “moyen à forcer l'inspiration”. Dat gebeurde tijdens zijn “spreekuren met de muzen”, die hij tweemaal per dag hield in zijn kantoortje.’^9.

Behalve de voormelde ‘dossiers’ zijn er allerlei ruitjescahiers bewaard met opschriften als: Bibliographie, Geleende boeken, Bibliotheken I; Bibliotheek, Reproducties, Discotheek, Geleende boeken, Bibliotheken II; Bibliographie, Program, Bibliotheken III. In één van deze schriftjes vinden we een op nauwgezette wijze

6. ‘Wijze van werken’, 1080.

7. Uit een brief van PK d.d. 21 november 1954 aan de bevriende oud-collega J. van Megen. Zie voor de volledige brief het hoofdstuk ‘Keuze uit brieven van Pierre Kemp’.

8. H.J.M.F. Lodewick, Pierre Kemp en zijn kleurrijke kamermuziek: studium generale m.o. 1, Katholieke Leergangen, Tilburg 1976, 2. De tekst van dit afscheidscollege werd ook opgenomen in de in eigen beheer uitgegeven bundel radio-causereën Zonder voetnoten, z. pl., z.j. (= Maastricht 1979).

9. In ‘Kempiter geheel de uwe’, 1119, betitelt Fred van Leeuwen PK's werkkamer met ‘makelaarskantoortje’. Op verzoek van schrijver dezes zette hij in een brief d.d. 24 september 1979 zijn herinneringen aan dit vertrek op papier.

[p. 62]

bijgehouden overzicht van het aantal boeken en platen, dat Kemp in 1937 elke maand per rubriek bezat. Daarom weten we nu met zekerheid, dat van de 617 boeken waarover hij 1 januari van dat jaar kon beschikken, er 14 vielen onder erotische literatuur, 31 onder kinderboeken, 59 onder ‘Märchen’ - dat daarmee de grootste rubriek was -, nul onder sport, en datzelfde aantal onder wiskunde. En dat hij in die maand eigenaar was van 27 grammofoonplaten met Duitse muziek, 118 met Franse en 46 met Russische bij een hoeveelheid aan platen van 215. Het totaal boeken- en platenbestand, rekende PK uit, was op dat moment 832. Op 1 januari 1938 was dit gegroeid tot 897. Een staaltje van bedrijfsadministratie leverde hij eerder met de schilderijenboekhouding Productie 1929, die wat de productie sec betreft alleen al vijf onderafdelingen kent: productie (= aantal schilderijen per maand), productiedagen, dagproductie, productie in cm², en ‘idem per productiedag’. Hiernaast hield hij, in zijn drang naar volledigheid, formaten, uitgaven aan materialen, verkoop en depots bij.^10.

Een ambtenaar begaat in de regel geen valsheid in geschrifte. En een dichter, meende PK, mag evenmin liegen. Veel was hem daarbij gelegen aan het niet ‘wetenschappelijk onjuist’ zijn van zijn werk. Toen hij in het gedicht ‘Cartophilie’ een jongetje zijn buisje naast zijn linkerbeen liet bergen, voorzag hij een brief aan diens vader van het P.S.: ‘Bij gelegenheid hoor ik wel of Ronald links of rechts is.’^11. In een essay over Kemp als zondagsdichter, worden door Karel Reijnders nog andere bijzonderheden van die waarheidszucht vermeld. Reijnders noemt hem in die ‘wetenschappelijk-ambtelijke’ kijk op de werkelijkheid een ‘naïeve kunstenaar ten voeten uit’.^12. Harry G.M. Prick - ook conservator van het Letterkundig Museum - was van de betrouwbaarheid van de gedichten op de hoogte. Begrijpelijk schrok deze toen hij in het tijdschrift Roeping ‘Kladgedicht’ las:

Mijn kladgedicht heb ik verscheurd
in vieren op weg naar de prullemand
De dienende heeft het al opgebeurd
en met haar schennende hand
gelegd bij de as in het vuilnisblik,
gereed op de stoep van de straat.
[...]          (VW, 656)

Voor Prick leed het geen twijfel: hier ging kostbaar materiaal voor eeuwig verloren. Hij kon door kordaat in te grijpen echter heel wat kladjes redden.

