Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw

Abraham van der Myl

Van de ruim zeventig jaar die hij geleefd heeft, heeft Van der Myl er twintig, van 1589 tot 1609, in Zeeland doorgebracht, maar ook nadat hij, noodgedwongen, naar Holland was vertrokken, heeft hij het contact met de Zeeuwen bewaard en hebben deze hem ook nog zózeer als een van de hunnen beschouwd, dat zij hem hebben uitgenodigd om mede te werken aan de ‘Zeeusche Nachtegael’, ruim tien jaar na zijn vertrek. Om deze reden wordt het werk van deze geleerde predikant hier in zijn geheel beschouwd.

Abraham van der Myl (1563 - 1637) ⁶⁵⁵ stamde uit een bekend Dordts geslacht, dat in de zestiende en de zeventiende eeuw een aantal verdienstelijke staatslieden en geleerden aan ons land heeft geschonken. Zijn vader, Jan van der Myl Claasz., was aanvankelijk rentmeester van graaf Willem van den Berg, en vervolgens predikant te Appingedam, Groningen, Delft en Breda; zijn moeder, Christina van Wimborg, stamde van moederszijde uit het adellijke geslacht der Quaden uit Westfalen. Hun zoon werd op 13 Februari 1563 ⁶⁵⁶ te 's-Heerenberg, de resident der graven Van den

655 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 187 - 189; Vrolikhert, t.a.p., blz. 41 - 52; G.D.J. Schotel, Dordrecht (Dordrecht, 1858), blz. 41 - 47: Abraham van der Myl (een omgewerkte herdruk van het art. in L. G. Visschers Historisch tijdschrift, 2 (1842), blz. 60 - 63). - Over het geslacht Van der Myl: Matthys Balen, Beschryvinge der stad Dordrecht (Dordrecht, 1677), blz. 1141 - 1145; Schotel, t.a.p., blz. 7 - 48.

656 Balen en Schotel noemen als zijn geboortejaar: 1563, Foppens en Vrolikhert: 1558. Van der Myls grafschrift vermeldt: Obiit A. 1637, 27 Martij, aetatis suae 79, maar een brief aan Johan van Beverwijck (zie hierna, blz. 406, noot 709), gedateerd 29 Mei 1633, ondertekent hij: aetatis meae LXX.

[p. 335]

Berg, geboren en van jongs af bestemd voor de geestelijke stand. Aan de Gentse hogeschool volgde hij de lessen van Jacobus Kimedoncius en Lambertus Danaeus, twee theologen van meer dan gewone betekenis. Onder voorzitting van de eerste verdedigde hij in 1583 negen stellingen uit de brief van Paulus aan de Hebreeën over het priesterschap van Christus. Het volgende jaar verliet hij Gent wegens de geloofsvervolgingen, om aan enkele buitenlandse universiteiten zijn theologische studie voort te zetten, o.a. in Heidelberg, waar hij in 1586 en '87 was. Teruggekeerd in het vaderland, leidde zijn weg, misschien door tussenkomst van Kimedoncius, die sinds 1585 predikant te Middelburg was, naar Zeeland, waar hij op l Juli 1589 door de kerkeraad van Vlissingen als derde predikant werd beroepen ⁶⁵⁷, op voorwaarde dat zijn gaven vooraf door enkele predikanten getoetst zouden worden. Klaarblijkelijk heeft hij aan de eisen voldaan. In 1597 was hij een van de gedeputeerden van de classis van Walcheren naar de provinciale Zeeuwse synode te Goes, waaruit opgemaakt mag worden dat hij destijds nog voor rechtzinnig doorging. Dit veranderde, toen hij in het begin der volgende eeuw partij koos voor de opkomende beweging der Remonstranten. Aan de magistraat van Vlissingen was dit dermate onaangenaam, dat zij in het laatst van 1608 zijn overplaatsing eiste, en hem zelfs, toen dit naar haar zin niet spoedig genoeg gebeurde, het preken verbood. Het is niet duidelijk waarom de Vlissingse regering zo streng tegen hem optrad; noch de acta van de kerkeraad, noch die van de classis verspreiden hierover enig licht. Uit de acta van de provinciale synode, die in 1610 te Vere bijeenkwam, blijkt dat er ‘quade geruchten’ over hem waren uitgestrooid ⁶⁵⁸, maar het is niet op te maken of deze zijn leer dan wel zijn leven betroffen. Intussen had de kerkeraad hem al op het eind van 1608 of het begin van 1609 ongevraagd ontslag gegeven, en in zijn plaats Daniël van Laren, predikant te IJzendijke, beroepen. Van der Myl beriep zich op de classis van Walcheren en de provinciale synode van 1610, maar de protesten van de classis zowel als die van de synode, bij Hunne Edel Mogenden ingediend, bleven zonder het gewenste resultaat ⁶⁵⁹. Van der Myl bleef dus afgezet, en vestigde zich in 1609 als ambteloos burger in Dordrecht, waar zijn familie woonde. Pas in 1614 werd hij te Papendrecht, onder de classis van Zuidholland, weer predikant, maar al in 1619 nam hij emeritaat of werd hij - ook dit blijkt niet duidelijk - als Arminiaan afgezet. Zo bracht hij ook zijn laatste twintig levensjaren weer ambteloos te Dordrecht door, waar hij vele vrienden had, o.a. de bekende dokter Johan van Beverwyck, en waar hij op 27 Maart 1637 stierf ⁶⁶⁰.

Het oudste werk dat we van Van der Myl kennen is een Latijns rouwdicht uit 1587 op de dood van de Friese dichter Eilardus de Alma ⁶⁶¹, met wie hij wellicht te Appingedam of Groningen kennis heeft gemaakt. Er schijnt geen exemplaar van te zijn bewaard gebleven, en zo is het niet mogelijk een indruk te krijgen van dit specimen van consolatieliteratuur, waarmee Van der Myl zich aansloot aan een in de Renaissance-literatuur welbekend genre.

