Kunst en leven, een wankel evenwicht

Ethiek en esthetiek: prozaopvattingen in Vlaamse tijdschriften en weekbladen tijdens het interbellum (1927-1940)

4.2. De Tijdstroom, een evenwichtsoefening tussen individu en gemeenschap

4.2.1. Discussie rond de Tijdstroomgeneratie

De Tijdstroom, gesticht in 1930 door André Demedts, Pieter Geert Buckinx, Jan Vercammen en René Verbeeck, was het maandblad waarin een aantal jonge dichters zich verweerde ‘tegen de ongebonden vormeloosheid en de zwendel in buiten-poëtiese leuzen die de naoorlogse poëzie kenmerkte’ (Buckinx TS 3,1933:473).⁽⁷²⁾ De poëticale standpunten van de prozarecensenten Demedts en Vercammen in de discussie rond de katholieke roman heb ik in 3.2.3 reeds behandeld. Beiden bleken in hun kritische praktijk nog grote waarde te hechten aan een ethische, i.c. katholieke levensuitdrukking in de roman. Maar aan de dienstbaarheid van de literatuur aan gemeenschapsidealen of aan ethische of sociale programma's, zoals dit in het expressionisme te vaak het geval was geweest, moest volgens De Tijdstroom een einde worden gemaakt. De ‘opbouw ener persoonliker en menseliker kunst’, kunst als ‘de kristallisering van het leven van de kunstenaar’ waarvan de schoonheidsgraad werd bepaald ‘door de hevigheid van het beleven en de mogelikheid deze bewogenheid te verstoffeliken in de enige passende vorm’, werd in de ‘Verantwoording’ (TS 1,1930:1) als het objectief van het tijdschrift geformuleerd. Het ethische beginsel werd in dit concept behouden. Het zat vervat in de manier van ‘beleven’, die door de levensovertuiging van de kunstenaar werd bepaald. Dit kon trouwens ook een niet-katholieke levensbeschouwing zijn (zie ook 3.2.3).

Voor Demedts stond buiten kijf dat zijn artistiek programma op de katholieke geloofsleer moest worden gefundeerd. Dat was het jaar tevoren al

(72) Over hun standpunten tegenover het expressionisme: zie A. Demedts in TS (1,1931: 167-171) en DWB (1929:74-80); Buckinx in TS (3,1933:473-477) en in ‘Oriënteering’ in Het boek in Vlaanderen, 1930, p.34-35. Zie ook ‘Poëties bericht der post-ekspressionistiese Generatie in Vlaanderen uitgezonden door “De Tijdstroom” 1933’. De verantwoording daarvan luidde: ‘Dit is geen bloemlezing. Er werd aan de door ons uitgenodigde figuren verzocht zélf een keuze te doen uit hun werk. Dit boek moge dus gelden als een doorsnee van de aktuële stand der jongste poëzie in Vlaanderen’ en werd ondertekend door P.G. Buckinx, A. Demedts, F. van Boogaerdt, R. Verbeeck en J. Vercammen.

[p. 228]

gebleken uit zijn kritiek op de publikatie van De Doedelzak, een bloemlezing met werk van Vlaamse jongeren, verschenen bij De Goudkever in Gent. Demedts twistte met de Doedelzakjongeren over het recht van opvolging van de expressionistische generatie (DWB 1929:74-75 en JD 1929: 140). Door de levensbeschouwelijke verdeeldheid in de groep, met o.m. Jan Schepens en Hub. Devoghelaere, weigerde hij deze als een generatie te beschouwen, op grond van het feit dat deze groepsvorming niet op een ethische, wijsgerige, of welke ideële basis ook berustte. ‘En een eenheid die alleen over aesthetiek zou gaan verwerp ik en mijn katholieke vrienden ook.’ (JD 1929:140). Hij verklaarde zich voorstander van een nieuwe kunst die logisch uit de veranderde levensomstandigheden was gegroeid en die in een langzame en diepgaande evolutie de band met het leven zou bewaren. ‘Naarmate dat schone leven (geïntensifieerde leven) meer op de éne waarheid gaat steunen wordt het schoner en bestaat de mogelikheid van een schoner weergave.’ (DWB 1929:76). In Jong Dietschland werd daar nog voor alle duidelijkheid aan toegevoegd: ‘De kunst van heel de wereld [...] is zoveel niet waard als éne ziel.’ (JD 1929:140).⁽⁷³⁾ De respons op het verschijnen van De Tijdstroom was verdeeld. In Hooger Leven was er van Walschaps zijde bij het verschijnen geen bijzondere reactie, misschien omdat hij De Tijdstroom in de eerste plaats als een poëzietijdschrift zag. Urbain van de Voorde verwelkomde de nieuwe geluiden in de poëzie met enthousiasme en werd op zijn beurt door De Tijdstroom tot ‘de meest gezaghebbende jonge criticus in Vlaanderen’ gepromoveerd.⁽⁷⁴⁾ A. van Cauwelaert volgde de produktie met kritische belangstelling. Opbouwen sloot zich bij monde van M. Gijsen bij de ‘hardhandige’ maar ‘rechtvaardige’ kritiek van Moens in Jong Dietschland aan (OB 1931:126). M. Gijsen doelde op de taalslordigheden in sommige gedichten, maar zijn kritiek werd door Jong Dietschland als een algemene veroordeling gelezen.⁽⁷⁵⁾