‘Kladgedicht’ wilde PK aanvankelijk niet gebundeld zien. De

10. De in deze alinea genoemde cahiers en het overzicht Productie 1929 zijn in het bezit van de Pierre Kemp-Stichting. De documenten van deze stichting zijn in het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te Den Haag ondergebracht.

11. ‘Kempiter geheel de uwe’, 1120.

12. Karel Reijnders, Pierre Kemp, een zondagsdichter?, herdrukt in Onder dekmantel van etiket, Amsterdam 1972, 95-1 18, citaat 109.

[p. 63]

dienende uit het gedicht was niet meer werkzaam bij de familie, en de dichter vreesde dat hij nu door de critici voor leugenaar uitgemaakt zou worden. Dat het gedicht uiteindelijk toch opgenomen werd in De incomplete luisteraar, is te danken aan de overredingskracht van Prick, die meehielp aan het persklaar maken van deze bundel.^13.

Het nonsensicale in Kemps poëzie is deels, paradoxaal genoeg, een uitvloeisel van zijn boekhoudersmentaliteit; zijn kinderlijke visie heeft er eveneens mee vandoen. Hij doet denken aan Lewis Carroll, die logicus was en zo graag speelde met de regels van de logica. In zijn brieven aan kinderen bij voorbeeld. Ook PK voert in sommige gedichten een beroepshalve zakelijke visie tot in het absurde door. Alles kan, als in een kinderwereld, tot materie worden, en alles is verhandelbaar:

Toen alles scheen verloren,
heb ik de avond gered.
Met al zijn sterrebeelden
nam ik hem mee naar bed.
Ik heb het uitverkoren
's nachts grote zaken te doen
met eigengeteelde
ideeën van minstens voor een miljoen.

Wat is dat weer voor een gewemel?
sprak de vrouw in mijn bed mij aan.

Ik kocht je het deel van de hemel,
dat je taille 't voordeligst zal staan.

(VW, 523)

Daadwerkelijk was Pierre Kemp ambtenaar vanaf 1916 bij de steenkolenmijn Laura & Vereeniging in Eygelshoven, een dorpje niet ver van Kerkrade.^14. De afstand Maastricht-Eygelshoven werd afgelegd met de trein, die een nauw met zijn dichtwerk verbonden liefde bleef. Tijdens deze ritjes ontstonden talloze korte gedichten. Om in rust zijn invallen te kunnen noteren, reisde hij tweede klas. Een luxe in een tijd waarin men nog een derde kende.

In 1925 werd hij chef van het loonbureau, waar hij vanaf het begin al werkzaam was. Hier maakte men niet alleen de loonstaten op. Onder deze afdeling ressorteerde eveneens het toezicht op de

13. Harry G.M. Prick, ‘Kladgedicht’, in Juffrouw Idastraat 11: huisorgaan van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, juni 1972, 10-11.

14. Kemp had feitelijk de status van beambte. In de mijnindustrie was deze benaming niet voor lager, maar voor middelbaar en hoger personeel gereserveerd.

[p. 64-65]

De schilderijen-boekhouding ‘Productie 1929’.

[p. 66]

Een foto rond 1926 gemaakt voor een van de kantoren van de mijn bij het afscheid van een boekhouder. Kemp staat - bij uitzondering blootshoofds - geheel rechts.

[p. 67]

Bij het vijfentwintigjarig bestaan van de kolenmijn Laura, in 1924, werd de foto links onder genomen. Was zij wat later gemaakt, dan had men nu op de uitvergroting (boven) kunnen zien hoe Pierre Kemp zich door zijn voorgerecht worstelde: een vijfdubbele portie zalm, die een collega hem bij wijze van grap had opgeschept. Aan een andere spijs is Kemp tijdens dit diner niet toegekomen.

[p. 68]

Voor de jubilerende arbeiders van de mijn schreef PK omstreeks 1926 dit gelegenheidsgedicht - voor de beambten dichtte hij een ander. De zangvereniging van het bedrijf bracht deze tekst bij een bijeenkomst ter ere van de jubilarissen ten gehore. Door de Kerkraadse drank- en sigarenhandelaar Scheeren werd het feestlied getoonzet. (Niet opgenomen in het Verzameld Werk.)

Wij treden heden blij U tegen

Met bruisend lied van hart' gewijd!