Zes jaar later verscheen zijn vertaling van ‘Den slach van Lepanten’ (1593) ⁶⁶², het gedicht dat Jacobus VI van Schotland op de bekende zeeslag van 1571 tegen de Turken heeft gemaakt, en dat al eerder door Du Bartasin het Frans was overgezet. Van der Myls vertaling sluit zich nauwer dan de Franse bij het origineel aan, en hoewel ze niet vrij is van een zekere stroefheid, treft ons hier en daar toch een niet onwelluidende klank; zo in enkele, overigens vage natuurbeschrijvingen, als in deze Virgiliaanse aanduiding van de lente:

657 Er schijnt sprake van een beroep naar Friesland (Leeuwarden?) te zijn geweest; prof. Sibrandus Lubbertus uit Franeker en de bekende Emder predikant Menso Alting schijnen zich daarvoor moeite te hebben gegeven, maar zonder succes. Een onbekende, die bang was dat zijn eigen luister door die van de jonge Van der Myl verduisterd zou worden, werkte hem namelijk tegen. Vgl. de brief van Lubbertus (Franeker, 6 December 1587) en die van Menso Alting (Emden, 16 Augustus 1587), beide aan Van der Myl, in: Thomas Crenius, Animadversiones philologicae et historicae, XI (Lugd. Bat., 1702), p. 125 - 126. Uit deze brieven blijkt ook dat Van der Myl in Augustus 1587 nog in Heidelberg studeerde, maar in December weer in Delft was, waar zijn vader destijds als predikant stond.

658 Reitsma en Van Veen, Acta, t.a.p., V, blz. 93 - 95.

659 De gedeputeerden van Vlissingen legden er op de synode de nadruk op, dat deze zaak vooral de magistraat van hun stad betrof, die hun uitdrukkelijk had verboden om op de genomen besluiten terug te komen. De synode oordeelde het daarop ‘onbehoorlick ende de kercke ende de policie schadelick te wesen, dat de kerckenraedt van Vlissinghe haer in een pure kerckelicke zaecke tegens den synodum met de authoriteyt der politycke overicheyt behelpt’. - T.a.p., blz. 95.

660 Van der Myl is twee keer getrouwd geweest, eerst met Digneken Hoefyzer, uit een bekende Delftse familie, daarna met Agnetken van Duymen. Bij het tweede huwelijk, dat in het najaar van 1596 te Vlissingen werd gesloten (de ondertrouw had plaats op 19 October), was de hele kerkeraad als getuige tegenwoordig. Uit het eerste huwelijk werd een zoon Jan geboren, getrouwd met Engeltje Vermy; uit het tweede vier zoons en drie dochters: 1. Abraham, gehuwd met Barbara Zegers Bax; 2. Joachim; 3. Samuel, beiden ongetrouwd gestorven; 4. David, getrouwd met Kleysje Klaasdr.; 5. Digna, getrouwd met Aarnoud de Moor; 6. Christina, ongetrouwd gestorven; 7. Anna, getrouwd met ds. Andreas Colvius, predikant bij de Waalse gemeente te Dordrecht.

661 * Consolatio super morte Eilardi ab Alma Frisii (Heidelberg, 1587), 4to. - Aldus bij Van der Aa; ik zag dit geschrift niet. - Over Eilardus of Eclardus van Alma († 1586), de dichter van de * ‘Bellum Gigantum’ (1587), vgl. Van der Aa. - Omstreeks 1595 maakte Van der Myl een lijkdicht op zijn toen nog eenige broer (David of Samuel), dat hij aan Philips Lansbergen zond. Vgl.: Nog twee brieven van Philips Lansbergen, medegedeeld door C. de Waard Jr. (Archief Z.G.d.W., 1915. blz. 93 - 99; alwaar, blz. 98).

662 Den slach van Lepanten des conincx van Schotlandt, Jacobi des Sesten, tegen-woordichlick regerende. Van hem eerst beschreven in Schotsche dicht, ende overgeset in Nederlantsche dicht, deur Abraham vander Myl. Middelburgh, ghedruct by Richard Schilders, wonende op de Groote Merckt, inde Fransche Galeye. 1593 (48 blzn.; 4to) (Nat. Bibl., 's-Gravenhage; Bibl. Thysiana, Leiden) - (Beschreven in B.B., M 159). - De vertaling is opgedragen aan de overheid van Vlissingen. - Herdruk: Amsterdam, z. j. (1603?) (U.B., Amsterdam). - Bovendien heeft Zacharias Heyns de vertaling van Van der Myl opgenomen in zijn: W.S. Heere van Bartas Wercken, IV, 2de stuk (Rotterdam, 1628), blz. 179 - 208. Vgl. blz. 175: ‘Onnoodich docht het my te stellen desen slagh, By Bartas meed in Frans ghebracht zijnd' aen den dagh: Dewijle vander Myl (poëtelijck beschreven) Den selven in goet Duyts te lesen heeft ghegheven’.
Waarschijnlijk heeft Van der Myl de uitgave gebruikt die, tezamen met de Franse vertaling, verscheen in: His Maiesties poeticall exercises at vacant hours (Edinburgh, 1591).

[p. 336]

 

Op dien tijt van het jaer, wanneer der maeyers handt

 

Met een gecromde zicht scheert aff alom vant landt

 

De gulden locken haers van Ceres geelwe vlechten:

 

End als de tacken crom sick niet en connen rechten,

 

Mits haer swaer vruchten last: end' als den huysman bly,

 

Gecroont met wijngaerts blaer, danst met een wijt geschry ⁶⁶³,

of in deze andere, van de dageraad:

Soo haest nu t'morgenroot met sijn schoon aensichts stralen
Den dach om hoge brocht, end deed' den nacht neerdalen:
End maeckten s'leeuwercks keel, bly om der sonnen licht,
Weer open, om tot God te singen een soet dicht:
Soo haest de claere maen van aenschijn ongestadich,
In zee te bedde was, end dat de son schijndadich,
Mits treckend' allen damp end wasem dick om hooch,
Een hemels blauwen rock de coele locht aentooch ⁶⁶⁴.