De reacties van Moens en E. van der Hallen in Jong Dietschland,⁽⁷⁶⁾ en later ook in Volk (toen De Tijdstroom zelf al ter ziele was gegaan), tonen

(73) A. Demedts werkte zelf niet mee aan De Doedelzak. In Jong Dietschland veronderstelde hij de reden daarvan als gekend. Men mag aannemen dat hij zich niet bij een vrijzinnige groep vermeld wou zien. Zie in dit verband ook zijn apologie in Hooger Leven tegen Moens' kritiek (HL 1931:309).

(74) Door Kenis in TS (2,1932:460-467). Zie ook Buckinx in TS (1,1930:32) en TS (1,1931:332).

(75) De herhaalde charges van Rombauts (in Opbouwen) tegen De Tijdstroom zullen wel te maken hebben met het feit dat hij eerder door R. Karin van Van Ostaijen-plagiaat was beschuldigd (zie TS 1,1931:337 en OB 1931,7).

(76) Zie Van der Hallen in JD (1930:734 en 1933:491-492), Moens in JD (1931:56-57). Dezelfde radicaal afwijzende houding namen ze aan tegenover De Doedelzak: ‘Waar voor tien jaar de gemeenschapsgedachte in het werk der jongeren domineerde, werd dit bewustzijn in de litteraire productie der laatste jaren tot een rhetorische formule, die op haar beurt krachtens de wet van actie en reactie verdrongen werd door een zoo eng individualisme als onze letterkunde sedert de tachtiger jaren niet meer kende’ (Van der Hallen in JD 1929:78). R. Verbeeck noemde later de houding van Moens ‘een blind en woest instinkt van zelfbehoud’ (EL 1936,5:19).

[p. 229]

de breuklijn aan tussen verdedigers van een sociaal-dienende kunst en voorstanders van een kunstopvatting waarin de persoonlijkheid en de vormkracht van de auteur steeds belangrijker werden geacht.

In De Tijdstroom werd ook de vraag gesteld in hoeverre en op welke wijze de ethische dimensie in de literatuur op haar plaats was in de ‘sociale roman’. Nadat J.v.d.M.⁽⁷⁷⁾ het voor de sociale roman had opgenomen, omdat hij het vanzelfsprekend achtte dat het sociale vraagstuk ‘zijn afspiegeling’ vond in de contemporaine literatuur (TS 5,1934:114-117), repliceerde Vercammen dat de romanschijver er niet is om informatie te geven over sociale toestanden. ‘Het doel van een roman (over het algemeen van een kunstwerk) is niet andere mensen aan de held van een boek gelijk te maken [...] maar wel, juist door een kritiese lektuur (een vorm van zelfverweer!) zichzelf beter te leeren kennen. Want kennis is het uitgangspunt van alle volmaking.’ Ook objectieve voorlichting is niet de taak van de romancier. ‘Ik houd er van, als een mens met eigenwaardering en eigen tegenzin tegenover een boek te staan. [...] De grootste kunstenaars zijn altijd individualisten geweest [...] Ik geloof niet in een sociale roeping van de romancier, ook niet als hij katholiek is. Ik geloof echter wel in zijn sociale verantwoordelikheid, omdat deze niets anders is, dan de verantwoordelijkheid over de adel en de waarde van zijn eigen leven.’ (TS 5,1934.120).

Hiermee is, naast de afkeer van ethisch dienende literatuur, een tweede grondslag van het Tijdstroom-programma aangegeven: de persoonlijkheid. Deze notie vormde een uitgelezen mogelijkheid tot verkeerde interpretaties in een periode van doorgedreven polariseringen tussen gemeenschapsdenken en individualisme. Opvallend is daarbij hoe in de jaren 1935 en 1936 vooral Elckerlyc een forum zou bieden voor rechtzettingen over het ‘Tijdstroom-misverstand’ door voormalige redactieleden. P.G. Buckinx trachtte in een ironisch stuk, ‘Terug naar het individualisme!?’ (TS 1, 1931:147-150) tegenover Van der Hallen en Gijsen de standpunten van het tijdschrift nader toe te lichten en het misverstand, als zou zijn generatie ivoren-torenkunst voorstaan, uit de weg te ruimen.⁽⁷⁸⁾ ‘Evengoed als U [tot Gijsen], staan wij gekeerd tegen de poëzie die genoeg zou hebben aan het eigen hart.’ Ook A. Demedts weerde zich in Hooger Leven tegen de aantijgingen als zou met De Tijdstroom een nieuw tijdperk van individualisme zijn aangebroken. Zijn verweer was een emotioneel geladen apologie waarin hij zijn aanvaller, ‘dierbare Wies’, wilde overtuigen dat de jongeren op hun manier het volk dienden in een katholieke geest.

