Marsmans 'Verzen' (onder de naam Hannemieke Postma)

Toetsing van een ergocentrisch interpretatiemodel

[p. 202]

22 Bazelaant.

Atomistische interpretatie

1. Groen	Het gedicht begint met een zin met inversie, waardoor de kleur Groen bijzonder opvalt. Woorden die kleuren aangeven, spelen een grote rol in dit gedicht. In ieder geval wordt hier al de nadruk op het visuele gelegd.
	Groen is verschoven toepasbaar op stroom 2, en mogelijk op de oevers aan weerszijden van de stroom. In feite is de slag niet groen.
is	In Bazel vinden we vrijwel alleen statische werkwoorden, die soms metaforen veroorzaken. is duidt stelligheid aan, een poging tot preciese omschrijving.
de slag	Waarom de verschuiving van Groen? Omdat Groen en slag als eerste indrukken belangrijker geacht worden dan stroom: ‘de wijze waarop de stroom zich door de ruimte slaat’.
	De noties ‘plotseling, krachtig, treffend’ bij slag moeten vóór stroom komen omdat het woord stroom een geleidelijke beweging aangeeft en het hier kennelijk om een plotseling aandoend kleureffect gaat. De onbeweeglijkheid, ook bij is gesignaleerd, wordt gereleveerd door de verschuiving van Groen en het eerder plaatsen van het woord slag dan stroom. Weliswaar kan slag ook als beweegwoord worden opgevat (zie bij Ruimte).
2. van	slag aan het eind van de regel krijgt nadruk. Hier heeft de positie ook een andere functie: ‘slag van de stroom’ zou zonder enjambement aan slag een andere waarde kunnen geven (Van Dale ‘het slaan van water tegen wal of kust’, ‘golvende beweging in water, zonder gedachte aan aanraking met een wal of kant’). Het plotselinge aspect van slag zou zonder enjambement verloren gaan. van bewerkt in deze positie een metafoor: ‘de stroom is (als) een groene slag’. De kleur ‘groen’ zou zonder enjambement op slechts een gedeelte van het water betrekking kunnen hebben, terwijl de beginpositie van Groen en de eindpositie van slag nu duidelijk maken dat den stroom in zijn geheel groen is. Zonder enjambement zou van overigens gewone genitiefwaarde hebben.
stroom	wijst op anecdotische aanwezigheid: ‘er is een stroom’.
3. door	kan zowel bij stroom als bij slag worden geïnterpreteerd: ‘de stroom slaat door het dal’.
het dal	‘er is een dal, waardoorheen een stroom slaat’.
4. van den dag	van geïnterpreteerd als verbinding tussen dal en een metafoor dag levert niets op: ‘het dal is / als een / de dag’ of zelfs ‘de dag is / als het dal’ zijn allebei zinloos. van geeft dus bezitsrelatie aan: ‘het

[p. 203]

