Marsmans 'Verzen' (onder de naam Hannemieke Postma)

Toetsing van een ergocentrisch interpretatiemodel

[p. 207]

23 Amsterdamaant.

Atomistische interpretatie

1. De maan	De maan figureert alleen hier en komt verder niet in het vers voor. Alleen ik en ruimte treden op. De maan leidt een scène-beschrijvende eerste regel in. Tevens fungeert maan als anecdotische tijdsaanduiding: ‘er is maan’, het is dus nacht (wat in 2 wordt bevestigd).
	maan wordt door verft bezield: de boosaardige maan, van wie gevaar uitgaat.
verft	is polyfunctioneel: 1) bewerkt een metafoor door maan en gevaar te verbinden, en 2) is zelf een metafoor die maan bezielt en gevaar (zie aldaar) concretiseert.
	Waarom verft, dat gevaar enigszins ontkracht? Een ‘geverfd’ gevaar lijkt immers minder gevaarlijk dan een echt? verft wekt een indruk van onwezenlijkheid, en is dan geen ontkrachting maar juist uitleg van gevaar: ‘het maanlicht is onwezenlijk en daardoor gevaarlijk’. De regel presenteert een indruk van onwezenlijkheid en gevaar, in scène gezet door de maan. De eerste indruk na de titel is er een van visuele onwerkelijkheid, door verft.
een gevaar	is een directe metafoor, voor wat door de maan wordt geverfd (‘kleur krijgt’): impliciet onthult de regel dat het maanlicht over het water (ev. ook de kade)^1. gevaar betekent. De concretisering door verft maakt gevaar tastbaar.
de gracht	Evenals bij maan staat hier een bepaald lidwoord: ‘er is een gracht’. De regel presenteert een dubbele introductie: beschrijft een scène met maan en gracht, en beschrijft indrukken door middel van metaforen: ‘boosaardigheid’ (maan), ‘onwaarachtigheid’ (verft), gevaar. De punt na de regel releveert het introductiekarakter.
2. ik	Het vers heeft een expliciet gezichtspunt.
	ik kan niet De maan zijn. Zelfs al zou er een breuk in de lyrische situatie optreden, dan nog kan gevaar niet met ik worden verbonden: gevaar kenschetst maan duidelijk als tegenstander. Ware dit niet het geval, dan zou 2-6 uitgelegd kunnen worden als de gang van de maan langs de hemel.
schuifel	geeft ‘onzekerheid’ en ‘angst’ aan.
elken nacht	lijkt verft tegen te spreken: in 1 werd een bepaalde scène gepresenteerd, hier wordt gesproken over iets dat elke nacht terugkeert. Deze tegenspraak leidt tot de interpretatie: ‘elke nacht en ook nu’.
na middernacht	De herhaling van het woord nacht in middernacht duidt op zichzelf al iets cyclisch aan, en releveert de beschrijving van een cyclisch gebeuren.

1. Het is mogelijk Amsterdam naast de beschrijving van Amsterdam in Zelfportret van J.F. te leggen: ‘Zijn volle betoovering kreeg Amsterdam echter 's nachts. Ik herinner mij hoe op een nacht dat ik wandelde langs de Raamgracht, het maanlicht dat kartelde langs een rij daken, de stilte zoo helder en betooverend doorscheen, dat de omgeving haar natuurlijk karakter verloor. Ik, onder de boomen, met hun warrig net van takken en schaduwen boven het slapende water, stond in een vreemd landschap, als op een andere planeet.’ (Verzameld Werk II p. 238)

[p. 208]