(77) Ook in Roemans en Van Assche (1962) niet geïdentificeerd.

(78) P.G. Buckinx stelde dat de Vlaamse auteur in se een lyricus was, die niet van het individualisme kon losraken. Als voorbeelden vermeldde hij Streuvels en Vermeylen (EL 1935,8:18-19).

[p. 230]

Als individualisme betekent ‘de hoogmoed en de ikzucht van de enkeling, die zich moedwillig van het gemeenschapsleven afzondert’, dan wees Demedts, ook in naam van zijn ‘kameraden’, die beschuldiging af (HL 1931:308). Hun persoonlijkheidsbegrip moest in de zin van algemeenmenselijkheid worden begrepen, niet van individualisme, hun dienstbaarheid aan de gemeenschap lag in hun aanbod tot schoonheidsbeleving, poogde hij aan Moens uit te leggen (HL 1931:309).⁽⁷⁹⁾

In de tot hun opponenten gerichte publikaties legden de vroegere Tijdstroom-redacteurs het accent op het onderscheid tussen ‘persoonlijkheid’ en ‘individu’. Demedts vond voor een interpretatie van het persoonlijkheidsbegrip inspiratie bij de Nederlandse filosoof Antoon Vloemans. In ‘De waarde der persoonlijkheid’ in Elckerlyc (EL 1936,1:19) haalde hij diens onderscheid tussen het individu en de persoonlijkheid aan. Het individu is het primaire zijn, de onderbouw voor de persoonlijkheid. Een persoonlijkheid is iemand die door zijn aangeboren gaven, door zijn vrije wil, door ontwikkeling en ervaring, een houding heeft bereikt die gestalte geeft aan ‘een ideaal’, en het mensdom helpt verrijken. Persoonlijkheden vormen het fundament van de cultuur en van de volksgemeenschap. Voorwaarden voor een dergelijke persoonlijkheidscultuur zijn de vrijheid tot zelfontdekking, vrijheid van menselijke geest, en een basis van sociale gerechtigheid tot verbetering van de materiële situatie. Elke aanslag die op de persoonlijkheid wordt gepleegd, is een aanslag op de cultuur (EL 1936, 1:19).⁽⁸⁰⁾

In hetzelfde weekblad blikte P. de Vree, die zelf niet tot de redactie van De Tijdstroom had behoord, enkele weken later nog eens terug op het ontstaan en de opheffing van het tijdschrift (EL 1936,4:18). Kwam de moeizame erkenning ‘doordat deze jonge menschen bij de verwezenlijking van hun streven zich niet den politieken dwang lieten welgevallen of niet achter de vlaggen liepen?’, vroeg hij zich af. Hij verheugde er zich

(79) Beide Tijdstroom-redacteurs beklaagden zich over de nu vijandige houding van Van der Hallen, die hen herhaaldelijk om bijdragen voor Jong Dietschland had gesmeekt, en deze ook van hen had gekregen (zie ook Buckinx (TS 3,1933:473)). Anderzijds verweet Van der Hallen de jongeren dat ze hem in de steek hadden gelaten. Hij had hen ‘op hun eerste stappen op de paden der literatuur’ bij de hand gehouden en hun eerste gedichten opgenomen in Jong Dietschland, welk blad volmaakt dezelfde richting uitging als het huidige ‘Volk’. De ‘tamelijk vreemdsoortige beginselverklaring’ en de verdere houding van De Tijdstroom hadden hier spoedig een eind aan gemaakt, terwijl Volk consequent de lijn van Jong Dietschland had voortgezet, verklaarde Van der Hallen (VOL 2,1936:134).

(80) Demedts' persoonlijkheidsbegrip zou steeds sterk ethisch-humanitair gekleurd zijn. Cf. “Schoonheid is niet te denken zonder oorspronkelijkheid, met andere woorden, zonder dat zij teruggaat op de menschelijkheid van een eenige persoonlijkheid” (DWB 1939: 657).