	dal is van de dag’, d.w.z. ‘de dag beheerst het dal, de eerste indruk die men van het dal krijgt is dat het volkomen gevuld is met de dag, het daglicht’. Hetzelfde wordt uitgedrukt in 13-15.
	Het valt op dat de stad nog niet genoemd is: de dag is belangrijker. Uit het beeld dat deze regel geeft, valt af te leiden dat de waarnemer de scène van een afstand bekijkt.
5. heuvlen	5 en 6 zijn afhankelijk van de interpretatie van zijn 6, zie aldaar.
van licht	van geeft hier weer een andere relatie aan: ‘gemaakt van’. Met dag 4 en Groen 1 worden zo voortdurend visuele indrukken aangegeven.
6. zijn	In dit vers zijn de regels 5-7 volledig ambigu. 5 en 6 omdat het niet met zekerheid valt uit te maken, wat metafoor is en wat subject van de metafoor; 7 omdat het niet met zekerheid valt te zeggen of is een metafoor aangeeft.
	1. Meestal is in een metafoor de kleinere categorie subject, de grotere het metaforisch gebruikte woord. de wallen zou dan subject zijn, heuvlen van licht (zonder lidwoord) metafoor. de wallen moet dan anecdotisch worden opgevat: Bazel heeft wallen, zoals het een stroom heeft en een dal.
	Deze interpretatie zou bevestigd lijken als we de omgekeerde volgorde van eerst metafoor, dan subject, zien als parallel gebouwd aan de vorige regel met is: Groen is de slag. Tegen deze interpretatie is in te brengen, dat Marsman niet altijd een duidelijk verschil in grootte of algemeenheid van categorieën laat optreden. Een voorbeeld in dit vers is de slag / van den stroom, waar het bepaald lidwoord de metafoor slag een stelligheid verleent.
	2. Evengoed zou dan heuvlen als signaalwoord kunnen fungeren, wat dal trouwens waarschijnlijk maakt, en de wallen zou heuvlen metaforisch omschrijven. Tegen deze interpretatie is in te brengen, dat 7, dat op 5-6 aansluit, geen inversie heeft.
de wallen	Het blijkt dus, dat niet met zekerheid valt uit te maken of de wallen signaalwoord is of metafoor. Men kan een beroep doen op de werkelijkheid,^1. maar ten hoogste zou informatie over de stad Bazel in 1922 kunnen aangeven wat Marsman misschien heeft bedoeld, niet wat hier staat.
7. de stad	Dezelfde moeilijkheid als in 5-6 doet zich hier voor, nu naar aanleiding van de interpretatie van is. de stad wordt nu genoemd. Er is geen twijfel mogelijk over het feit dat de stad signaalwoord is: met de stad moet Bazel worden bedoeld.
is	1. is hoeft geen metafoor te bewerkstelligen: deze regel kan een feitelijke mededeling doen: ‘Bazel is inderdaad een fort’.
	Deze interpretatie sluit aan bij de eerste interpretatie van zijn 6: de wallen zijn subject, heuvlen van licht metafoor.
	2. is bewerkt wel een metafoor: ‘de stad wordt gezien als een fort’, zoals in 5-6 de heuvels om de stad heen als wallen werden gezien. Deze metafoor zou die uit 5-6 zelfs kunnen bevestigen: wordt de stad eenmaal gezien als fort, dan is het bepaalde lidwoord bij wallen aannemelijk: dan kunnen de heuvlen gezien worden als de wallen, die nu eenmaal bij een vesting horen. We zien dat bewuste stelligheid waarmee dit gedicht opereert in uitspraken, of, zoal metaforen dan in de vorm van uitspraken, aanleiding geeft tot volledige ambiguïteit van de regels 5-7.
een fort	Nogmaals: of Bazel in werkelijkheid al dan niet een fort is (geweest

1. Feitelijk ligt de oude stad Bazel op een hoogte, een natuurlijke richel, waarop fort metaforisch van toepassing zou kunnen zijn. De haven ligt lager, daaronder.
De oude wallen zijn gesloopt, van hun breedte zijn esplanades gemaakt. Anecdotische wallen kunnen het dus haast niet zijn.

[p. 204]

