Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw

[p. 51]

Historiografie

Wanneer Jan Reygersberch van Cortgene in 1551 zijn ‘Cronijcke van Zeelandt’ uitgeeft, doet hij dit, ‘aengemerct datter vele diversche van des K. Ma. Nederlanden zijn, die haer eyghen cronijcken hebben, als Vlaenderen, Brabandt ende Hollandt, ende dat Zeelant tot deser tijt toe noch gheene alleene ghehadt en heeft’ ¹⁹⁷. Inderdaad was vóór het midden van de zestiende eeuw van een Zeeuwse historiografie niet of nauwelijks sprake. Wel behandelden algemene werken ¹⁹⁸ als de ‘Divisiekroniek’ (1517) ook de geschiedenis van Zeeland, voor zover deze althans tot de Hollands-Vlaamse geschiedenis behoorde, maar Zeeuwse geschiedschrijvers in eigenlijke zin telde Zeeland tot dan toe nog niet. Slechts enkele historici, van wie er slechts één een geboren Zeeuw is, hadden een korte en schetsmatige beschrijving van land en volk gegeven; het zijn Cornelis Battus, Gerardus Geldenhauer en Hadrianus Barlandus ¹⁹⁹.

Voordat over het werk van dit drietal iets gezegd zal worden, moet in dit verband echter de naam van Melis Stoke genoemd worden, de secretaris van de graven Floris V en Willem III, en schrijver van de ‘Rijmkroniek van Holland’ ²⁰⁰. Stoke, die waarschijnlijk in of kort na 1282 zijn kroniek begon te schrijven, gaf daarin de geschiedenis van de abdij van Egmond en het Hollandse gravenhuis tot 1305. Uit het feit, dat hij naar alle waarschijnlijkheid tegenwoordig is geweest bij het beleg van Zieriksee door de Vlamingen (1304) of het ontzet van de stad door Willem III, van welke feiten hij een zo aanschouwelijke, uitvoerige en gedetailleerde beschrijving geeft als men slechts van een ooggetuige kan verwachten, heeft men wel de gevolgtrekking gemaakt dat Stoke te Zieriksee geboren zou zijn ²⁰¹, waarvoor echter geen bewijs aanwezig is. Een feit is, dat de plaatselijke gesteldheid van Schouwen en in mindere mate ook die van het overige Zeeland hem zeer vertrouwd is geweest en dat zijn taal, hoewel ze geen specifiek-Zeeuwse kenmerken vertoont, niet in strijd is met het Zeeuwse spraakgebruik van zijn dagen ²⁰².

Thans iets over Battus, Geldenhauer en Barlandus, drie figuren die al eerder ter sprake zijn gekomen, en van wie hier dus slechts terloops zal worden gesproken. Cornelis Battus ²⁰³ is een vrij duistere figuur; hij werd tussen 1492 en 1496 te Bergen-op-Zoom geboren, en het laatste dat we van hem vernemen is, dat hij in 1518 te Groningen ondermeester was. Zijn vader was een vriend van Erasmus. Reygersberch, die niet zo heel veel later leefde dan hij, noemt hem in ‘zijnder tijt medecijn der stede vander Vere’ en vermeldt dat hij een ‘cosmographie’ heeft ‘getranslateerd’ ²⁰⁴. Boxhorn, die hem met zijn vader verwart, zegt dat hij ‘verscheyden boecken’ heeft geschreven, die in 1512 gedrukt zouden zijn (wat gezien de jeugdige leeftijd van Battus op dat tijdstip hoogst onwaarschijnlijk is), o.a. een ‘weereldt-beschryvinghe, in de weicke hy vele sonderlinghe dinghen verhaelt van de eylanden van Zeelandt’, die hij echter, ‘hoewel neerstich opgesocht’, niet had kunnen opsporen ²⁰⁵. Uit hetgeen Reygersberch aanhaalt over Battus' mededelingen betreffende Zeeland en vooral de oudste geschiedenis van het gewest, blijkt duidelijk hoezeer diens historiografie nog geheel en al middeleeuws is van opvatting. Hij schijnt de vader te zijn van de mening, dat de Noormannen hier te lande met het aanleggen van dijken begonnen zouden zijn, wat onjuist gebleken is ²⁰⁶.

De geleerde Humanist Gerardus Geldenhauer Noviomagus (1482 - - ²⁰⁷ 1542), die een tijdlang in dienst stond van Maximiliaen van Bourgondië, de abt van Middelburg, schreef in 1514 een ‘Epistola de situ Zelandiae’ ²⁰⁸, aan Sebastianus Ciriacinus (d.i. van Zieriksee) gericht, een korte en weinig diepgaande beschrijving van Zeeland en zijn bevolking, gevolgd

197 Reygersberch, t.a.p., blz. B r°.

198 Men vindt ze opgesomd in: Jan Romein, Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de Middeleeuwen (Haarlem, 1932).