[p. 231]

over dat de jongeren van deze generatie zich ‘in dienst van hun persoonlijkheid en niet in dienst van de vervlakking’ hadden gesteld. In hun poëtische resultaten bewonderde hij een harmonische verbinding van vorm en inhoud.

Paul de Vree had in 1934 van Vercammen al een directe invitatie voor De Tijdstroom gekregen. Deze laatste had in De Vrees studie Over den roman (1933) zijn invalshoek bijzonder geapprecieerd: de Vlaamse roman beschouwd tegenover de algemene menselijkheid' (TS 4,1934:286). Voor R. Verbeeck viel in de kritische werkwijze van De Vree op hoe hij het verband wist te leggen tussen ‘de waarden die het kunstwerk biedt en de persoonlijkheid van de kunstenaar zelf’, waarvoor Verbeeck de term ‘technogenische’ kritiek gebruikte. Met de persoonlijkheid werd niet de biografische persoon bedoeld, maar ‘de wijze van zijn van de kunstenaar onder het scheppen’. Uit het vervolg van zijn betoog bleek dat Verbeeck hiermee een soort van creatieve gemoedsgesteldheid bedoelde (NV 1937,6: 4-5). Een criticus die zowel het organisch verband tussen kunstwerk en kunstenaar als het proces van de vormwording trachtte te achterhalen vond Verbeeck een unicum in Vlaanderen. Bert Ranke (NV 1938,13:4-5) typeerde de essentie van De Vrees werkwijze eerder als een vorm van psychokritiek, die tot doel had de ‘grondtoon, die als de voedingsbodem uit overwegende psychische elementen is samengesteld, naar de oppervlakte te halen, en langs deze hoogere eenheid om, de ziel van den kunstenaar te doorgronden’.⁽⁸¹⁾ Zijn kritische houding was hem echter te cerebraal. Demedts (HL 1936:1843) bewonderde dan weer de scherpe analyses van de levensen ideeënachtergrond, die een betere situering van de schrijvers toeliet.

(81) Naar aanleiding van Een kringloop, De Vrees romandebuut schreef Ranke: ‘Paul de Vree [is] door zijn beweeglijkheid en paraatheid van geest, door de nuchtere verstandelijkheid zijner critiek, en de stelligheid in de formuleering die den geestelijken leider kenmerkt, wel de meest typische woordvoerder te noemen;’ (OT 1939:95).

Vormen

De weg van De Vree als criticus voerde als vanzelfsprekend naar Vormen. Samen met P.G. Buckinx en R. Verbeeck werd hij redacteur en ondertekenaar van het manifest van dit tijdschrift. Vormen, dat werd geleid door enkele oud-redacteurs van De Tijdstroom, werd aangekondigd als ‘een uiting van een vernieuwde mentaliteit’, die de wezenlijke betekenis van zijn tijd erkende. ‘Wij verschuiven evenwel het zwaartepunt van gemeenschapszin naar algemeene menschelijkheid en erkennen om daartoe te geraken, de persoonlijkheid als eerst-geldende en onmisbare factor. Persoonlijkheid onderstelt inzicht, bezinning en houding getuigend van eigen natuurlijkheid, mogelijkheden en grenzen. Maar ook daarnaast erkennen wij dat het uitspreken dezer persoonlijkheid een onvruchtbaren toestand kan beteekenen, indien de aandacht niet wordt gericht op de vernieuwende,

[p. 232]

vormgevende kracht, die den levensinhoud ordent en transformeert en hem zijn diepere beteekenis geeft.’ (VOR 1,1936:1). Dit mag niet als een terugkeer naar een dor formalisme of subjectivisme worden beschouwd; die doodlopende zijpaden zijn vermeden, werd daar nog aan toegevoegd.⁽⁸²⁾ Ten opzichte van De Tijdstroom toonde Vormen alleen al door de titel een verschuiving van interesse voor de tijdsproblematiek naar de individuele persoonlijkheid van de kunstenaar en naar de formele aspecten van het kunstwerk. In elk geval wou Vormen geen primauteit geven aan ethische principes (i.c. katholiciteit) en deed het een beroep op auteurs van diverse ideologische strekkingen. Hiermee plaatste het zich radicaal tegenover het nationalistisch geïnspireerde Volk.