	is) doet voor de interpretatie van het vers weinig ter zake.
	Wat is het effect van de ambiguïteit? In 5-6 worden heuvlen van licht en wallen tegelijkertijd verwisselbaar subject en metafoor; de lezer kan niet uitmaken welk van beide signaalwoord is, deel uitmaakt van de door de waarnemer geziene werkelijk heid. Het effect van de ambiguïteit is dus, dat heuvlen van licht èn wallen beide even stellig overkomen. Onafhankelijk van het feit of ze één van beide in de waarneming bestaan, maken ze beide evenzeer deel uit van de werkelijkheid die het vers constitueert.
	Hetzelfde is het geval met de stad en een fort: of Bazel al dan niet een fort is doet er niet toe: het gaat erom dat het voor de waarnemer allebei waar is; het vers wil de indruk overbrengen dat de stad een fort is in deze ambigue, daardoor zo stellig mogelijke metaforiek.
8. door	sc. ‘doorheen’.
de poorten	Weer releveert het enjambement: eerst poorten, pas in tweede instantie bruggen.
	Hoe poorten op te vatten? Worden de poorten gevormd door de bovenbouw van de bruggen of door de pijlers? Het is niet uit te maken. Wel is de positie van de waarnemer zo dichtbij dat golven afzonderlijk zichtbaar zijn.
9. der	is ambigu. 1. ‘van’-metafoor: ‘de bruggen vormen poorten waardoorheen...’: ‘boogbruggen’.
	2. der geeft een bezitsrelatie aan: ‘de bruggen hebben poorten (tussen de pijlers)’.
	Gezien de positie van de waarnemer maakt de laatste interpretatie een waarschijnlijker indruk.
bruggen	is signaalwoord: ‘er zijn bruggen’.^2.
10. ligt	heeft (zie is 1, zijn 6, is 7) weer het betekenisaspect ‘statisch’.
zon	cf. dag 4, licht 5 en 14-15.
gestort	concretiseert zon: het licht, de kleur, gezien als een laag substantie over de golven heen.
11. ruggen	De zon ligt alleen op de ruggen, niet op de golven zelf, het water heeft dus twee kleuren. Dit beeld klopt niet met het beeld in 1, is de positie dichterbij? Het effect van Groen wordt hoe dan ook hier vervangen door dat van zon.
der	sc. ‘van de’.
golven	‘er zijn golven’.
13. bedolven	‘op overstelpende wijze bedekt met’. bedolven maakt dezelfde indruk als gestort.^3.
14. haar	Door haar wordt zon gepersonifieerd, hetgeen bedolven aannemelijk maakt.
zon	De zon treedt dus in verschillende rollen op: gepersonifieerd (haar) en als substantie (ligt - gestort).
BAZEL	Met de stad 7 en 13 wordt Bazel bedoeld. De relatie tussen titel en gedicht is dezelfde als in andere stedengedichten.

2. Bazel ligt aan weerszijden van de Rijn. De stad zelf telt drie bruggen: één die de stations Groot- en Klein Bazel verbindt; de Wettsteinbrücke van ijzer met 63 m. wijde bogen; een stenen brug met openingen, en een spoorbrug.
Aardig is, dat deze informatie uit de werkelijkheid de ambiguïteit van poorten intact laat: zowel ‘bogen’ als ‘openingen’ is relevant.

3. Zie Ruimte.

[p. 205]

Literaire werkelijkheid

1 Lyrische situatie

Er wordt geen persoon genoemd. Er is geen expliciet gezichtspunt, maar een impliciete waarnemer die zich hier onzichtbaar probeert te maken achter de stelligheid waarmee het vers wordt gepresenteerd.

Er is afstand en geen betrokkenheid, de presentatie geschiedt van buitenaf en objectief.

De objectiviteit en stelligheid in Bazel zijn gecorreleerd.

De stelligheid wordt bewerkt door:

1. bepaalde lidwoorden (dertien stuks op 47 woorden totaal). Een onbepaald lidwoord of geen lidwoord heeft heuvlen 5, een fort 7; en zon 10, waarvan zon door de concretisering als een ‘ding’ wordt gepresenteerd.

2. werkwoorden die stelligheid benadrukken: is 1; zijn 6; is 7; ligt 10; is 13.

3. de ambiguïteit in 5-7, zodat niet is uit te maken of en zo ja welke woorden naar de door het gezichtspunt waargenomen realiteit verwijzen en welke metaforisch zijn.

Maar desondanks wordt een indruk van een bepaalde scène opgeroepen, door disparate beelden met ‘zon’ die een waarnemer impliceren: de concretisering in 10, de personificatie in 14-15. Ook verraden bepaalde woorden dat iemand de stad zó ziet: Groen, dag, licht, zon, zon. Bazel is een visie op Bazel, niet een getrouwe weergave van een feitelijk gegeven.