199 Reygersberch noemt (t.a.p., blz. B r°) als degenen ‘die gescreven hebben, van die antiquiteyt ende ouderdom des lants van Zeelandt’ Paulus van Middelburg, Cornelis Battus, Johannes Beker Borsalus, Hugo Bruys, Hadrianus Cordatus en Hadrianus Barlandus. - Van dezen is Hugo Bruys een volkomen onbekende figuur. De anderen zijn eerder ter sprake gekomen.

200 De beste en nieuwste uitgave is: Rijmkroniek van Melis Stoke. Uitgegeven door W.G. Brill (Utrecht, 1885), 2 dln. Een nieuwe uitgave, bezorgd door G. Stuiveling, is in bewerking. - Over Melis Stoke zie men verder: Te Winkel, Ontwikkelingsgang², I, blz. 508 - 513 en de aldaar aangehaalde literatuur. Ook Te Winkel wil in Stoke een Zeeuw zien.

201 In het gemeente-archief van Zieriksee berust een oorkonde met de ondertekening A. (d.i. Amelis) Stoke. De echtheid van dit stuk, althans van de handtekening, mag echter in twijfel worden getrokken wanneer men bedenkt dat clerken destijds dergelijke oorkonden niet plachten te contrasigneren.

202 S. Hofker, De taal van Melis Stoke (Groningen, 1908), blz. 99 vlg.

203 Vgl. hiervóór, blz. 35.

204 Reygersberch, t.a.p., blz. E v^o.

205 Boxhorn, Chroniick, I, blz. 457. - Wat latere schrijvers over Cornelis Battus hebben beweerd, is uitsluitend aan deze grotendeels onjuiste mededelingen ontleend.

206 H. Kampinga, De opvattingen over onze oudere vaderlandsche geschiedenis bij de Hollandsche historici der XVIe en XVIIe eeuw ('s-Gravenhage, 1917), blz. 202, n. 7.

207 Vgl. hiervóór, blz. 30 - 31.

208 Achter Dorpius' Dialogus, in quo Venus et Cupido omnes adhibent versutias (Lovani, 1514) gevoegd. Ook bij Petrus Scriverius, Batavia illustrata (Lugd. Bat., 1609), p. 138 - 141.

[p. 52]

door een opsomming van beroemde Zeeuwen. Geldenhauers ‘Epistola’, het eerste ons bekende geschrift dat zich uitsluitend met Zeeland bezighoudt, getuigt van de humanistische opvatting van geschiedschrijving van de auteur, die slechts uit eigen aanschouwing de waarheid wilde zoeken ²⁰⁹. Een aan het slot van deze brief aangekondigd uitgebreider werk over Zeeland is nooit tot ons gekomen.

Hadrianus Barlandus (1488 - 1542) ²¹⁰ gaf in 1524 een kort opstelletje over Zeeland in zijn ‘ Germaniae Inferioris urbium catalogus’ ²¹¹, opgenomen in de tweede druk van zijn ‘Dialogi XLII’ ²¹². Ook deze bijdrage berust althans goeddeels op eigen waarneming.

Uitvoeriger dan de bovengenoemde verhandelingen is het opstel dat de Zierikseese medicus Levinus Lemnius (1505 - 1568) ²¹³ aan zijn geboorteland en vooral aan zijn vaderstad wijdde, en dat deel uitmaakt van zijn ‘Occulta naturae miracula’ (1564) ²¹⁴. Ook Lemnius was Humanist, en zo vinden we bij hem het typisch humanistische beeld van de ‘vicissitudo rerum’, die hij in de voortdurende bodemveranderingen van zijn land ziet, en die hem de onstandvastigheid van al het vergankelijke uitbeeldt ²¹⁵. Lemnius spreekt niet alleen over de natuurlijke gesteldheid der Zeeuwse eilanden, maar ook over de aard, de zeden en de gewoonten van het Zeeuwse volk, en veel van wat hij daarbij opmerkt, geeft de indruk van een scherpe blik en een helder waarnemingsvermogen.

209 Prinsen, Gerardus Geldenhauer Noviomagus, t.a.p., blz. 19 - 21.

210 Vgl. hiervóór, blz. 40 - 41.

211 Het origineel berust in de Kon. Bibl. te Brussel. De vele drukken van dit geschrift zijn beschreven in de B.B., B. 263 - 273; vgl. B. 290, XVI. - Bij Scriverius, Batavia illustrata, l.c., p. 143 - 144.

