Marsmans 'Verzen' (onder de naam Hannemieke Postma)

Toetsing van een ergocentrisch interpretatiemodel

[p. 191]

20 Hiddensoeaant.

Atomistische interpretatie

1. Bronzen	Waarschijnlijk wordt Bronzen disjunct gebruikt en telt alleen de kleurwaarde: ‘donkergroen of goudbruin’.
boot	1. Is dit een anecdotisch gegeven: ‘er is’?
	In dat geval wijst het gedicht naar de titel: Hiddensoe is een eiland, waar een boot (in de haven) zou kunnen liggen.
	2. Er is echter nog een andere mogelijkheid: het eiland Hiddensoe heeft zelf nl. een vorm, die met die van een boot vergeleken zou kunnen worden. In dat geval is boot metaforisch voor het eiland zelf. De kleur van Bronzen sluit in ieder geval beter bij de metaforische interpretatie aan.
2. de sprong	sprong bezielt boot, alleen levende wezens springen. Deze bezieling wordt functioneel in het vers.^1. Tegelijk is sprong een metafoor waarmee een visuele indruk wordt weergegeven: het lijkt alsof de flanken zich in een sprong omhoog bewegen, plotseling en dynamisch: ‘de flanken tekenen zich plotseling af, lichten op’.
	sprong kan ook worden opgevat als ‘uitbolling’ (Van Dale); deze betekenis is toepasbaar wanneer men boot als ‘het eiland Hiddensoe’ interpreteert.
uwer	1. De boot wordt aangesproken.
	2. Het eiland wordt aangesproken.
	Hoewel de eerste interpretatie mogelijk is, wijst uwer, vooral in combinatie met de titel, m.i. op de tweede.
	In beide interpretaties wordt boot voorgesteld als een dynamisch levend wezen. Uit uwer volgt, dat er ook een ‘ik’ moet zijn, al manifesteert het zich niet. Nu wordt de visuele interpretatie van sprong duidelijk: de ‘ik’ ziet het als zodanig.
flanken	Van Dale heeft (o.a.) ‘zijkant van een schip’. ‘flank’ wordt dus in verband met schepen wel gebruikt. Maar het betekenisaspect ‘flank van een dier’ is hier ook toepasbaar, de boot wordt immers bezield. N.b. de boot springt niet zelf, de flanken springen: de bezieling blijft metaforisch, ondergeschikt aan de te wekken visuele indruk. Het meervoud doet veronderstellen dat beide zijden tegelijk zichtbaar zijn.
	Dit wijst op de tweede interpretatie: het gezichtspunt zou zich op een hoog punt (bv. een duin) aan het uiteinde van het eiland kunnen bevinden. Binnen de eerste interpretatie is de positie van het gezichtspunt niet duidelijk, tenzij de ‘ik’ zich op de boot zelf bevindt.
4. stoot	herhaalt en versterkt de dynamische werking van sprong. De regels

1. Zie de interpretatie van regel 5.

[p. 192]

