Marsmans 'Verzen' (onder de naam Hannemieke Postma)

Toetsing van een ergocentrisch interpretatiemodel

[p. 221]

25 Weimaraant.

Atomistische interpretatie

1. Doodenhuis	a. slaat op de hele stad Weimar, is dan een metafoor;
	b. een anecdotisch huis wordt met Doodenhuis aangeduid.
	De context (vensters, luikenkruis) laat alleen de tweede interpretatie open.^1.
	Wel wordt één huis uitgekozen als typerend voor de indruk die in dit gedicht van de stad over moet komen, maar dit verhindert niet dat het afzonderlijke huis als pars pro toto weer voor Weimar staat. Met Doodenhuis wordt niet bedoeld dat het huis zelf dood is: zie droomen 2. Dooden- slaat op de inwoners.
2. hooge	kan m.i. niet anders dan een karakteristiek van het huis geven, een anecdotisch woord.^2.
vensters	wordt bezield door droomen. In de directe tegenstelling met het als het begin gereleveerde Dooden- lijken en de vensters het enige dat, en dan nog ternauwernood, als levend gezien kan worden. Er treedt contrast op.
droomen	wordt hier bijzonder gebruikt, met een object, en zonder voorzetsel.
	1. alsof het voorzetsel er stond: ‘dromen over hun vergaan’;
	2. droomen zelfstandig opgevat, als een soort koppelwerkwoord: ‘dromen en vergaan, vergaan terwijl ze dromen’.
hun	substantiveert vergaan, dat er daarmee de waarde bijkrijgt van ‘vergankelijkheid’.
vergaan	1. heeft de gebruikelijke betekenis;
	2. moet geïnterpreteerd worden als ‘voorbijgaan’ (Van Dale: ‘de tijd vergaat’), ofwel ‘hun verleden’. Deze laatste interpretatie sluit alleen aan bij de eerste interpretatie van droomen, ontzenuwt de tweede. En er staat géén voorzetsel bij droomen, hetgeen inhoudt, dat de tweede daar gegeven interpretatie moet functioneren.
	De ambiguïteit van deze twee woorden samengevat: droomen's eerste interpretatie met vergaan's tweede; droomen's beide interpretaties met vergaan's eerste functioneren alle tegelijk.
3. luikenkruis	roept een beeld op dat men zich visueel voor moet stellen: ‘een kruis dat door luiken wordt gevormd’. Niet: ‘een kruis op of in de luiken’: dat is niet in overeenstemming met het vleermuisschaduwen-beeld. Het is niet zeker of met luiken- één of meerdere anecdotische vensters worden bedoeld, in het eerste geval treedt blikvernauwing op.
	In luikenkruis is de notie ‘lijden’ in -kruis functioneel voor het thema, dat nu al gekarakteriseerd kan worden als ‘droom, verval, lijden,

1. Weimar is de stad van Goethe, Schiller, Liszt en vele anderen, vol monumenten en huizen die als musea zijn ingericht. De metafoor Doodenhuis voor de hele stad is daarom wel denkbaar. Welk huis Marsman hier anecdotisch karakteriseert doet hier niet ter zake.

2. Speculatief lijkt mij een interpretatie waarin hooge aan beroemde inwoners van Weimar zou refereren.

[p. 222]

	dood’. luiken- moet anecdotisch worden opgevat (hooge vensters).
4. vleermuisschaduwen	geeft een tweede visueel beeld: ‘de schaduwen hebben de vorm van vleermuisvlerken’.
	-schaduwen verwijst naar de anecdote: ‘er zijn schaduwen te zien’, maar daarenboven poneert het woord ‘schaduw’ het ‘niet meer functionele’ als indruk.^3.
	vleermuis- geeft een notie van naargeestigheid. In de samenstelling is het een metafoor, niet: ‘schaduwen als van vleermuizen’, maar ‘schaduwen vàn vleermuizen’ - hetgeen het naargeestige motief releveert. Visueel (disjunct) geïnterpreteerd ‘hebben de schaduwen de vorm van vleermuisvleugels’.
5. daaraan	sc. ‘aan het luikenkruis’.
	Door apartzetting heeft dit woord een afsluitende functie, die vleermuisschaduwen niet te kort doet. Het woord als relatieve plaatsbepaling, vooral apart op een regel, suggereert een tweedimensionale visie; het gedicht is echter te kort om dit aspect uit te werken.
WEIMAR	De relatie tussen titel en gedicht verschilt niet van die in de andere stedengedichten. Weimar geeft een beeld van, een visie op het anecdotische Weimar.

3. Ook -schaduwen kan refereren aan de gestorven inwoners.

Literaire werkelijkheid

1 Lyrische situatie

Weimar is te kort om er veel over te kunnen zeggen. De complexiteit die het heeft ligt in de dubbele functies van de woorden, niet in de literaire werkelijkheid. De wijze waarop gezichtspunt en presentatie functioneren is uit andere stedengedichten bekend: een impliciete waarnemer, met afstand, en onbetrokken. Het gezichtspunt neemt alleen waar en presenteert indrukken direct, zo objectief mogelijk.

Het vers geeft in weinig woorden een verbluffend aantal indrukken: dood (Doodenhuis), dromerigheid (droomen), vergankelijkheid (vergaan), vasthouden aan verleden 2, lijden (luikenkruis), en iets huiveringwekkends (vleermuisschaduwen).

De anecdote is minimaal: de titel, een huis en ramen, luiken met schaduwen.

2 Tijd

vergaan actueert een verleden, maar wordt verder niet uitgewerkt. Het gesubstantiveerde werkwoord dient alleen om het motief van vergankelijkheid (voortgezet in vleermuis-) te releveren. Het heden is gevuld met droomen.

3 Ruimte

Er is een tweedimensionale suggestie: daaraan, versterkt door het feit dat daaraan een aparte regel uitmaakt. Maar om op basis van één woord een gedicht als tweedimensionaal te karakteriseren, lijkt me enigszins overmoedig.

[p. 223]

Samenvatting

Weimar is het kortste vers uit de bundel, het telt 9 woorden. In deze woorden wordt een groot aantal indrukken weergegeven, maar een hoge mate van complexiteit mag men in zo'n kort gedicht toch niet verwachten.

De complexiteit is gelegen in de polyvalentie van enkele woorden:

1. de drie samenstellingen die tegelijk anecdote en indruk presenteren: -huis (anecdote), Dooden- indruk; luiken- anecdote, -kruis indruk;

-schaduwen anecdote, -vleermuis indruk. Dit is nog gesimplificeerd:

-kruis geeft óók een anecdotische vorm aan, -schaduwen ook een indruk. 2. droomen, waar zowel de interpretatie ‘dromen over’ als ‘leven niet meer actief, staan te dromen’ mogelijk is; en 3. vergaan dat zowel ‘verleden’ als ‘verval’ moet actueren. De eerste interpretatie van vergaan is alleen te combineren met ‘dromen over’, de tweede kan met beide waarden van droomen worden verbonden.

Weimar is in dit vers een stad van dromen en schaduwen, met noties van dood, verval, hang naar verleden, lijden, naargeestigheid.

De lyrische situatie, de tijd en de ruimte doen weinig.

Weimar is een zo objectief mogelijk vers met een suggestie van tweedimensionalitiet (daaraan).