Van der Myl heeft aan deze vertaling enkele kleinere oorspronkelijke zowel als vertaalde gedichten toegevoegd ⁶⁶⁵. Ook hij was, als zovelen onder zijn tijdgenoten, getroffen door de epode ‘Beatus ille’ van Horatius, en de vertaling die hij van ‘Den loff eens landt-mans levens’ ⁶⁶⁶ gaf - de oudstbekende uit onze taal - is verre van onverdienstelijk. In vijfvoetige jambische verzen heeft hij het origineel op de voet gevolgd. Mogen we het als een hulde aan zijn dichterschap beschouwen, dat de dichter van ‘Bauw-heers wel-leven’ uit de ‘Nederduytschen Helicon’ er enkele regels aan ontleend heeft ⁶⁶⁷, zoals Philibert van Borsselen enkele jaren later een passage uit de ‘Slach van Lepanten’ in zijn ‘Strande’ overnam? ⁶⁶⁸

Behalve twee andere oden van Horatius heeft Van der Myl nog, onder de titel ‘De ydelheyt ende ongestadicheyt des werelts, levendich afgeschildert’ ⁶⁶⁹, een aantal achtregelige gedichtjes van de Franse auteur Antoine la Roche de Chandieu vertaald. In zijn vertalingen is hij doorgaans meer op dreef dan in oorspronkelijke gedichten als ‘Vant Woort Gods’, ‘Tegen den wellustigen’ en ‘Tegen den dronckaerts’ of dat ‘Over den naem sijns soons Petri’ ⁶⁷⁰, waarin ook niet het geringste spoor van dichterlijk talent te onderkennen is.

Klaarblijkelijk heeft Van der Myl door deze vertaling van de ‘Slach van Lepanten’ de aandacht getrokken van Carel van Mander, en is deze op de een of andere wijze met de Vlissingse predikant in contact gekomen. We kennen althans een sonnet van de Haarlemse dichter aan zijn Vlissingse vriend ⁶⁷¹, die voor Van Manders vertaling van de ‘Bucolica en Georgica’ (1597) in de vorm van een dialoog tussen Gaerdriick en Plantman een ‘Ecloga ofte Veld-dicht’ ⁶⁷² schreef, waarin Van Mander om zijn vertaling wordt geroemd, ‘ende alle goede verstanden werden vermaent hetselfde nae te volghen int verrijcken der Nederlandtsche sprake’. De samenspraak krijgt een locale kleur door de vermelding van het steeds toenemende aantal boomgaarden op Walcheren en de korenrijkdom van Zeeland, waardoor de dichter bewees hoezeer dit zijn tweede vaderland was geworden.

Ook aan de ‘Nederduytschen Helicon’ heeft Van der Myl meegewerkt. De bundel bevat een ‘Nieu-jaer-liedt’ ⁶⁷³ van hem, opgedragen aan de Middelburgse maecenas Melchior Wijntgis, en een berijmde anekdote ⁶⁷⁴, alweer zonder enige dichterlijke verdienste. Hij zal het dan ook wel alleen aan zijn vertaling te danken hebben, dat hij in het ‘Vreught-eyndich spel’, waarmee de bundel opent, genoemd wordt onder de zestien Neder-

663 T.a.p., blz. C 2 v°.

664 T.a.p., blz. C 3 v°.

665 In de herdruk zijn deze weggelaten.

666 T.a.p., blz. E 3 r° - E 4 r°. - Met de beide andere aanstonds te noemen oden van Horatius is deze, met slechts enkele onbetekenende spellingvarianten, herdrukt in: Horatius satyrae oft sermones rhetorijckelicken overgheset door Cornelis van Ghistele (Leyden, 1599), blz. 100 - 106: Volghen noch sommige andere dingen, overgheset deur A. V. M.

667 Vgl. Den loff ens landt-mans levens, t.a.p., blz. E 4 r°:

Oft een salaed' versch uyter aerd' gepluckt,
Een kervelmoes, daer in veel groenicheden
Den mensch gesondt, gescheerft sijn end gesneden,

met Bauw-heers wel-leven (Den Nederduytschen Helicon, t.a.p., blz. 236):

Oft een salaadjen versch ghepluckt, end' zelf ghezeyt,
Oft wel een kervelmoes, daer in veel groenigheden,
Tot 's mensch gesontheyt goed, gescherft zijn en gesneden.

Men zou n.a.v. deze overeenkomst ook Van der Myl willen voegen bij de dichters, die voor het auteurschap van ‘Bauw-heers wel-leven’ in aanmerking komen, maar dezelfde bezwaren, die beletten om dit gedicht aan Philibert van Borsselen toe te schrijven, gelden ook voor Van der Myl. Vgl. J.A.N. Knuttel, Bauw-heers wel-leven (Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk., 46 (1927), blz. 180 - 185); P.J. Meertens, Bauw-heers wel-leven (t.a.p., 56 (1937), blz. 273 - 275).

668 Vgl. Den Slach van Lepanten, t.a.p., blz. B 3 r°:

Ick bid u eenich God, God dryich in personen,
Dryes bid ick u, die t'saem hebt eew'lick willen wonen:
Gelijck van macht end' eer, hoewel een onderscheyt
Sy onder u, welck doch u wesen niet en scheydt,

met Strande, t.a.p., blz. 51:

Ick bid dy eenigh God, God dryigh in persoonen,
Die voor all' eeuwen hebst te samen willen woonen,
Gelijck van macht end eer, hoe wel een onderscheyd
Sy onder dy, welck doch dijn wesen niet en scheydt.

669 Den Slach van Lepanten, t.a.p., blz. F 2 r° - F 4 v°. - Het origineel is waarschijnlijk niet afzonderlijk verschenen; het wordt althans niet genoemd in de opgaven van Chandieu's werken.