3. in	in is zwakker dan ‘met’, en zegt daardoor iets van ik: de ik is willoos, hij kan niet anders dan cyclisch deze bewegingen uitvoeren.
verloren	kan door echoloozen worden uitgelegd: ‘echoloos en daardoor verloren’: ‘er blijft zelfs geen geluid van hangen.’ Maar als verloren alleen deze interpretatie zou behoeven, was het niet vóór 't explicerende woord gezet. verloren karakteriseert de ik: zijn stap is vergeefs, doelloos (dit werpt ook licht op schuifel), weet de weg niet, maar ook: ‘uitzichtsloos, niet meer te redden’. In deze interpretatie wordt verloren verschoven op ik toegepast, maar het woord staat bij stap (zie de interpretatie van in). De metoniem stap (in plaats van ‘ik)’ onderstreept de krachteloosheid en willoosheid van de ik.
echoloozen	sluit aan bij de noties die verloren oproept, als stap metonymisch wordt geïnterpreteerd: ‘zonder echo te vinden’. Het woord illustreert de eenzaamheid van de ik, die geen weerklank vindt.^2.
stap	Metonymisch voor ‘ik’ opgevat kan stap staan voor ‘handelen’. Maar ook als niet-metoniem is stap functioneel: verloren en echoloozen zijn bij stap auditief te interpreteren.
4. ruggelings	De nu volgende regels leveren enkele moeilijk heden op. De in Van Dale genoemde toepasbare betekenissen zijn: ‘naar de kant van de rug, achterover, achterstevoren, in de rug’.
	a. ‘de rug is naar de hemelschuinte toegekeerd’;
	b. ‘achterstevoren schuivend langs, dus met het gezicht naar de hemelschuinte toe’. (Zie interpr. treden 6 voor de keuze tussen deze twee mogelijkheden.)
schuivend	4 zet het onderwerp en de persoonsvorm van 2 voort: schuivend herhaalt schuifel: 4 is een uitbreiding van 2. (Van Dale: ‘zonder de voeten op te tillen’).
de hemelschuinte	Het bepaald lidwoord lijkt weer op een anecdotische situatie te wijzen. Er is dan een plotselinge overgang van de scène met maan en gracht naar dit kosmisch niveau: de onwezenlijkheid van verft vindt hier volop gestalte: er ontstaat een beeld van een figuur die zich langs de schuine lijn van de hemel beweegt.
	hemelschuinte is een neologistische samenstelling, waarin het tweede lid iets zegt over het eerste: ‘de hemel is een schuinte’: ‘de hemel staat in een schuine hoek op de aarde.’
5. de treden	Nu kunnen 5 en 6 op twee manieren verbonden worden met de context:
	a. als lijdend voorwerp bij schuifel: ‘ik schuifel de treden’ enz.; b. als uitwerking van hemelschuinte: hemelschuinte wordt uitgewerkt met het beeld van de wenteltrap. De komma na 4 is in beide gevallen juist.
	De komma na 2 lijkt te spreken voor de eerste interpretatie, maar kan ook louter verbindende functie hebben en dienen om de parallellie tussen 3 en 4 te releveren.
	a en b zijn beide grammaticaal; wat heeft de meeste zin?
	ruggelings kon zowel a. ‘met de rug naar de hemelschuinte’ als b. ‘achterstevoren schuivend langs, met het gezicht naar de hemelschuinte’ betekenen. In het laatste geval vraagt men zich echter af, waarom het er dan staat? ‘Met de rug naar de hemelschuinte’ geeft beklemming, oppressie aan, in het tegenovergestelde geval vervult het woord ruggelings geen duidelijke functie.
	Zo moeten we bij ruggelings interpretatie a. laten gelden. Maar als

2. Hoewel Van Dale deze betekenis van ‘echoloos’ niet geeft.

[p. 209]