Wij zijn den dag te meer genegen,

Nu gij hier jubileerend zijt.

Vóór gingt gij ons in moeizaam trachten

Nooit was het werken u te veel.

Gij gaaft de mijn uw stoere krachten.

En wat gij deedt, deedt gij geheel.

Gij eert bedrijf en stand all' beiden,

Die trouw steeds stond op uwen post.

Gij hebt den arbeid willen wijden,

Uw woord ten volle ingelost.

En nu dees dag uw werk komt kronen,

Die hier in stille glorie staat,

Zijn wij hier al vereend te toonen,

Wat in onz' harten ommegaat.

Wij weten ons den tolk van allen

En laten blij met volle keel

En voller hart ons ‘Leve!’ schallen,

Wij van het wiel en van 't houweel.

Muziek v. F. SCHEEREN Tekst v. P. KEMP.

[p. 69]

administratie van de ongevallen. Kemp hield zich voornamelijk met dit laatste bezig. Elke kantoordag begon voor hem met het inzien van het ongevallenregister in de ‘verbandkamer’. En hoewel die dichtbij in dezelfde hal was, zette hij erheen toch zijn zwarte hoed op, die altijd binnen handbereik op een tafeltje lag. Kemp, al vroeg kalend, was bang dat hij kou zou vatten. Overigens ging hij geheel in het zwart gekleed. Zo waren de sporen van het mijnstof minder goed zichtbaar.

Geliefd was hij niet. Men vond Kemp een zonderling. Medewerkers hadden nagenoeg geen contact met hem. Hij hield zich afzijdig en werd liefst zo min mogelijk door hen lastig gevallen. Ondergeschikten die voor loonsverhoging kwamen, kregen nul op het rekest: ‘Kan ik me niet aan ophouden’. Problemen die ze hadden met bepaald werk werden afgedaan met: ‘Maak het je maar zo gemakkelijk mogelijk’. Verder bemoeide hij zich er dan niet meer mee. Hij was de enige chef bij wie het personeel fluisterend sprak; gepraat kon hem humeurig maken. In de middagpauze sloot hij zich gewoonlijk op in een leegstaand kantoortje, want zijn brood at hij alleen. Eventuele vragen werden door hem in de deuropening afgehandeld. PK was nogal ziekelijk, en ging regelmatig vroeger naar huis. In 1945 werd hij na langdurige ziekte voortijdig gepensioneerd. Van zijn collega's heeft hij nooit afscheid genomen. Aan directeur Edixhoven droeg hij naderhand onderstaand gedicht op over zijn leven als dichter op een zwarte kolenmijn. Het werd voor het eerst afgedrukt in het personeelsblad De Mijn.^15.

Een kolenmijn is dat geen tekening
in zwart conté?
Wie nu als dichter tevens onderging
de doop der kleuren, zit daarmee.
Hij hoort zich zuchten ergens onder
zijn vorsende ogen:
‘het gaat boven mijn dichterlijk vermogen
al dat zwart! Gebeurde er toch een wonder
en werd de mijn er een van kleuren klaar!’
Hij voelt zich weer in hoger sferen gaan,
tot een collega stoot de dromer aan:
‘Hoor je 't, de directeur vraagt naar
de kostprijs van de regenbogen?’

(VW, 840)

15. De Mijn: personeelsblad uitgegeven door de maatschappij tot exploitatie der steenkolenmijnen Laura en Vereniging te Eygelshoven, 1e jaargang (1965), aflevering 6. Voor De Mijn schreef PK meermaals gelegenheidsgedichten. Onder andere: ‘Kerstmuziek’, ‘Kerstlicht’ en ‘Ik luister naar het ruisen van dit edel waterspel’. Het gedicht ‘Aan directeur Edixhoven’ zette Wiel Kusters overigens aan het dromen. De neerslag hiervan is te vinden in ‘Het mijnmuseum’ (6), NRC Handelsblad 5-1-1980.

[p. 70]

Voor de gegevens over de periode op de mijn Laura ben ik dank verschuldigd aan de heren P. Collon, J. van Megen en J. Wennmacker, en in het bijzonder aan de heer T. Krischer, inmiddels overleden, die ook de bij dit artikel afgedrukte foto's aan mij afstond.