670 T.a.p., blz. E 4 v° - F v°.

671 Achter het exemplaar van de ‘Bucolica en Georgica’, dat in het bezit is van de Gentse Universiteitsbibliotheek. De andere bekende exemplaren van deze vertaling bezitten deze toevoeging niet. Vgl. B.B., M. 92.
Het sonnet luidt als volgt:

Van rijck Peru metael (daer sterfsaem wichten
Al veelsins om doorcruycen Tethys schoot,
Hoe seer ghedreycht met bleeck' en coude doot,
Van Syrt, Charybd', ja ' storm, en donder-schichten)

Wert niet dijn loon, o vriend, ghy crijght gedichten,
Ghedichten slechts te loon met jonste groot:
Voor dat u pen dit mijn vertael ter noot
Beschermt vast, en Soyli hoop doet swichten.

Mijn slechtheyt dan, neemt danckich van der Mijl,
Vertaelt yet oudts in uwen soeten stijl,
Dy comt het toe, ghy moeght ons best gherijven.

Want selden valt dat letter-kondich man
Recht weet ons tael, als ghy, en dichten can:
Wilt dan ons Vlaemsch als eenich steunsel stijven.

Een is noodich.

672 Bucolica en Georgica, dat is, Ossen-stal en landt-werck P. Virgilii Maronis, prince der poëten. Nu eerst in rijm-dicht vertaelt, door K. v. Mander (Haerlem, 1597), blz. A 3 r° - A 4 v°.

673 Een Nieu-jaer-liedt, aen den achtbaren, erentvesten, ende konst beminnenden heere, Melchior Wijntgis. - Den Nederduytschen Helicon (Haerlem, 1610), blz. 212 - 214.

674 Van dien Engelsman, die den nachtegael soo levendigh naesingt. - T.a.p., blz. 245 - 248.

[p. 337]

landse voorgangers op het terrein der rhetorica, die waard zijn om nagevolgd te worden ⁶⁷⁵.

Nog eenmaal zullen we Van der Myl als lid van een dichterkring ontmoeten, die van de ‘Zeeusche Nachtegael’. De twee bijdragen, die dit boek van hem bevat ⁶⁷⁶, bewijzen dat hij zich nog altijd als een Zeeuws dichter beschouwde, en dat de Zeeuwen hem, zijn onrechtzinnige naam ten spijt, ook nog altijd als zodanig erkenden. Zijn aandeel aan de bundel leert ons dat hij in de calvinistische gedachtenwereld van de Zeeuwen geen vreemdeling was.

Van der Myl, die intussen weer Hollander was geworden en zijn tweede vaderland voorgoed had verlaten, had enkele jaren na zijn vertrek uit Zeeland de ‘Lingua Belgica’ (1612) ⁶⁷⁷ uitgegeven, die ofschoon in het Latijn geschreven, een pleidooi inhield voor de moedertaal, en die ook in andere opzichten een typische uiting van renaissancistische taalkunde is. In dit boek, dat naar de schrijver meedeelt in niet meer dan twee maanden tijds geschreven zou zijn, wilde hij de oudheid, de eerbied-waardigheid en de voortreffelijkheid van de Nederlandse taal aantonen en de verwantschap van deze met het Hebreeuws, het Grieks, het Latijn, het Perzisch en andere talen duidelijk maken. Naast de eerste drie talen beschouwt hij de lingua Germanica, sive Teutonica, sive Belgica als een van de vier moedertalen van de meeste volken. In een aantal woordenlijsten toont hij hun onderlinge verwantschap aan, waarbij hij er, zoals trouwens in zijn hele betoog, te weinig rekening mee heeft gehouden dat er meer gelijk dan eigen is, ook in de filologie. Zijn wijze van redeneren is vrij simpel, en voor de taalstudie is zijn boek niet meer dan een historisch curiosum. Niettemin blijkt er uit, hoe grote belangstelling deze predikant bezat voor de jongste ontdekkingen op filologisch gebied, waarvan hij uitstekend op de hoogte blijkt te zijn geweest. Van Marnix' schoondochter leende hij een door deze staatsman vervaardigd excerpt uit een Perzische woordenlijst van Raphelengius, van de studies van Gyraldus, Gesnerus, Bibliander, Vulcanius, Merula, Lipsius en andere gezaghebbende filologen blijkt hij met vrucht kennis te hebben genomen. Maar al zijn wijsheid was tweederangs-wijsheid, en van enig kritisch inzicht in zijn bronnen geeft Van der Myl nergens ook maar enig blijk. Niettemin heeft het enig gezag gehad; de lofdichten van Vulcanius, Heinsius en Scriverius, die de ‘Lingua Belgica’ voorafgaan, deden het als het ware onder de auspiciën van de Leidse school verschijnen, en niemand minder dan Grotius nam zijn bewijsvoering voor de IJslandse kolonisatie van Noord-Amerika in zijn ‘De origine gentium Americanarum dissertatio’ (1642) over. Nog lang na Van der Myls dood heeft de filologie de ook door hem verdedigde denkbeelden aangehangen, en eerst Leibnitz heeft het vooroordeel, dat het Hebreeuws de moeder van alle talen zou zijn, voorgoed overwonnen.

Van Van der Myls filologische belangstelling getuigt nog een woordenlijst uit oude Duitse schrijvers als Otfried von Weissenburg, Williram, de glossaria van Rhabanus Maurus, van Kero, Gassarus, Lipsius en Lazius, waaruit hij de oude Duitse en Keltische woorden zorgvuldig heeft gerangschikt en vervolgens getracht, ze met behulp van allerlei talen te verklaren. Leibnitz achtte ze belangrijk genoeg om ze onder de titel ‘Archaeologus Teuto’ op te nemen in zijn ‘Collectanea etymologica’ (1717) ⁶⁷⁸. Enige verwantschap met de ‘Lingua Belgica’ vertoont ook liet posthume boekje ‘De origine animalium, et migratione populorum’ (1667) ⁶⁷⁹, dat Van der Myl nog op zijn zeventigste jaar, dus in 1628 of 1629, voltooide, maar dat pas veertig jaar later in Genève gedrukt werd.