	ruggelings ‘met de rug naar’ betekent, dan lijkt treden als uitwerking van hemelschuinte onwaarschijnlijk: ‘ruggelings een wenteltrap beschuiven’ levert een onmogelijk beeld op.
	Ook zijn -schuinte en wenteltrap in eerste instantie moeilijk te verenigen (‘lijn en spiraal’) hoewel dit op zichzelf natuurlijk geen argument is, de twee beelden kunnen disparaat zijn. Maar tegelijk bezien met de handeling van de ik (5 is nog afhankelijk van de persoonsvorm in 2) blijkt dat de argumenten voor interpretatie a. waarin 5-6 lijdend voorwerp bij schuifel zijn, de voorkeur verdienen. schuifel wordt dan absoluut gebruikt, zonder voorzetsel: ‘ik schuifel de treden’.
verlaten	zie verloren: de eenzaamheid en onmogelijkheid tot communicatie wordt hier herhaald. Waarom verlaten? Het woord zal met ontstelde in verband gebracht moeten worden.
wenteltrap	heeft een zelfde cyclische notie die ook 2 had (elken nacht). wenteltrap is voor de ruimte ook conjunct een begrijpelijk beeld: in de ruimte wordt inderdaad gewenteld, door de sterren wenteltrap zelf staat hier voor ‘doelloosheid, draaiende beweging, hoogte’.
6. van	Een van-metafoor, ‘wenteltrap is ruimte’; of bezitsrelatie: ‘ruimte heeft wenteltrap’?
	In het laatste geval, waarom? In het eerste geval zijn de noties van ‘cyclus, eindeloosheid, hoogte’ bij wentel- met ruimte zeer wel verenigbaar.
	Daarentegen wordt dan wel ruimte in twee disparate beelden tegelijk gepersonifieerd (ontstelde) en geconcretiseerd (wenteltrap). Nu zou de functie van het enjambement wenteltrap / van hierin gelegen kunnen zijn, dat door de pauze een afstand ontstaat tussen het ene en het andere ruimte-beeld. Plausibel blijft dan dat wenteltrap een beeld is voor ruimte, en van identiteit maar geen bezit aangeeft.
ontstelde	1. ‘in wanorde, uit z'n voegen’ (wenteltrap!)
	2. ‘doodsbang’ (verlaten).
	Er moet een relatie bestaan met gevaar, hetgeen ook verlaten verklaart. Het ‘gevaar van de maan’ wordt dan kosmisch in de hele ruimte geprojecteerd.
ruimte	wordt door ontstelde bezield: er treedt projectie op, het vers begint met gracht, eindigt met ruimte.
	Opvallend is de viermaal herhaalde ui-klank (schuifel, schuivend, -schuinte, ruimte).
-	geeft de oneindigheid van het vers aan, en maakt het tegelijkertijd cyclisch. De ingewikkelde zin 2-6 heeft zelf iets ‘wenteltrappigs’.
AMSTERDAM	Kennelijk presenteren de noties in dit gedicht een visie op Amsterdam: maan - gevaar; en gracht; een eenzaam ik en een cyclische gang, verder niets dan een ruimte die gevuld is met angst. Het vers ìs op te vatten als de andere stedengedichten, als een weergave van een indruk die een stad maakt op het gezichtspunt. Maar dit gedicht is óók een weergave van de zinloosheid en de eenzaamheid en angst: de gepresenteerde emotie is universeler dan de titel doet vermoeden.^3.

3. Zie de functie van het gezichtspunt in Lyrische situatie.

[p. 210]

Literaire werkelijkheid

1 Lyrische situatie

In zekere zin worden in Amsterdam drie ‘personen’ genoemd. In zekere zin: twee daarvan functioneren behalve als persoon ook in hun gebruikelijke betekenis. De maan wordt gepersonifieerd door verft een gevaar; de ruimte wordt bezield door ontstelde. Beide woorden vervullen als persoon een rol in de verhouding maan - ik - ruimte die in dit gedicht wordt geschetst, maar functioneren daarnaast ook als resp. hemellichaam en ruimte in het beeld dat van Amsterdam wordt gegeven. Uitsluitend als persoon treedt het gezichtspunt, de ik op.

Veel raadselachtigs in dit gedicht zou worden opgelost, als men dit ik kon identificeren met de maan: de cyclische gang van de ik tussen hemelschuinte en ruimte zou dan verklaarbaar zijn.

Echter: gevaar 1 weerspreekt deze identificatie, evenals 2 na middernacht. De ik kan niet de maan zijn.