Vormen was net als De Tijdstroom in grote mate een poëzietijdschrift, maar ook hier werden met grote regelmaat romanbesprekingen afgedrukt, onder anderen door A. Demedts, R. Verbeeck, R. Lissens en B. Ranke. Het grootste aandeel van de prozakritiek was echter van P. de Vree. De Vree zag in 1938 in de brochure van E. de Bruyne,⁽⁸³⁾ Wat is cultuur?, een overeenkomst met de standpunten van Vormen. De Bruyne definieerde “cultuur” als “vormscheppende” menselijke handeling en stelde de kritische zin van een persoon die niet “het volstrekt vrije individu, noch de volstrekt gebonden gemeenschapsmensch is”, als voorwaarde om tot cultureel scheppen te komen (VOR 3,1938:119). De Vree vond hierin ook een bevestiging voor zijn kritiek op Vermeylen. Uit andere bijdragen⁽⁸⁴⁾ bleek dat het concept persoonlijkheid bij hem diverse waarden representeerde: het recht op een persoonlijke mening, de mogelijkheid tot distinctie van de amorfe massa en vrijheid van levensbeschouwelijke inmenging in de kunst.⁽⁸⁵⁾ Het standpunt dat het het meest moest ontgelden in deze tijd, vond hij ‘dat van den mensch die nog belang hecht aan esthetische waarden. Voor de volkschen of populisten beteekent het “verliteratureluring ”, voor de dietschen “stamvervreemding”, voor beide clans “miskenning van het politische en het ethische, van de daad en de propaganda”’ (VOR 2,1938:165).

Ik wijs er ten slotte nog op dat De Vrees receptie van Walschap en zijn mening over het probleem van de katholieke kunstenaar ook door het perspectief van de ‘persoonlijkheid’ van de auteur werden bepaald. Een katholiek auteur, zo meende hij, ‘zal, noch kan zich te buiten gaan, of

(82) Volgens R. Verbeeck zou Vormen ‘een concentratie’ worden van alle jongeren, ‘die, hoe verscheiden de vormen ook wezen waarin hun persoonlijkheid zich uit, toch dit gemeen hebben dat zij alle troebele criteria verwerpen, de aandacht verschuiven van de spandoeken naar algemeen-menschelijkheid’ (EL 1936,5:19).

(83) Wat is cultuur?, Utrecht, Het Spectrum (Schijnwerpers; 16); zie ook E. de Bruyne, ‘Wij katholieken tegenover het cultuurprobleem’ (EL 1936,38:1) over het recht op zelfstandige beslissingsmacht voor katholieke persoonlijkheden.

(84) B.v. in VOR (3,1938:164 en 3,1938:257).

(85) Zie ook zijn stuk over De Bruyne (VOR 3,1938:118-119).

[p. 233]

hij voelt niet meer katholiek’. De beoordeling van Sibylle vond hij juist zo problematisch, omdat hij het verhaal als een persoonlijk getuigenis las (VOR 4,1939:141-142). In ‘de bewustheid waarmee W. zich als “steen des aanstoots” is gaan indenken’ zag De Vree een moeilijke dubbelzinnigheid. Volgens hem zocht Walschap tegenstand, want hij stelde zijn katholieke problemen als een getuigenis voor en wapende zich vooraf tegen zijn opponenten.

Onderzoeken in hoeverre de ‘persoonlijkheid’ door deze critici als norm werd gehanteerd, is, gelet op het geringe aantal bijdragen nauwelijks mogelijk. Verbeeck schreef wel over ‘respect voor de persoonlijkheid’ wanneer hij Demedts pessimisme verdedigde (VOR 1,1936:155). Voor Buckinx leek merkwaardig genoeg een persoonlijke gevoelssfeer geen goede voedingsbodem voor ‘een roman in zuivere zin’⁽⁸⁶⁾ (VOR 3,1939:343). Meer materiaal ontbreekt echter om te kunnen onderzoeken of er eventueel naar genre gedifferentieerd werd wanneer men het persoonlijkheidscriterium hanteerde.

(86) Hij vond dat De Vree in zijn roman Een kringloop vooralsnog te veel uit een persoonlijk en te weinig uit een algemene gevoelssfeer schiep om als romancier te kunnen worden beschouwd. (VOR 3,1939:343). Meer materiaal ontbreekt echter om te kunnen onderzoeken of er eventueel naar genre gedifferentieerd werd wanneer men het persoonlijkheidscriterium hanteerde.

4.2.2. Paul de Vree

In verband met De Vree is de naam van Forum al eerder gevallen. Niet alleen maakten enkele Vlaamse literatoren korte tijd deel uit van de redactie, maar ook bracht De Vree expressis verbis het belang en de invloed van de. Forum-persoonlijkheden ter sprake. Het persoonlijkheidscriterium zoals dit in het inleidend manifest van Forum werd omschreven, maakte grote indruk op de jonge criticus en hij citeerde uit het Forum-manifest in zijn stuk ‘Rondom enkele hedendaagsche Vlaamsche literatuurproblemen’ (NV 1935,28:4).⁽⁸⁷⁾ Later vernoemde hij Dirk Coster en Eddy du Perron als voorbeelden voor zijn kritisch optreden, dat geen andere bedoeling had ‘dan klaar in mezelf te zien’ (NV 1937,7:4).⁽⁸⁸⁾ Bovendien zal het wel geen toeval zijn dat zijn uitspraken tegen Vermeylen (zie 4.1.4) ter sprake werden gebracht in een artikel dat in de eerste alinea's over Du Perrons antiprovincialisme handelde (VOR 1,1936:122). Ook het feit dat