675 T.a.p., blz. 42. - Ook Jasper Bernaerds noemt hem in zijn Veldt-dichtsche t'saemspraeck, t.a.p., blz. 74.

676 Vgl. hiervóór, blz. 233.

677 Abrah. vander-Milii, Lingua Belgica. Sive de linguae illius communitate tum cum plerisque aliis, tum presertim cum Latinâ, Graecâ, Persicâ; deque communitatis illius causis; tum de linguae illius origine et latissimâ per nationes quamplurimas diffusione; ut et de ejus prestantia. Quâ tum occasione, hic simul quaedam tractantur consideratu non indigna, ad linguas in universum omnes pertinentia. Additus et est index. Lugduni Batavorum, pro bibliopolio Commeliniano, excudebant anno MDCXII. Ulricus Cornelij et G. Abrahami (XXXIV, 268 blzn.; 8vo). - Vgl. over dit werk: P.J. Meertens, Abraham van der Myl als taalgeleerde (Bundel opstellen van oud-leerlingen aangeboden aan prof. dr. C.G.N. de Vooys (Groningen-Batavia, 1940), blz. 263 - 274). - Na deze uiteenzetting kan ik hier over de ‘Lingua Belgica’ kort zijn.
De Bibl. der Remonstr. kerk te Amsterdam bezit een hs. Notationes et coniecturae in librum Abrahami Mylii, de Lingua Belgica (4 blzn., folio), dat misschien van G.J. Vossius is.

678 Godofr. Guilielm. Leibnitius, Collectanea etymologica (Hanoverae, 1717), II, p. 1 - 208: Archaeologus Teuto sive glossarium multorum vocabulorum veterum Teutonicorum Celticorumque, collectorum ex variis vocabulariis et antiquissimis Teutonicis scriptoribus. - Waarschijnlijk is dit vocabularium bedoeld met het ‘Lexicum vetus Germanicum’, waarop Grotius een lofdicht schreef (Hugo Grotius, Poemata (Lugd. Bat., 1617), p. 312 - 313).

679 De origine animalium, et migratione populorum, scriptum Abrahami Milii. Ubi inquiritur, quomodo quaque via homines caeteraque animalia terrestria provenerint; et post delivium in omnes orbes terrarum partes et regiones: Asiam, Europam, Africam, utramque Americam, et Terram Australem, sive Magellanicam, pervenerint. Genevae, apud Petrum Columesium, 1667 (68 blzn.; 12mo) (U.B., Gent). - De herdruk van 1705 kwam mij niet onder ogen.

[p. 338]

Het werd al drie jaar na zijn verschijning in het Duits vertaald ⁶⁸⁰, en bovendien nog in 1705 herdrukt. Hij behandelt in dit anthropologische werkje, geschreven in een tijd toen de wetenschappelijke beoefening der anthropologie nog geboren moest worden, de verspreiding van mensen en dieren over de aarde, op grond van hetgeen de Bijbel, de kerkvaders en de klassieke auteurs daarover mededelen. Ook dit geschrift is voor ons niet meer dan een historische curiositeit, maar ook dit bewijst ons hoe wijd de belangstelling van deze predikant was, in wie we het polyhistor-type der Middeleeuwen zien voortleven.

Het is opmerkelijk dat van Van der Myl maar één enkel theologisch werk afzonderlijk gedrukt is, te meer omdat hij zelf uitdrukkelijk verklaart dat de taalstudie voor hem maar een tijdverdrijf was, de studie der theologie echter het eigenlijke terrein waar zijn belangstelling lag ⁶⁸¹. Zijn *‘Overlegginghe van den 23sten Psalm’ (1611) ⁶⁸² is ons, als zovele andere werken van Zeeuwse schrijvers uit deze tijd, alleen van naam bekend. In hetzelfde jaar waarin dit stichtelijke geschrift verscheen, gaven de afgevaardigden van Zuidholland hem op de Dordtse synode op als een van de theologen uit hun gewest, die zij bekwaam achtten voor het overzetten van de Bijbel ⁶⁸³. Daarvoor is Van der Myl echter niet in aanmerking gekomen, wat ons met het oog op zijn al of niet vermeende roep van onrechtzinnigheid trouwens niet behoeft te verwonderen.

Dat hij intussen op theologisch gebied meer gewerkt heeft dan zijn literaire nalatenschap ons zou doen vermoeden, blijkt uit zijn briefwisseling met vele geleerden van zijn tijd, die we fragmentarisch bezitten, maar waarvan ons voldoende is overgeleverd om er uit op te maken dat hij met tal van theologen en filologen van gezag en andere geleerden in briefwisseling en in persoonlijk verkeer heeft gestaan. We zagen al dat Vulcanius, Heinsius ⁶⁸⁴ en Scriverius ⁶⁸⁵ lofdichten schreven voor zijn ‘Lingua Belgica’, die er ook een van de Terneuzense predikant Petrus Hondius bevat. Met Lipsius ⁶⁸⁶, Vossius ⁶⁸⁷, Junius ⁶⁸⁸ en Heurnius ⁶⁸⁹ stond hij in briefwisseling. Een hechte vriendschap verbond hem met Dominicus Baudius. Toen deze in het voorjaar van 1607 wegens zijn benoeming tot professor in de juridische faculteit moeilijkheden kreeg met de studenten, stond Van der Myl vooraan onder degenen die hem aanrieden, vooral niet te wijken ⁶⁹⁰. Ook met Wtenbogaert stond hij in briefwisseling ⁶⁹¹; o.a. verzocht hij deze in 1607 hem te verdedigen tegen de kwade geruchten, die over hem werden uitgestrooid ⁶⁹², en nog in 1612 stuurde hij hem een van zijn geschriften ter beoordeling toe ⁶⁹³. Ook Gomarus behoorde tot zijn beste en oudste vrienden. In 1598 zond hij hem twee van zijn commentaren toe, over het Hooglied en over het lied van Jacob, met verzoek om een oordeel daarover zowel van Gomarus zelf als van Marnix. Gomarus deelde hem uit beider naam hun ongeveer gelijkluidende mening mee, maar ofschoon die niet ongunstig was, schijnt het niet tot een uitgave van deze theologische geschriften te zijn gekomen ⁶⁹⁴. In 1602 zond Van der Myl hem weer een boek ter beoordeling toe, waarin hij o.a. handelde over de vraag of de kerk in geloofsdogmen, die voor de zaligheid noodzakelijk zijn, kan dwalen. Gomarus maakte enkele op- en aanmerkingen, maar achtte zich overigens niet bevoegd om hierover een oordeel uit te spreken ⁶⁹⁵. Ook deze verhandeling schijnt Van der Myl onder zich te hebben gehouden. Zijn vriendschappelijke verhouding met mannen als Wtenbogaert en Gomarus maakt de tegen hem ingebrachte beschuldiging van onrechtzinnigheid en zijn afzetting als predikant nog eens zo raadselachtig. Maar ook in de zeventiende eeuw gingen intellectuelen van verschillende denkrichting, die