212 Hadrianus Barlandus, Dialogi XLII² (Lovanii, 1524). - Deze druk is beschreven in B.B., B 263.

213 Vgl. hiervóór, blz. 39 - 40.

214 Levinus Lemnius, Occulta naturae miracula (Antverpiae, 1564), l. IIII, c. II, De Zelandiae insulis (p. 283 r° - 302 r°). Bij Scriverius, l.c., p. 145 - 167.

215 ‘Nec ulla res vices rerum humanarum, aut varios instabilesque motus melius commonstrat, quam Zelandiae insulae’. - Occulta naturae miracula, l.c., p. 299 v°, aangehaald bij Kampinga, t.a.p., blz. 18.

Jan Janssen Reygersberch

De eerste die, na deze fragmentarische en uiterst beknopte beschouwingen, een afzonderlijke kroniek van Zeelands geschiedenis heeft gegeven, is Jan Janssen Reygersberch ²¹⁶. Omstreeks 1510 te Kortgene op Noord-beveland geboren, vestigde hij zich in 1532, toen de zee het stadje overstroomde, in het nabijgelegen Vere, waar hij apotheker werd. Hier schreef hij zijn ‘Cronijcke van Zeelandt’ ²¹⁷, die in 1551 te Antwerpen het licht zag.

Reygersberchs kroniek is nog geheel en al middeleeuws van opzet ²¹⁸. Zonder oordeel des onderscheids deelt hij over de oude geschiedenis van Holland en Zeeland allerlei onwaarschijnlijke berichten mee, ontleend aan de ‘Divisiekroniek’ en andere onbetrouwbare historiebronnen. Dousa ²¹⁹ en Scriverius ²²⁰ hebben hem daarover lastig gevallen. Terwijl sinds het begin van de zestiende eeuw het Humanisme op de Hollandse historiografie zijn invloed doet gelden ²²¹, die zich vooral openbaart in historische kritiek op de geschiedbronnen en in de toepassing van een zekere historische methode, heeft Reygersberch de invloed van deze stroming niet of nauwelijks ondergaan. De historische wetenschap dient naar zijn mening slechts om aan te tonen, hoe God de goddelozen straft, zoals ook ‘die weerdige leeraer Sint Augustijn’ in zijn ‘ De civitate Dei’ verklaart ²²². De zee, die land tot water en water tot land maakt, die van machtige koopsteden de havens doet verzanden, en door grondbraken gehele stukken land in haar diepten sleurt, is hem het werktuig van God, en ‘ons tot eenen exempele ghelijc wij inder heyligher scriftueren lesen. Al dat ons overcoemt dat coemt om onse sonden, ende om ons quaet ende vreeseloos leven ende quade wercken wille toe, want daer staet gescreven ‘Odisti omnes qui operantur iniquitatem (Psalmo. V.)’ ²²³.

Het afkeurend oordeel van Dousa en Scriverius is echter niet geheel en al verdiend. Reygersberchs kroniek heeft ongetwijfeld ook haar verdiensten. Het is het eerste geschiedwerk (over Zeeland) dat aan de niet-politieke geschiedenis wat meer plaats inruimt dan tot dusver het geval placht

216 Zie over hem: M. Smallegange, Nieuwe Cronyk van Zeeland, I (Middelburg, 1696), blz. 61; De la Rue, blz. 468 - 470; Nagtglas, II, blz. 479 - 480. - Over het geslacht Reygersberch: H.C. Rogge, Genealogie van het geslacht Reigersbergh (De Navorscher, 42 (1892), blz. 136 - 143; vgl. 45 (1895), blz. 140 - 143).

217 Dye cronijcke van Zeelandt. Cum gratia & privilegio. Gheprent Thantwerpen binnen die Camerpoorte inden Mol, by die Weduwe van Henrick Peetersen, int jaer .M.CCCC. ende .LI. den vijfsten dach van September (396 blzn.; 4to). De herdrukken van 1634 en 1644 worden hierna vermeld. Smallegange heeft het eerste deel van Reygersberchs ‘Cronijcke’ in zijn ‘Cronyk’ ingelast, terwijl de eerste dertien hoofdstukken in 1646 nog eens afzonderlijk waren uitgegeven onder de titel: Beschryvinge van Zee-landt, hare antiquiteyt ofte ouderdom: mitsgaders de gelegentheyt vande bemuyrde en onbemuyrde steden van der selver eylanden. Eertijdts beschreven door den Heer Johan Rey[g]ersbergen, ende daer na vermeerdert door Marcus Ivereus [sic] van Boxhorn. t'Amsterdam, gedruckt by Jan van Hilten, boeck-verkooper inde Beurs straet, inde geborduyrde Handt-schoen, anno 1646 (56 blzn.; 8vo). Het werkje verscheen achter het: Tooneel der ghemuurde ende onghemuurde steden en vlecken, van Hollant en Westvrieslant (Amsterdam, 1646), van Hadrianus Junius. - Reygersberch droeg zijn werk op aan Maximiliaen van Bourgondië, heer van Vere. Jason Pratensis schreef er een Latijns lofdicht voor.

