Kunst en leven, een wankel evenwicht

Ethiek en esthetiek: prozaopvattingen in Vlaamse tijdschriften en weekbladen tijdens het interbellum (1927-1940)

[p. 193]

Hoofdstuk 4
Literatuuropvattingen: tussen collectivisme en individualisme

De beschouwingen en discussies over de verhouding tussen individualiteit/persoonlijkheid en volk/gemeenschap en over de conceptuele invulling van deze termen, domineerden in de tweede helft van de jaren dertig diverse terreinen. Men treft ze aan in maatschappelijke debatten, met name over de voorstellen tot hervorming van de staat op corporatieve basis, in de politieke debatten, waarin totalitaire tegenover democratische regimes werden afgewogen en in het filosofisch-culturele denken, waarin het negentiende-eeuwse liberalisme en individualisme⁽¹⁾ na de oorlog voor collectiviteitstheorieën veld moesten ruimen. Vooral in katholieke en vlaamsgezinde kringen bestond een ruime consensus over de noodzaak om absolute prioriteit te verlenen aan de gemeenschapsidee. Deze werd trouwens ook op pauselijk gezag (in de encycliek Quadragesimo Anno) als basis van een nieuwe sociale ordening vooropgesteld. Daaraan werd de gedachte gekoppeld van een grondige morele hervorming via een vernieuwing van de christelijke geest. Een nieuw besef van verbondenheid met het volk, wat op het artistieke domein het herstel van de relatie tussen kunstenaar en volk inhield, zou het cement vormen voor de reconstructie en moest daarom in brede lagen van de bevolking ingang vinden.

Zowat overal in Europa werd kritiek geleverd op de crisis van de Westerse beschaving. Deze kritiek zocht in de verlichtingsideeën en in de ontwikkelingen na de Renaissance, in rationalisme, individualisme en materialistisch liberalisme, een zondebok voor de ondergang van het avondland. In de tweede helft van de negentiende eeuw zag men dit ontbindingsproces een hoogtepunt bereiken. De oplossing uit de crisis legde men in het katho-

(1) B.v. K.D.V. (?), ‘Op het keerpunt’, in: Jong Dietschland - Vlaanderen, Jg.13, nr. 14, 7 april 1934, p.1-4, over ‘de onderlinge betrekkingen tusschen individu, persoon en zelfbewustzijn; individualiteit, originaliteit en persoonlijkheid, massa en gemeenschap’ of A. Demedts, ‘De waarde der persoonlijkheid’ (EL 1936,1:19) en P.G. Buckinx, ‘Terug naar het individualisme’ (TS 1,1931,5:147-150).

[p. 194]

licisme, omdat daar de creatieve krachten van de mens het volledigst aanwezig waren, d.w.z. met inbegrip van de spirituele en religieuze dimensie.

In de Vlaamse periodieken werd omstandig geciteerd uit de filosofischculturele en sociologische geschriften uit de Russische en Duitse cultuursfeer, onder meer uit Wladimir Weidlé, Les abeilles d'Aristée, die de crisis in de moderne kunst toeschreef aan een allesoverheersend rationalisme,⁽²⁾ uit Peter Wust, De crisis van het Westersch menschdom,⁽³⁾ of Otto Miller, Der Individualismus als Schicksal.⁽⁴⁾ Het essay dat in dit verband de meeste aandacht trok, was ongetwijfeld het werk van de Russische neochristelijke filosoof, Nicolaj Aleksandrovitsj Berdjajev. Zijn boek, De nieuwe Middeleeuwen, werd zowel in katholieke als in Vlaams-nationalistische middens warm onthaald.⁽⁵⁾ In 1927 was in Parijs de Franse vertaling van Un nouveau Moyen-Age⁽⁶⁾ verschenen. M. Belpaire citeerde uitvoerig en instemmend uit deze vertaling in Dietsche Warande en Belfort (DWB 1927:466) en ook Huib Hoste ontdekte in de denkbeelden van Berdjajev grote affiniteit met de lijn die hij in Opbouwen wou uitzetten. In een enthousiaste recensie ‘Naar een nieuwe tijd’ (OB 1928:113-116) beaamde hij Berdjajevs analyse van de crisis in de Westerse beschaving en de noodzaak van een spirituele herbronning aan het Middeleeuwse christianisme. Ook Vlaams-nationalistische publicisten, V. Leemans in Jong Dietschland (JD 1928:385-386) en A. de Poortere in Nieuw Vlaanderen (NV 1938,15:9; ook in HL 1938: 1360) citeerden Berdjajev ter ondersteuning van hun oproepen om aan de individualistische afzondering van de kunstenaar een einde te maken. Met heimwee werd teruggeblikt op het stabiele theocentrisme van de Middeleeuwen, het tijdperk met een synthetische wereldvisie en algemeengeldende waardensystemen. In deze opvatting was de artistieke produktie in de vorige eeuw door een ‘decadent subjectivisme’ van het werkelijke leven afgesneden en in een levenloos estheticisme verzand. Daarom zagen een aantal literatoren heil in het herstel van de directe binding tussen de kunstenaar en de volksgemeenschap waartoe hij behoorde. Volksverbonden kunst, Vlaams-nationale literatuur, volks-dietsche inspiratie stonden in hun literatuurmodel centraal.

(2) B.v. P. van Valkenhoff in Volk in een opstel ‘Het lot der moderne kunst’ (VOL 3, 1938:351-352) en E. de Bruyne in Elckerlyc, in zijn serie over de ‘crisis van de hedendaagsche kunst’ (EL 1936,21-23).

(3) Vertaald en ingeleid door Victor Leemans, in de Phalanxreeks uitgegeven in 1930.

(4) Uitgegeven bij Herder, Freiburg in Breslau (Die Deutsche Dichtung der neusten Zeit 2/1). Moens vertaalde hieruit fragmenten voor Dietbrand (1933).

(5) De nieuwe Middeleeuwen werd door A. Boni het lievelingsboek van E. van der Hallen genoemd (Boni 1950:35).

(6) N. Berdiaeff, Un Nouveau Mogen-Age: réflexions sur les destinées de la Russie et de l'Europe. Paris, Le Roseau d'Or, Plon-Nourrit (Oeuvres et Chronique; 13). De Nederlandse vertaling verscheen in 1935 bij Die Poorte te Antwerpen. De oorspronkelijke Russische tekst Novoye stednevyekovie werd in 1924 in Berlijn gepubliceerd. Berdjajev had zich in datzelfde jaar, na zijn verbanning uit Rusland, in Parijs gevestigd, en genoot in die periode in West-Europa grote bekendheid en populariteit.