Er zijn geen aan wijzingen in het vers dat de ik iets anders is dan een mens, zij het dat de handeling van de ik vooralsnog duister lijkt.

Hoe presenteert het gezichtspunt? Van binnenuit, er is immers sprake van ik. Maar over het eigen innerlijk zegt de ik niets: hij beschrijft alleen een algemene, herhaalde handeling (elken nacht), en suggereert daarmee toch een zekere mate van afstand. Wel wordt iets gezegd over de ruimte, die ‘ontsteld’ is: zowel ‘bang’ als ‘uit zijn voegen’.

We moeten aannemen, dat ontstelde een feit weergeeft, waaraan niet getwijfeld kan worden, evenals gevaar in 1.

Wel is er de mogelijkheid van projectie: de angst van de ik wordt geobjectiveerd en aan de ruimte toegekend. In die zin blijft de presentatie van binnenuit.

Betrokkenheid is er niet. Nergens in Amsterdam blijken emoties, meningen, gevoelens: alleen feiten zonder meer worden zo objectief mogelijk gepresenteerd. De onverklaarbaarheid van de handeling van de ik, moet daarom wel een bewuste factor in het gedicht zijn: de dagelijks herhaalde handeling lijkt zinloos. Gedeeltelijk is dit een antwoord op de vraag: wie is de ik, wat doet hij en waarom? ik bevindt zich als enige tussen de twee componenten, de gevaarlijke maan en de ontstelde ruimte. Verder is er niemand: verlaten wenteltrap.

Wat weten we over de ik? schuifel geeft onzekerheid, onbeslistheid aan; in: willoosheid; verloren presenteert de ik als doelloos, krachteloos, ten ondergang gedoemd; echoloozen als eenzaam, geen weerklank vindend. Over de handeling weten we: elken nacht na middernacht: het gebeuren voltrekt zich cyclisch (// wentel- in wenteltrap). Amsterdam presenteert een zinloze kubistisch aandoende situatie. Over deze situatie weten we dat ze decor-achtig is (verft), dat er gevaar heerst, dat de ruimte ‘ontsteld’ is. De onwezenlijkheid, leegte en zinloosheid formeren de indruk die van Amsterdam gewekt wordt, maar tevens geeft het vers een visie op de noodlottige situatie van de mens überhaupt, machteloos handelend in een lege kosmos.

Dit moet de functie van het gezichtspunt zijn: Amsterdam is niet alleen illustratief (als indruk van Amsterdam), maar reikt daarbovenuit en geeft een verbeelding van de machteloosheid en zinloosheid van het handelen van de mens.

2 Tijd

Er is een punt waar 1 en 2 botsen: verft duidt een eenmalige scène aan, schuifel elken nacht een cyclisch gebeuren. Deze moeilijkheid werd al in de interpretatie

[p. 211]

besproken: na elken nacht dient ‘en ook nu’ te worden gedacht.

Amsterdam speelt zich tegelijk wel en niet af in een bepaalde tijd, het maakt een verstarde indruk, waartoe de cyclische noties bijdragen.

Wèl is er de tijd waarin het gebeuren plaatsvindt: nacht.

3 Ruimte

Ware er geen sprake van beweging (schuifel, ruggelings schuivend), dan zou het vers een tweedimensionale indruk maken (hemelschuinte, verft, wenteltrap).

Amsterdam gaat over de ruimte, maar ontneemt aan ruimte het ruimtelijk aspect door wenteltrap en ontstelde, die het woord concretiseren en (ev.) bezielen.

Er is geen ik die de ruimte beheerst, integendeel, de totale ruimte wordt gegeven als de wereld waarin zich het doelloos handelen van de ik afspeelt.

Niettemin treedt ruimteverkleining op: wenteltrap suggereert beklimbaarheid, hemelschuinte wordt ‘klein’ door ruggelings schuivend langs.

Amsterdam presenteert een gesloten ruimte.