680 Abrah: Milii Merckwürdiger Discurss von dem Ursprung der Thier, und Ausszug der Völcker... Saltzburg, 1670 (XVI, 436 blzn.; 8vo) (Brit. Mus., Londen). - Zie de volledige titelbeschrijving bij Meertens, t.a.p., blz. 274.

681 ‘Alioqui est istud (sc. de taalstudie) παρεργον nostrorum studiorum, opus ipsum et statutus labor noster est Theologia’. - Lingua Belgica, l.c., p. a 4 v°.

682 *Overlegginghe van den 23. Psalm (Dordr., 1611; 8vo). - Aldus de titel bij Van der Aa, M, blz. 372. - Het auteurschap van deze verhandeling is wel aan Van der Myl betwist, maar blijkt onomstotelijk uit een brief van hem aan Scriverius (Dordrecht, 4 Maart 1616) (U.B., Leiden), ter begeleiding van ‘meditationem meam in Psalmini XXIII’.

683 Vgl. Archief voor kerkel. gesch., 5 (1834), blz. 117.

684 De U.B. te Leiden bezit twee brieven van Van der Myl aan Heinsius, o.a. een van 13 October 1600, waar hij twee Latijnse gedichten bij heeft ingesloten: In foedam monachorum libidem en: In pontificem Johannam.

685 De U.B. te Leiden bezit een brief van hem aan Scriverius, geschreven uit Amsterdam, Maart 1616, en een andere uit dezelfde maand, uit Dordrecht geschreven. De U.B. te Amsterdam bezit het concept (z. pl. e. j.) van een brief van Van der Myl aan Scriverius.

686 Een brief van Lipsius aan Van der Myl is afgedrukt in: J. Lipsius, Opera omnia, II (Vesaliae, 1675), p. 152 - 153 (z. j.).

687 Omstreeks 1615 kwam hij met Vossius in aanraking, zoals blijkt uit een brief van deze aan Van der Myl van 31 Januari 1635, in: G.J. Vossius, Epistolae (Londini, 1690), I, no. 277. Van der Myl moet hem dikwijls geschreven hebben, maar geen van zijn brieven is afgedrukt in de ‘Clarorum virorum ad Vossium epistolae’ (Londini, 1690), die het tweede deel van deze brievenverzameling vormen. Vossius prees het geschrift ‘De origine animalium’, wat blijkt uit de nog te noemen brief van Van Beverwijck aan Van der Myl. Uit de aangehaalde brief van Vossius aan Van der Myl blijkt dat deze nog op 72-jarige leeftijd aan eerstgenoemde zijn bezwaren had meegedeeld tegen het stelsel van Copernicus. - Een concept van een brief aan Vossius (z.pl. en j.) berust in de U.B. te Amsterdam, die ook twee brieven van Vossius aan Van der Myl bezit (26 Dec. 1617 en z. j.).

688 Een brief van Van der Myl aan Junius (Vlissingen, 23 November 1599) is in de U.B. te Leiden.

689 De U.B. te Leiden bezit twee brieven van Van der Myl (Vlissingen, 1600) aan Heurnius, die hoogleraar in de medicijnen was.

690 Vgl. in: Joannes Wouwerus, Epistolarum centuriae II (Hamburgi, 1608), p. 489 - 490, een brief van Baudius aan Wouwerus, waarin hij o.a. het volgende schrijft: ‘Non amat ille (sc. Van der Myl) me sed deperit’, terwijl Baudius even verder bekent dat hij zijn woorden en daden naar Van der Myls aanwijzingen pleegt te regelen (‘cuius nutu dicta consultaque mea gubernantur’).

691 Vgl. Brieven en onuitgegeven stukken van Johannes Wtenbogaert, verzameld en met aanteekeningen uitgegeven door H.C. Rogge, I (1584 - 1618) (Utrecht, 1868), no. 9 (brief van Wtenbogaert aan Van der Myl, over de beroeping van zijn vader Jan van der Myl naar Utrecht, 1593), no. 72 (1607) en no. 131 (1612). - Een brief aan Wtenbogaert uit 1610 is in de U.B. te Amsterdam, met een ongedateerd concept van een andere brief.

692 Van der Myl aan Wtenbogaert, t.a.p., no. 72.

693 Wtenbogaert aan Van der Myl, t.a.p., no. 131. - Rogge veronderstelt dat het hier bedoelde geschrift de ‘Overlegginghe van den 23sten Psalm’ is.

694 Vgl. G.P. van Itterzon, Franciscus Gomarus ('s-Gravenhage, 1929), blz. 75. - De brief van Gomarus, t.a.p., blz. 386 - 387. Het concept van de brief van Van der Myl, waarin deze het werk ter beoordeling toezendt, is in de U.B. te Amsterdam, waar zich ook het concept van een brief aan Marnix (13 April 1598) over dit onderwerp bevindt.