Het gezichtspunt is dus wel van belang. De functie van het gezichtspunt ligt in de presentatie van het hele vers: een visie op Bazel met een zorgvuldige stellige (schijn) objectiviteit.

2 Tijd

De werkwoorden in Bazel geven geen beweging aan, maar zijn tijdloos, hebben koppelwerkwoord-karakter. Het heden is versteend. De enige beweging in het vers is de blikrichting, waarover beter naar aanleiding van de ruimte gesproken kan worden. De tijd waarop Bazel speelt is overdag. Er wordt veel licht en zon genoemd.

3 Ruimte

Bazel heeft een tweedimensionaal effect. De werkwoorden suggereren onbeweeglijkheid. De enige beweging ligt in de blik van de waarnemer: stroom-dal; heuvels eromheen; de stad; de stad preciezer; de stad.

Het beeld in 10-11 klopt niet met dat van 1: het kleurenspel wordt in 10-11 preciezer waargenomen. De stroom wordt in 1 gekarakteriseerd met Groen en slag, in 10-11 zon over ruggen / der golven: in 1 kijkt de waarnemer naar de verdeling in vlakken en kleuren in 10-11 naar preciezere details binnen die vlakken. De waarnemer presenteert wat hij ziet als een schilderij.

In dit licht is de inzet met een kleur Groen effectief. slag, als enig woord dat beweging aan zou kunnen geven in een zo verstard geheel, blijkt nu ook in deze tweedimensionale opvatting te passen. slag kan ook een visuele indruk weergeven: geen beweging maar een plotseling opvallen, zichtbaar worden. De notie ‘beweging’ in slag moet dan worden verbonden met de waarnemer, niet met de scène zelf, maar met de wijze waarop ze gezien wordt. De verschuiving met Groen is functioneel: het opvallende aan de stroom is het aspect Groen en het

[p. 206]

aspect slag. Beide worden met elkaar verbonden en eerst genoemd.

Een ander aspect van het tweedimensionale effect zijn de woorden die plaatsbepaling in een vlak aangeven: door 3, over 11, onder 14.

Ook ligt zon gestort 10 suggereert dat iemand dat gedaan heeft, op een schilderij.

Samenvatting

Bazel presenteert een zo objectief mogelijke weergave van een aantal visuele indrukken, die in twee groepen uiteenvallen: indrukken van licht en kleur, het tweedimensionale effect; en indrukken van standvastigheid, strijdbaarheid (5-7). Beide worden met stelligheid gebracht door bepaalde lidwoorden, het koppelwerkwoord-karakter van verba, de kortheid van de regels, de ambiguïteit van 5-7. De totaalindruk die Bazel geeft is die van beslotenheid (5-7) en licht, waargenomen van een afstand en objectief.

De waarnemer is impliciet, de indrukken zijn visueel. De disparate beelden met zon, 10 en 14-15, en het feit dat de blikrichting verandert (bv. het preciezere beeld 10-12 ten opzichte van 1) verraden de aanwezigheid van de waarnemer.

Het tweedimensionale effect wordt teweeggebracht door de onbeweeglijkheid, door de verdeling in vlakken en kleuren, door voorzetsels die plaatsbepaling in een vlak aangeven, door de suggestie van een ‘maker’ in vooral 10.

Curieus is de kwestie van het ambigue 5-7: juist het ontbreken van anecdotische informatie benadrukt de stelligheid.

De relatie tussen titel en vers is niet complex.

Bazel is geheel syntactisch. Meestal telt elke regel één naam woord, behalve 1, 5 en 7 waar de naam woorden nauw met elkaar verbonden zijn. Het enjambement doet niet altijd even essentiëel aan als in andere ‘Seinen’. Toch is ook dit vers niet ‘geknipt’ uit grotere regelmatiger regels, getuige het rijm.