	2-6 hebben een vrij complexe metaforiek, met directe metaforen. Onderwerp van stoot is de sprong / uwer flanken; stoot maakt 2 en 3 metonymisch: in wezen kan een sprong niet stoten maar degene die springt (verwisseling van dader en daad). Geparafraseerd ‘uw flanken springen en (daardoor) stoten...’
5. een mes	Weer functioneert de metafoor zowel op visueel niveau, als op het niveau van de bezieling.
	sprong werd visueel geïnterpreteerd als ‘zich plotseling omhoog bewegend oplichten/aftekenen van de flanken’; hier gaat het vers een stap verder, het ‘springen’ wordt gelijkgesteld met ‘stoten’ en flanken met een mes: ‘het oplichten van de flanken is als een mes in de nacht’. Op visueel niveau functioneert de metafoor, omdat mes hier dient om het visuele beeld van flanken te verduidelijken. Op het niveau van de bezieling treedt geen verduidelijking op, maar wordt een thematisch gegeven ingevoerd: Hiddensoe is een vers vol agressie, de boot wordt voorgesteld als een dynamisch, agressief ding. De notie ‘geweld’ aan mes is een belangrijk aspect in dit gedicht.
6. in den nacht	behoeft visueel niet veel toelichting meer: ‘zich aftekenend tegen’.
	Door de bezieling worden twee tegenstanders, boot en nacht, tegenover elkaar gesteld, de boot valt de nacht aan met een mes.
7. zilvren dood	Waarop moet deze regel worden betrokken?
	1. Binnen de anecdotische interpretatie van boot zijn er drie mogelijkheden:
	a. op mes, en daarmee op 2-6. Hiertegen spreekt Bronzen 1; b. op nacht: 7 zou zo het resultaat van 2-6 weergeven. De kleur zilvren is dan wel vreemd, past niet bij nacht; c. op maan in 8.
	Deze interpretatie zou weliswaar de bouw van het vers evenwichtig maken: 1 en 7 inleidende regels, 2-6 en 8-14 geweld, met het motief van oplichten, het spel tussen licht en donker; en 15-16 afronding. Maar het rijm boot - dood is niet functioneel. Ook kan 7 nauwelijks iets inleiden omdat de regel geen anecdotische informatie geeft. Bovendien zou eerst de metafoor genoemd worden, en pas in 8 de maan waarop dood betrokken moet worden.
	Binnen de anecdotische interpretatie van boot blijft deze regel onbevredigend.
	2. Wanneer boot opgevat wordt als metafoor voor het eiland Hiddensoe, kan zilvren dood als geheel op het eiland betrokken worden, dat met deze woorden dan wordt gekarakteriseerd als gewelddadig.
	Het rijm boot - dood is dan functioneel, omdat beide woorden metaforen zijn met een gemeenschappelijk subject. Toch is ook hier de overgang van Bronzen naar zilvren abrupt. Een oplossing zou zijn, zilvren alleen te betrekken op dat gedeelte van het eiland dat verlicht wordt (door de maan 8), en Bronzen op het geheel; bevredigend is dit echter niet. Om deze reden blijft de eerste interpretatie mogelijk, hoewel de tweede het gedicht als geheel meer recht doet.^2.
8. maan	Gezien de dolk (‘dolk’ is mannelijk) moet maan object van de zin zijn. Het woord staat voorop vanwege de anecdotische functie: ‘er is maan’. Na de aanval op de nacht volgt nu een tweede aanval op de maan.

2. Ik beperk me vanaf hier tot de tweede, metaforische opvatting van boot. De interpretatie van 8 vv. blijft in beide gevallen dezelfde. Zie naar aanleiding van de anecdotische interpretatie van boot hoofdstuk VI 2.20.

[p. 193]