(87) Cf. zijn uitspraak dat rond Forum ‘de roering voor de dertiger jaren dezer eeuw begonnen’ was (NV 1935,28:4) of in de recensie van de bloemlezing De korte baan: ‘Sinds Menno Ter Braak, Du Perron, de naoorlogsche Greshoff en later Vestdijk hun woord meespreken, valt het niet te ontkennen dat zij een plotsen, hevigen druk op onze letteren hebben uitgeoefend’ (VOR 1,1936:10). Zie ook VOR (3,1938:332).

(88) Westerlinck verweet De Vree juist dat hij zich niet concentreerde op het kunstwerk, maar op zichzelf (Westerlinck 1942:91-157).

[p. 234]

hij novellen uit Forum besprak - hij vermeldde het verhaal ‘Nachttrein’ van Walschap⁽⁸⁹⁾ - wijst erop dat hij Forum grondig moet hebben gelezen.

Wie de artikelen van De Vree uit de laatste jaren voor de Tweede Wereldoorlog met zijn vroegste prozabeschouwingen vergelijkt, kan vaststellen dat hij een snelle en grondige evolutie doormaakte.⁽⁹⁰⁾

In zijn studie uit 1933, Over den roman, geschreven als een 24-jarige onderwijzer, ging De Vree op zoek naar een ‘wezensbepaling’ van de roman en verkondigde toen opvattingen die erg traditioneel aandeden. Als noodzakelijke vereisten voor de roman stelde hij: ‘de waarschijnlijkheid van het gebeuren, de objectiviteit, de handeling’ (De Vree 1933:9). In verband met dit laatste, de aanwezigheid van de handeling in de roman, oordeelde hij dat de actie altijd moest verlopen ‘in een tijdstip voorafgaandelijk aan dit waarop de roman geschreven werd’, zodat een ordelijk overzicht van verleden gebeurtenissen kon worden gegeven. Uit de objectiviteitseis leidde hij onder meer af dat sommige analyseromans niet tot het romangenre konden worden gerekend en dat te subjectief werk, zoals ‘de eeuwige “variations du moi” van Proust en het sterk subjectief werk van James Joyce’ aan het passieve een te groot belang hadden toegekend.

Ook André Gide, die zijn Les Faux-monnayeurs een roman noemde, was volgens hem ontspoord, hoewel hij diens uitspraken over ‘le roman pur’ dan weer wel kon onderschrijven. Op het eind van het jaar 1933 schreef De Vree een opvallend stuk over ‘tweedimensionele romanliteratuur’. Daarin noemde hij A. Gide, M. de Unamuno en L. Leonov, met respectievelijk Les Faux-monnayeurs,⁽⁹¹⁾ De man in de mist en De dief (JD 1933: 749) romanvemieuwers, omdat zij in hun twee-dimensionele romans ‘konfrontaties van de realiteit der uiterlijke met deze der innerlijke wereld van den schepper’ wisten te brengen. Doordat de gedachtenwereld van de auteur naast die van de personages in eenzelfde werk aan bod kwam, kregen de figuren volgens De Vree een autonome wil. Hun persoonlijkheid werd daardoor op een heel andere wijze belicht en er ontstond een ‘verintensifieëring van wat anders fleps [sic] zou worden. Dit heeft ons het razende leven geleerd: de verandering van den gezichtshoek, m.a.w. het totaal-omvatten van een objekt, van een mensch.’ (JD 1933:750). Zijn conclusie luidde dat de ‘meer-dimensionaliteit’ hoop bood ‘voor een echtere weergave van ons tegenwoordig leven’. Enkele jaren later verklaar-

(89) Zie ook 3.2.5. Ik heb dit verhaal alleen nog bij J. Schepens vermeld gevonden (PR 1936:78).

(90) E. van der Hallen toonde zich verbaasd over het feit dat De Vree positie koos tegen Volk (VOL 1,1936:132), waarschijnlijk omdat De Vree bereid was geweest om aan Jong Dietschland mee te werken.

(91) G. Heyndrickx besprak deze roman reeds vroeger in Opbouwen.