695 T.a.p., blz. 100. - De brief van Gomarus: t.a.p., blz. 390-391.

[p. 339]

elkaar officieel verketterden, vriendschappelijk met elkaar om, verbonden door de boven kerketwisten uitrijzende liefde tot de wetenschap.

Marnix heeft hij, zoals uit zijn brieven valt op te maken, persoonlijk gekend, en men mag aannemen dat de jonge predikant de in de teruggetrokkenheid van zijn Soeburgse kasteel levende staatsman weleens heeft bezocht in de jaren toen hun woonplaatsen aan elkaar grensden, om persoonlijk over theologische onderwerpen met hem van gedachten te wisselen. Ook is er aanleiding om te veronderstellen dat Van der Myl in 1606 het plan heeft opgevat, de Psalmen van Marnix opnieuw uit te geven, samen met die van Datheen en met de Franse vertaling. In 1604 verleenden de Staten-Generaal octrooi voor deze uitgave aan de Middelburgse boekverkoper Bernard Langenes. Bij een bezoek te Leiden informeerde Van der Myl bij zijn vriend prof. Willem van der Codde naar de verbeteringen van Marnix' hand, die na diens dood in het bezit van Vulcanius waren overgegaan. Intussen is er om onbekende redenen van deze nieuwe uitgave, waartoe ook Vulcanius plannen had, niets gekomen ⁶⁹⁶.

In 1601 kwam zijn tien jaar jongere Dordtse vriend Simon van Beaumont in Middelburg wonen. De brief, die Van Beaumont bij zijn terugkomst van een reis naar Holland aan Van der Myl schreef ⁶⁹⁷, bewijst dat er destijds al een hechte vriendschap tussen hen beiden bestond. We zagen al dat ook Van Beaumont tot diegenen behoorde, die zonder in de godsdiensttwisten tijdens het Bestand rechtstreeks partij te kiezen, toch genoeg sympathie voor de Remonstranten toonden om in de ogen der Gomaristen verdacht te zijn. En al behoeft vriendschap dan niet altijd geestverwantschap in te sluiten, het intieme verkeer met een liberaal denkend man als Van Beaumont kan er zeker toe hebben bijgedragen om ook Van der Myls denken in contra-remonstrantse richting te beïnvloeden.

Over theologische onderwerpen heeft Van der Myl nog met verscheidene andere tijdgenoten gecorrespondeerd: met de Goese predikant-astronoom Philips Lansbergen ⁶⁹⁸, met Arminius ⁶⁹⁹, ook met buitenlandse theologen als John Overall (1560 - 1619), bisschop van Norwich en deken van de Sint-Pauluskerk te Londen ⁷⁰⁰ en met de ongelukkige Marcus Antonius de Dominis († 1632), de gewezen aartsbisschop van Spalatro in Dalmatië, die later tot de Hervormde godsdienst overging en toen Van der Myl hem schreef in Engeland woonde ⁷⁰¹.

In 1613 dacht Van der Myl, als ambteloos burger in Dordrecht wonende, er over om een verhandeling te schrijven over de vraag, in hoeverre het recht der overheid zich uitstrekt in kerkelijke zaken: het brandende vraagstuk dat een der aanleidingen was van de twisten tussen Gomarus en Arminius. Hij schijnt deze inderdaad geschreven te hebben en ze aan De Groot ter beoordeling te hebben voorgelegd ⁷⁰². Deze oordeelde er evenwel niet gunstig over; hij was van oordeel dat Van der Myl zich nauwelijks meer dan in de woordenkeus van de Jezuïeten onderscheidde ⁷⁰³, wat in de mond van de Rotterdamse pensionaris niet bepaald als lof bedoeld was. Ook deze studie is, misschien door dit minder gunstige oordeel, klaarblijkelijk nooit uitgegeven.

In hetzelfde jaar zond De Groot hem zijn handschrift van de ‘Ordinum pietas’ ter beoordeling ⁷⁰⁴, wat bewijst dat hij evenzeer prijs stelde op de mening van de afgezette Vlissinger predikant als deze op de zijne. Beide mannen waren geestverwant, en de brieven van Van der Myl aan De Groot vloeien over van klachten over de toestand, waarin staat en kerk verkeren, en die hun beiden gelijkelijk ter harte ging. Het doet hem leed

696 Vgl. Marnix, Godsdienstige en kerkelijke geschriften, t.a.p., II, blz. LXVII - LXVIII De aldaar aangehaalde brief van Coddaeus aan Van der Myl (Leiden, 11 November 1606) heb ik niet kunnen opsporen.

697 Deze brief (Middelburg, 8 October 1601) bevindt zich in de U.B. te Leiden.

698 De U.B. te Leiden bezit een brief van Lansbergen aan Van der Myl (Goes, 15 Maart 1595), die uitgegeven is door C. de Waard Jr. in Archief Z.G.d.W., 1915, blz. 97 - 99.

699 De U.B. te Amsterdam bezit een concept van een brief van Van der Myl aan Arminius (Vlissingen, l Augustus 1595).

700 De U.B. te Amsterdam bezit concepten van vier brieven van Van der Myl aan Overall (Vlissingen, 30 Juni 1595, 15 October 1596, Dordrecht, 7 Juli 1612 en z.j.).

701 De U.B. te Amsterdam bezit het concept van een brief van Van der Myl aan De Dominis (Dordrecht, z. j.).

702 Vgl. uit een brief van Mylius aan Grotius (3 November 1613): ‘Disputatio illa, quousque ius magistratus obtineat in res religiones est perquam ardua: de qua meditari aliquid cogito: quod ubi absolvero tecum communicabo’. - Briefwisseling van Hugo Grotius, t.a.p., no. 302.

703 Vgl. uit een brief van Grotius aan G.J. Vossius (14 September 1614): ‘Mylius noster a Iesuitis vix ultra voces recedit’. - T.a.p., no. 370. - Het volgende voorjaar komt Mylius' naam nogmaals voor in een brief van Grotius aan Vossius: ‘Simul de Mylii negotio - super quo tuas hic literas recept - colloquemur, operamque dabimus, si fieri potest, ut ipsi, imo per ipsum ecclesiae prodesse valemus’. - T.a.p., no. 392 (14 Maart 1615).