9. die	De zin 8-14 is een ellips: maan die...die bezielt maan, meteen nadat deze genoemd is. Maar die ondersteunt ook de lyrische situatie; ware het nl. een zin met onderwerp en persoonsvorm, dan zou men ‘de’ maan verwachten. die maakt dat het lidwoord kan worden weggelaten.
de dolk	cf. 5 en 3: flanken en mes; boeg en dolk. De agressie in het thema wordt voortgezet.
10. van	verbindt de metafoor dolk met het subject boeg: ‘de boeg is een dolk’.
den boeg	‘het voorste gedeelte van de romp van een schip’. dolk / van den boeg is dus niet een voortzetting van de flanken - mes metafoor, maar een nieuwe: de boot wordt door middel van twee agressieve metaforen gekarakteriseerd.
11. muur	Een nieuwe metafoor (van den nacht), die weer zowel visueel als thematisch functioneert. muur is de grens tussen boot en nacht: ‘de boeg staat scherp afgetekend tegen de nacht’; voorts past het betekenisaspect ‘ondoordringbaarheid’ in muur bij de agressie: ‘de maan wordt aan scherven geslagen aan (tegen) de nacht’, die dus als hard wordt voorgesteld.
12. van den nacht	Het beeld met de muur is niet onverenigbaar met de rol van de nacht in 6: hier echter komt de notie ‘ondoordringbaarheid’ erbij.
13. tot scherven	Het beeld is weer visueel interpretabel: ‘breekt het licht van de maan tot scherven’. Ook thematisch functioneert scherven: de boot ‘ontwapent de maan door deze aan stukken te slaan.’ De agressie van de boot is in het hele gedicht behalve thematisch ook op het visuele niveau integrabel.
14. sloeg	De onvoltooid verleden tijd lijkt merkwaardig, maar is dit niet, als deze duratief wordt opgevat: ‘de scherven zijn nog steeds te zien’.^3.
15. schuim	Deze regel moet anecdotisch worden opgevat: ‘er is schuim’. schuim fungeert als samenvattend resultaat van het visuele beeld van 8-14: ‘het schuim van het water licht wit op in het maanlicht’.
16. flarden	is een metafoor in een metafoor: het heft de notie ‘vloeibaarheid’ in bloed op. ‘Het schuim drijft op het water als een er niet bijbehorend iets.’ flarden kwalificeert bloed met de notie ‘rafelig’: ‘aan flarden gescheurd’.
bloed	De regel moet met schuim verbonden worden: ‘het schuim is / bestaat uit flarden bloed’. Hiermee wordt het agressieve thema afgesloten, deze regel geeft het resultaat van het gevecht.
HIDDENSOE	De titel plaatst visie en gebeuren in een bepaalde wereld, en maakt het symptoom van die wereld: dit agressief gebeuren wordt kenmerkend geacht voor Hiddensoe. Deze verbinding van gedicht en titel levert m.i. een doorslaggevend argument voor de opvatting van boot als het eiland zelf.

3. Zie Tijd.

Opmerking naar aanleiding van Hiddensoe

Opvallendst aan Hiddensoe is de regelverdeling. 2-6 vormen een zin, en 8-14 eveneens (elliptisch). Wat is de functie van deze ‘in stukjes geknipte’ regels? Er zijn twee redenen waarom het gedicht in deze vorm beter tot zijn recht komt dan in een (hypothetische) andere vorm.

1. Het gedicht werkt met weinig woorden, moet alles met minimaal materiaal bereiken. Vele woorden hebben nadruk nodig en krijgen daarom een aparte

[p. 194]

regel: sprong, stoot, mes en nacht worden door het enjambement gereleveerd in 2-6; uwer flanken niet, maar stoot zou minder werkzaam zijn geweest (dynamiserende metafoor) in een hypothetische regel ‘de sprong uwer flanken stoot’.

Voor maan, dolk, boeg, muur, nacht, scherven en sloeg gaat dezelfde redenering op.

2. Er wordt een bepaald effect bereikt door het staccato van korte regels: deze versterken nl. de flitsende, dynamisch-agressieve indruk.

In 8-14 wekt de zin bovendien zelf ook de indruk aan scherven te liggen. Hiddensoe kan niet een conservatiever uitziend gedicht zijn geweest, dat in stukjes is geknipt.

Kijkt men bv. naar het rijm, dan bewijst dat, dat het gedicht niet in deze vorm is ontstaan uit een rijmend gedicht, dat er ongeveer zo zou hebben uitgezien:

Bronzen boot
de sprong uwer flanken stoot
een mes in den nacht

zilvren dood

maan die de dolk van de boeg
aan de muur van den nacht
tot scherven sloeg

schuim flarden bloed.

Sommige regels in deze constructie zijn lelijk op zichzelf: 5 en 8; andere in combinatie: de verhouding 1-2 is niet fraai, het enjambement 2-3 laat mes wegvallen, 6 doet aan als een overbodige regel.