[p. 235]

de hij grote bewondering te koesteren voor Simon Vestdijk en hij schreef lovende besprekingen over Meneer Vissers hellevaart (VOR 2,1937:19-26) en De nadagen van Pilatus (VOR 3,1939:332-335). In zijn kroniek over dit eerste boek bleek zijn aantrekking tot Vestdijk te berusten op een afkeer voor een literatuurbeschouwing, die door extra-literaire motieven werd bepaald. ‘Ik verzet mij tegen het feit dat men op een standpunt van geloof, moraal, economische moeilijkheden en politieke drijverijen het kunstwerk coteert, dat men om een afgeleide formule, waaraan in den grond elke creatie vreemd is, een poging ontkent, om een kwestie van traditionneele vormen of van normale kunstenaarsevolutie iemand het gras voor de voeten wegmaak, iemand de deur voor den neus toesmijt.’ Hij voelde zich geroepen een lans te breken ‘voor de individueele, amoreele, intellectueel intelligente en de zóó zichzelf overschattende kunst der Hollandsche jongeren, en in het bijzonder van Simon Vestdijk.’ Hij werd getroffen door Vestdijks aandacht voor de artistieke uitdrukkingsvorm en haar evolutie als complement van de psychische en metafysische processen die de auteur doormaakte. De Vree beschreef kunst als ‘een eigenaardige totaliteit, weliswaar gebonden aan het heele samenstel van materiële en geestelijke krachten, maar daar midden in toch weer een aparte wezenheid.’ Een artistieke evolutie kon volgens hem wel vanuit psychische, metafysische processen groeien, maar ze hield toch het vinden van een nieuwe ‘scheppingscanon’ in.⁽⁹²⁾ Vestdijk bracht in de ogen van De Vree door zijn wijze van scheppen vernieuwing in de literatuur, namelijk door ‘het introduceeren van een te [sic] bewust concipiëeren van het kunstwerk, het aanwenden van sterk verontrustende en irreëele inhouden, het delven van spirituele levensgronden’. Meneer Vissers Hellevaart noemde hij daarom het resultaat van ‘kunst- en levensopvattingen die zuiver op de diepten der psyche en den diepgang der nieuwste literair-technische middelen zijn ingesteld.’ De Vree stelde Vestdijk tenslotte boven Joyce, omdat hij diens excessen vermeed en zijn woordacrobatie door gebaren en gesprekken verving (VOR 2,1937:19-26).⁽⁹³⁾

De twee tendensen die in beide artikelen over Vestdijk aanwezig waren, domineerden de romanopvatting van De Vree in de tweede helft van de jaren dertig: een grotere appreciatie van complexere, psychologische romans, en de nadrukkelijke vraag om de literatuur te bevrijden van extra-

(92) De Vree gaf het voorbeeld van Rimbaud, dat wel als een ‘drame spirituel’ kon worden onderzocht, ‘maar het verbijsterend drama speelt zich af binnen nieuwe grenzen, aan de hand van nieuwere concepties, die eens gevonden, autonoom functioneeren en een voor eenieder bruikbaar materiaal tot verwezenlijking van eigen aesthetisch besef uitmaken.’ (VOR 2,1937:21).

(93) Cf. zijn standpunten in 1933 toen hij nog betreurde dat de psychologie en psychopathologie in Vlaanderen bezig waren de gezonde realistiek te besmetten (en hij als voorbeeld Walschap noemde in JD 1933:750) of in de bloemlezing De Korte Baan de afwezigheid van de godsdienstige strekking als een tekort veroordeelde.

[p. 236]

literaire motieven,⁽⁹⁴⁾ wat tevens inhield dat toegevingen aan het lezerspubliek uit den boze waren.⁽⁹⁵⁾

In december 1939 mat De Vree de stand van de Vlaamse literatuur en kritiek op in een bijdrage over ‘De romankunst in Vlaanderen’ (VOR 4, 1939:180-185).⁽⁹⁶⁾

Hij interpreteerde de halsstarrig als contradictorisch voorgestelde standpunten als niet meer dan varianten van de tijdsgeest, ‘de exponenten van de houding van door sociale positie, afkomst en geboortedatum beïnvloede generaties’ (VOR 4,1939:180). Hij stelde het devies dat de kunst terug naar het leven moest, verantwoordelijk voor een simplificerende artistieke opvatting, die gestalte kreeg in de nieuwe romantiek die ‘de ongecompliceerde tegenstelling van goed en kwaad’, de terugkeer naar de natuur, verheerlijking van heimat en volk, utopie en godsprobleem hoog in haar vaandel droeg. ‘Want door het feit dat men er, door de Russische literatuurreuzen van de XIXe eeuw van overtuigd werd, dat roman “leven” is, en niets dan dat, is men zich van de oneindige gecompliceerdheid van dit leven niet ten volle bewust geworden, terwijl men anderzijds de wetten van de kunst, van de romankunst in ons geval, te veel aan het begrip leven en dat alleen is gaan onderschikken. De romankunst is ontaard geworden door den levensinhoud en in het bijzonder door de zoovele levensfacetten, levensdetails door ieder kunstenaar afzonderlijk belicht. De romankunst is geworden: een voorliefde voor de eigen levenservaring en als gevolg voor de symboliseering van den eigen vorm die deze levenservaring omsluit. [...] In de conceptie van leven en kunst is hier door allen iets voorbijgegaan, nl. dat die twee geen verwarring toelaten, dat het overwicht van één van beide de totaliteit in een efemeer en dikwijls valsch