704 T.a.p., no. 296 (28 October 1613).

[p. 340]

dat men zich allerwege zo tegen De Groot keert: ‘Quo me verto, quousque audio, velut coelum ventis et tonitru, ita murmure contra te reboare audio omnia Vah quam aegre et illibenter!... Scribo haec summo dolore; praesertim cum metuam huic conturbatum fore, quicquid a te sperabam proventurum boni ad ecclesiae pacem et tollendam calamitosam ministrorum discordiam’ ⁷⁰⁵. En vier jaar later, wanneer de algemene toestand geleidelijk aan verslechterd is, herhaalt Van der Myl zijn klacht. De Groot en hij hebben geprobeerd om elkaar op te zoeken, maar elkaar niet thuisgetroffen, waarover Van der Myl nu zijn spijt betuigt ⁷⁰⁶; hoe graag immers had hij hem willen spreken over de droevige twisten van staat en kerk: ‘Quam voluissem audire ex te aliquid bonae spei de finiendis tristibus hisce et indignis Hollandiae nostrae ecclesiarumque dissidiis! Quam sani aliquid fidique consilii eo serviens! Adferat sapientissimus atque Opt. Max. Deus auxiliares manus! Adferant patriae Patres, adferant gregis Christi pastores! prout utrisque haec cura, suo cuique modo, est imposita; et ratio eius adhibitae a Deo postulanda. Colloca et tu, Vir amplissime, huc opulentum tuum talentum. Oremus omnes et meditemur illud Petri, in hac Hollandiae nostrae tempestate: ’. Van Grotius' lofdicht ‘In Lexicum vetus Germanicum’ werd al gesproken ⁷⁰⁷.

Pas op het eind van zijn leven is - wanneer we het niet teruggevonden werkje over de 23ste Psalm buiten beschouwing laten - voor de eerste maal een theologische verhandeling van Van der Myl in druk verschenen, zij het dan ook niet afzonderlijk. In 1634 verzocht Johan van Beverwijck aan een achttal geleerden, waaronder Episcopius, Barlaeus en ook Van der Myl, hun mening te uiten over de vraag, of de levensduur van de mens door God van alle eeuwigheden af vastgesteld is, dan wel veranderlijk en afhankelijk van omstandigheden zou zijn ⁷⁰⁸. Van der Myl oordeelde - naar Van Beverwijcks biograaf meent: het meest in diens geest - dat aan elk mens door God een maximale levensduur was toegekend, en dat het van hemzelf, van het toeval en van de uitwendige omstandigheden afhing of hij dit maximum al of niet zou bereiken. Van Beverwijck gaf de briefwisseling uit in een bundeltje ‘Epistolica quaestio de vitae termino, fatali, an mobili?’ (1634) ⁷⁰⁹, dat grote opgang maakte en tot twee keer toe herdrukt werd. De drie brieven, die het van Van der Myl bevat ⁷¹⁰, zijn het laatste wat van hem tijdens zijn leven gepubliceerd is.

Terwijl Abraham van der Myl maar ten dele tot de groep van de ‘Zeeusche Nachtegael’ kan worden gerekend, omdat hij toen deze bundel verscheen al lang niet meer in Zeeland woonde, zijn er twee dichters, die er hoewel in deze tijd in Zeeland woonachtig, niet aan hebben meegewerkt. Het zijn Petrus Hondius en Cornelis Liens. Liens is stellig een geheel afzijdige figuur geweest in het letterkundige leven van Zeeland. Nergens vinden we een aanwijzing dat hij andere Zeeuwse letterkundigen gekend heeft, en zowel de afgelegen ligging van zijn woonplaats als de buitenissigheid van zijn poëzie, die trouwens pas na zijn dood gedrukt werd, wettigen de veronderstelling dat hij tijdens zijn leven als dichter volkomen onbekend is geweest. Anders ligt het geval met Hondius. Ook de predikant van Terneuzen woonde op een plek, waar contact met de Middelburgse en Zierikseese dichters tot de zeldzaamheden zal hebben behoord, maar de eerste druk van zijn ‘Moufe-schans’ verscheen nog tijdens zijn leven, en Cats althans kende hij persoonlijk. Wellicht is zijn dood, in 1621, de oorzaak dat men geen bijdrage van hem vindt in de ‘Nachtegael’, al heeft Cats hem misschien nog wel tot medewerking uitgenodigd. Zo is de afzijdige plaats die de vertegenwoordiger van Zeeuws-Vlaanderen en die van Tolen

705 T.a.p., no. 302 (3 November 1613).

706 T.a.p., no. 517 (4 Juli 1617).

707 Vgl. hiervóór, noot 678. - Er is nog een uitvoerige brief van Van der Myl aan De Groot (t.a.p., no. 960; einde Maart 1625), destijds in Parijs wonende, in dezelfde toon gesteld als de brief uit 1617.

708 Vgl. voor deze aangelegenheid en het aanstonds te noemen werkje: E.D. Bau-mann, Johan van Beverwijck in leven en werken geschetst (Dordrecht, 1910), blz. 61 - 68.

709 Joh. Beverovicii Epistolica quaestio de vitae termino, fatali, an mobili? cum doctorum responsis. Dordrecht; excudebat Henricus Essaeus impensis Joannis Maire. 1634 (XX, 424 blzn.; 8vo). - Herdrukken: Lugd. Bat., 1636. - Lugd. Bat., 1651.

710 L.c., p. 54 - 84, 85 - 96, 349 - 352. - De brief van Van Beverwijck aan Van der Myl: p. 44 - 53.

[p. 341]

in de Zeeuwse letterkunde van de eerste helft der zeventiende eeuw innemen symbolisch voor de afzijdige positie van hun woonplaatsen, die in tegenstelling tot Walcheren, Schouwen en Zuidbeveland noch in kultureel, noch in economisch opzicht meetelden.