Daarentegen verbindt het rijm nù, in Marsmans Hiddensoe, onnadrukkelijk hier en daar, en geeft eenheid aan de indruk van scherven en flarden die Hiddensoe maakt.

Literaire werkelijkheid

1 Lyrische situatie

Er treedt in dit gedicht één aangesproken persoon op, nl. de boot: uwer flanken 3.

Het gezichtspunt manifesteert zich niet expliciet, alleen impliciet, in uwer. Uit Hiddensoe is op te maken, dat een indruk van een ‘boot’ 's nachts in het water, maan, en schuim wordt verbeeld als een gevecht. Het is aannemelijk dat degene die deze indruk ondergaat het gezichtspunt is, en 't gevecht de visie weergeeft van dat gezichtspunt op Hiddensoe.

Dan is de functie van het gezichtspunt: de presentatie van een indruk van Hiddensoe bij nacht àls gevecht.

De ‘ik’ bekijkt het gevecht van buitenaf en objectief. Ook de visie, een scène die gezien wordt als gevecht, wordt objectief gegeven, de ‘ik’ laat geen meningen of gevoelens ten opzichte van het ‘gebeuren’ blijken.^4. De boot wordt door dynamiserende en agressieve metaforen gekarakteriseerd (sprong, stoot, mes, dolk, sloeg).

4. In tegenstelling tot Berlijn.

[p. 195]

2 Tijd

De verbaaltijd levert één probleem op: stoot naast sloeg. In de atomistische interpretatie werd sloeg duratief opgevat: ‘de scherven liggen er nog steeds’: zo is sloeg een onderdeel van de beschrijving in het presens.

Wat zou er met het gedicht gebeuren als sloeg echte onvoltooid verleden tijd aangaf? Dan zou 8-14 vóór 2-6 plaats hebben moeten vinden en verliest de bouw van het vers (de beweging omhoog - beweging omlaag) zijn zin, het rijm boeg - sloeg zou zijn functie verliezen.

Er is dus geen andere manier om de onvoltooid verleden tijd van sloeg te interpreteren dan met duratief aspect.

3 Ruimte

Hierboven werd al van beweging omhoog en omlaag gesproken. Deze beweging valt samen met, is ook de blikrichting van het gezichtspunt: de ‘ik’ kijkt van boot omhoog (1-6) en daarna van maan omlaag naar boot (8-14) en ten slotte in het water. De ruimte in het vers krijgt door deze blikrichting een tweedimensionaal karakter.

Samenvatting

In Hiddensoe wordt het spel van licht en donker, ontstaan doordat de maan in het water schijnt, uitgewerkt in de vorm van een gevecht tussen boot en maan: flanken - mes en dolk - boeg tegenover maan - aanflarden sloeg; met als resultaat schuim en flarden bloed. De boot in 1 laat voor het hele vers twee verschillende interpretaties toe. Deze boot kan anecdotisch zijn, maar ook metaforisch staan voor het eiland Hiddensoe, dat de vorm van een boot heeft. Deze laatste interpretatie doet het gedicht m.i. meer recht.

Het gezichtspunt manifesteert zich impliciet in uwer 3.

De beweging in het vers (dynamische metaforen sprong, stoot, sloeg) is de ekwivalent van de blikrichting van de ‘ik’ omhoog en omlaag. Hierdoor maakt het vers een tweedimensionale indruk.

Het tafereel wordt van een afstand bekeken, van buitenaf en zonder dat de ‘ik’ bij het gebeuren is betrokken. Hiddensoe is een objectief vers.

De opbouw van het vers in korte staccatoregels is functioneel, want deze bevestigt de indrukken van snelle agressie (2-6) en flarden (8-14).

De veronderstelling, dat 2-6 en 8-14 in stukjes geknipt zouden zijn kan met een beroep op het rijm worden ontzenuwd. Ook is er geen functionele eenheid te ontdekken door de regels naast elkaar te zetten. De titel plaatst het gedicht in een specifiek kader.