(94) De Vree stelde in 1936 een duidelijk gemis vast ‘van gezonde criteria’, die hij in de eerste plaats letterkundig bedoelde, en laakte ‘het eenzijdig beschouwen van leven en mensch, de opinie die alleen door politieke theorieën en argumenten wordt gevormd en gescherpt’. Na de enggeestigheid van de laatste jaren (die tot het geval Walschap leidde), zag De Vree nu weer verwarring ontstaan bij het publiek, omdat het niet was ingelicht over de criteria waarmee de Vlaamse critici oordeelden. Alle maten zijn weer zoek, zo constateerde hij, bijvoorbeeld in Volk en in de Verschaevestudie van Vansina (EL 1936,24:18).

(95) In Vormen (3,1939:332) schreef hij dat de Nederlandse individualisten of non-conformisten in hun ‘Vent-zijn’ een bewustzijn van intellectuele meerwaarde ten overstaan van de massa en het burgerdom hadden verworven, en dat zij zich hadden ontworsteld aan de verburgerlijking en zo de inhoud van de literatuur in het algemeen hadden vertienvoudigd. Zie ook VOR (1,1936:13).

(96) In zijn commentaar bij de polemiek tussen M. Roelants en J. Greshoff schreef De Vree dat ‘onder- en overschatting het gevolg [zijn] geworden van heden tendage zeer sterk tegengestelde levenshoudingen, die in plaats van de kunst te beschouwen als een verzoeningsplan, haar liever verdeelen en splijten’. Te zeer gold voor een intellectueel in opstand, dat ook de kunst in dienst van die opstand werd gezien (VOR 3,1938:117). In 1951 bleek zijn sociologische belangstelling ook uit zijn studie Schets der sociale achtergronden van de hedendaagse Vlaamse roman.

[p. 237]

daglicht plaatst, dat daartegenover slechts dan de conceptie van elke kunstenaar als totaliteit geldt, wanneer hij het eigene als iets partieels vooropstelt, niet als “het”.’ (VOR 4,1939:182). De Vlaamse roman was zich te zeer gaan verengen binnen bepaalde onverzettelijke principes en opvattingen. In dit artikel valt ook zijn afkeer op van elke vorm van dogmatisme in de literaire produktie. De Vree verklaarde ooit niet gekant te zijn tegen gemeenschapskunst, maar wel tegen de exclusiviteit die haar propagandisten opeisten (VOR 3,1938:256). Hij wou respect voor uiteenlopende meningen en was voorstander van een brede diversiteit in het literaire landschap, wat soms tot onverwacht gunstige beoordelingen leidde. Zo schreef hij bijvoorbeeld over De wind waait (E. van der Hallen) dat de lezer zich kon laten gaan door het idealisme van de auteur, zijn geloof in de mens en in de toekomst en vooral zijn tellurische liefde. ‘Die geven zijn boek een schoonheid die voor den maker getuigt.’ (VOR 1,1936:45).⁽⁹⁷⁾

Al bij al vond De Vree in 1939 dat de romankunst in Vlaanderen te weinig een weergave van de mens bood en dat ze te zeer een pleidooi was voor wat de mens zou moeten zijn (VOR 4,1939:184). De populistische roman vond hij disharmonisch omdat daarin een essentieel bestanddeel van de romankunst werd opgegeven. ‘Wat men mist in de directheid van de Walschapsche kunst o.a. is de individueele aanbouw, is de Dichtung rond het wezen van ieder zijner personages, is het vasthouden van de menschen in wier aanwezigheid hij ons brengt. [...] Psychologie, metaphysiek, beschrijving (wel te verstaan in psychologische samenhang) zijn niet aristocratisch, of anti-dynamisch of anti-episch of uitsluitend esthetisch, maar zooals een Roelants, een De Pillecijn, een Gilliams, een Berghen, een Albert van Hoogenbemt, en last not least [sic] Fonteyne, bewijzen: verstilling, bezinning en belichaming.’ (VOR 4,1939:185). Met deze namen is meteen de nieuwe canon van de latere jaren dertig aangegeven.

(97) Hij maakte over Berghen en Matthijs ooit de opmerking dat zij onvoldoende een beroep deden op ‘de hoogere instincten’, zij het ook dat de werkelijkheid die doorgaans ontkende (NV 1935,50:6).