Moeilijk blijft de verhouding tussen 1 en 2-6: 1 lijkt op een normalere wereld te wijzen dan 2-6. Er is echter geen overgang behalve dat in 2 de ik wordt genoemd - maar in 1 figureren geen emoties die 2-6 tot een reactie op 1 zouden kunnen maken.

De ik reageert in 2-6 niet op gevaar. Ook elken nacht wijst af dat 2-6 een metaforische ruimte zou zijn, naar aanleiding van 1 door ik opgeroepen; de ruimte is niet eenmalig maar herhaald.

Ook is de ruimte in 6 geen projectie maar een stellig gegeven, niet door de ik opgeroepen: daarvoor is het vers te objectief en afstandelijk.^4.

Er zit niets anders op dan dat de ruimte in 1 dezelfde is als in 2-6. Natuurlijk is het mogelijk anecdotisch te interpreteren, bv. wenteltrap zou een brug zijn over een gracht, liefst een hoge, de anecdote zou dan luiden: ‘een ik loopt in Amsterdam, 's nachts, geregeld, eenzaam en bang, over een hoge brug over een gracht waar de maan in schijnt.

Niettemin kan wenteltrap niet zonder meer een metafoor zijn voor brug: een brug ‘wentelt’ niet. Wel is het mogelijk dat de hierboven gegeven anecdotische situatie uitgangspunt is geweest voor het gedicht.

4. Zoals bv. wel in Vlam.

Samenvatting

Het thema van Amsterdam gaat uit boven wat de titel suggereert: dit vers is meer dan illustratie (zoals de andere stedengedichten) en geeft meer dan een aantal indrukken van een stad. Het gedicht gaat over de zinloosheid van het handelen van de mens in zijn situatie, aan de orde gesteld door de verbeelding van een ik die geplaatst is te midden van maan en ruimte (die ook gepersonifieerd worden); op een toneel beheerst door gevaar (maan) en angst, in een zinloze cyclische gang (elken nacht). Noties van kunstmatigheid (verft), eenzaamheid, onzekerheid, doelloosheid (verloren, echoloozen, verlaten) en zinloosheid beheersen het vers, dat een kubistische indruk maakt (vooral het wenteltrap-beeld en hemelschuinte). Dit zinloosheids-motief wordt onderstreept door de objectiviteit van de presentatie: er is geen poging tot verklaring, geen emotionele betrokkenheid. De ruimte in Amsterdam blijft min of meer een duister structuuraspect, omdat het vermoeden van een overgang tussen 1 en 2-6 in het gedicht geen bevestiging vindt: de gegevens zijn stellig, er staat telkens het bepaalde lidwoord: De maan, de gracht, de hemelschuinte, de treden, de wenteltrap, de - ruimte.

[p. 212]

Er is geen emotie in 2-6 die door 1 op gang gebracht zou kunnen zijn, die 2-6 zou maken tot een metaforische, subjectieve ruimte, er is geen suggestie van vergroting van de ik die de ruimte beheerst (eerder van verkleining van de ruimte: wenteltrap, hemelschuinte). Evenmin is 2-6 een reactie van de ik op gevaar in 1: juist de zinloosheid van de gang wordt benadrukt. Overigens zou gevaar 1, als men een verschillende ruimte in 1 en in 2-6 aannam, niet met ontstelde 6 in verband gebracht kunnen worden.

Dus figureert één ruimte in 1-6, die driedimensionaal is (er is beweging: schuifel, schuivend langs), en gesloten door verkleining en concretisering.

Verstechnisch worden enkele inhoudelijke aspecten bevestigd: het slotstreepje in plaats van een punt geeft de ‘oneindigheid’ van het gedicht aan en onderstreept het cyclische motief. Het rijm 3-6 naast het gepaard rijm in 1-2 suggereert de wenteltrap; ook heeft de zinsconstructie 2-6, door de tussenzinnen, iets ‘wenteltrappigs’.

Vooral door de verbeelding van eenzaamheid en doelloosheid stijgt Amsterdam uit boven de andere stedengedichten.