218 Kampinga, t.a.p., blz. 20 - 21.

219 In zijn voorrede voor de ‘Rijmkroniek’ van Melis Stoke (Amstelredam, 1591), blz. (:) 3 v° - (:) 4 r°.

220 Hollandsche jaar-boeken of rijm-kronijk van Melis Stoke... door Cornelis van Alkemade (Leyden, 1699), blz. 18, noot.

221 Kampinga, t.a.p., blz. l vlg.

222 Reygersberch, t.a.p., blz. B 3 v°.

223 T.a.p., blz. B v°.

[p. 53]

te zijn; naast de gewone geschiedkundige feiten bevat het hoofdstukken over bodemveranderingen, bedijkingen, overstromingen, opkomst van steden, handel, visserij en andere onderwerpen op het gebied der economische en beschavingsgeschiedenis in 't algemeen ²²⁴. Historisch besef is Reygersberch evenwel vreemd gebleven ²²⁵.

Een geschiedschrijver van Zeeuwse afkomst is de Franciscaan Amandus van Zieriksee († 1524 of 1534) ²²⁶, die op het eind der vijftiende eeuw op Walcheren was geboren en lector in de theologie werd te Leuven. Hij is de auteur van een aantal theologische verhandelingen, die niet in druk zijn verschenen, en bovendien heeft hij een wereldkroniek, ‘Chronica compendiosissima’ (1534) ²²⁷ uitgegeven, die als compilatiewerk geen betekenis bezit voor de historiografie. Ook al omdat Zeeland in dit boek niet opzettelijk wordt behandeld, maken we er slechts als terloops melding van.

224 Kampinga, t.a.p., blz. 196.

225 T.a.p., blz. 197 - 198. - Intussen is Reygersberchs kroniek voor de geschiedenis van Zeeland van 1450 tot 1550, vooral wat locale bijzonderheden betreft, van grote waarde. Als oog- en oorgetuige deelt hij over deze jaren een aantal feiten mee, welke men elders tevergeefs zoekt. Zijn betrekking met Maximiliaen van Bourgondië zal hem waarschijnlijk de toegang hebben geopend tot het archief van het kasteel Sandenburg, dat hoezeer in 1505 door brand geteisterd, nog altijd een verzameling van betekenis bevat. Hieruit zal hij dan zijn berichten over de oude land- en waterstaat van Zeeland en zijn mededelingen over oude bedijkingen, overstromingen, enz, geput hebben. De nakomeling onderschrijft volgaarne het oordeel van Boxhorn: ‘(Deze) Chronijck van Zeelandt ... is gantsch gebreckelick. Echter nochtans heeft die niet verdient dat al te schamprich ende spijtich oordeel, dat ... Johan van der Does ... daerover heeft ghe-streecken, doordien de beuselachtige vertellingen, neffens de rouwe ende ongeschaafde maniere van schrijven, op de onwetentheijt van die tijden wel mach geschoven worden’ (Voorrede voor de uitgave van 1644, I, blz. ** 4 r°).

226 Vgl. hiervóór, blz. 28.

227 Chronica compendiosissima ab exordio mundi usque ad annum Domini millesimum, quingentesimum, trigesimum quartum: per venerandum patrem. F. Amandum Zierixcen-sem, ordinis Fratrum Minorum, regularis observantiae, virum in divinis & humanis rebus peritissimum. Eiusdem Tractatus de septuaginta hebdomadibus Danielis. Adiecta sunt epistolae duae Christiani regis Aethiopiae, Davidis, ad Clementem septimum, Rhomanum pontificem, anno Domini 1533 destinatae, cum articulis quibusdam de fide 6 moribus Aethiopum Christianorum. Aliae quoque tres epistoiae, ex nova maria Oceani Hispania ad nos transmissae, de fructu mirabili illic surgentis novae ecclesiae, ex quibus animus Christianus merito debeat laetari. Antverpiae apud Simonem Cocum, Anno Domini .MCCCCC.XXXIIII., mense Maio (XVI, 256 blzn.; 8vo) (Nat. Bibl., 's-Gravenhage; Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg, enz.). - Beschreven in Nijhoff en Kronenberg, t.a.p., no. 108. In de biografie die Fr. Titelmannus, de uitgever van dit boek, van Amandus schreef, somt hij de lijst van diens andere, ongedrukte verhandelingen op.