De Noordsche weereld
(1685)–Frederik Martens, Pierre Martin de la Martinière– AuteursrechtvrijVertoond in twee nieuwe, aenmercklijcke, derwaerts gedaene reysen: d'eene, van de heer Martiniere, door Noorweegen, Lapland, Boranday, Siberien, Samojessie, Ys-land, Groenland en Nova-Zembla
V. Hoofd-Stuck.
| |
1. Ongestaertede Zee-Kreeft, of Zee-Spin.Ga naar voetnoot+ Dit slagh van Kreeften heeft geen Staert; maer ses Voeten en en twee Scheeren. Anders sijnse de Zee-Kreeften in Ligchaems-gestalte bynae gelijck. Van verwe sijnse doncker-bruyn: Op den rugg' wat steeckelaghtigh: Aen 't gantsche Lijf hayrigh. Ga naar voetnoot+ Op mijne Reys nae Spaenje heb ick'er veel van dit slagh bekoomen met ses Voeten en twee Scheeren. In mijne Spaensche Reys-beschrijvingh, welcke, indien 't God gelieft, t'sijner tijd de Natuerkundige en Liefhebbers van Natuerlijcke saecken sal meê gedeeld werden, heb ick'er een Afbeeldingh van gemaeckt. Ga naar voetnoot+ Doch van de Spitsberghsche sijnse onderscheyden in grootte, en Hoofd. Want die van dit Gewest heeft een Kop ge- | |
[pagina 269]
| |
lijck 't slagh der Zee-Kreeften, die de Duytsche Hummer noemen. Doch 't Manneken van de soort, welcke ick op mijne Spaensche Reys heb aengeteeckend, vertoonde met sijn Ligchaem en Hoofd de gedaente eener Luyt. Ga naar voetnoot+ Van de Spitsberghsche Zee-Kreeften heb ick niet gegeeten; heb haer oock daer niet konnen afteeckenen, door gebreck van tijd. 'k Meende wel, eenige meê nae Huys te brengen; doch de Ratten hebbense weg gesleept. 'k Vond haer in d'Engelsche Haven op den 19den der Somer-maend; nae dat wy twee Walrussen hadden gevangen. Ga naar voetnoot+ Naederhand heb ick'er een by Engelland in de Noord-Zee gesien; doe wy van de Hollandsche Visschers een groote Tarbot koghten; in welckers Maegh wy soodaenigh een groote Zee-Kreeft vonden; twee Spannen lang zijnde, als de Voeten uytgestreckt waeren. 't Scheen als ofse eerst stracks gestorven was. | |
Toe-doeningh.'t Is onnoodigh van de Kreeften yets meer te seggen, wijlse genoegh onder ons bekend sijn. Ga naar voetnoot+ Dit alleen sullen wy hier by voegen, als yet aenmercklijcks, (indien wy anders Helmont geloven mogen): dat'er tusschen de Kreeften en Varckens een wonderlijcke afkeer is. In 't Marckgraefschap Brandenburgh, seghd hy, is een overvloedige Visschery van Kreeften. Doch de Voerlieden, welcke deselve gelaeden hebben, moeten sigh wel waghten, dat'er by geval geen Varcken onder de Wagen koom door te loopen; want indien dit gebeurde, soo souden al de daer op sijnde Kreeften terstond sterven. Behalven meer andere Spijsen, vangen en eetense oock Kickvorsschen. Ga naar voetnoot+ 't Zee-diertje, van de Thebanen Opistholia, van d'Arabiers Sarthan, van de Griecken Sepia, van ons Zee-Spin genoemd, is van een ander slagh, als de geene die onse Schrijver voorsteld; en heeft in veele dingen een groote over-een-komingh met de Polypus; noch meer met de Loligo. Van yeder sullen wy hier yet weynighs seggen. Ga naar voetnoot+ De Polypus, Polupous, of Poulopus, heeft sijnen naem bekomen van de veelheyd sijner voeten; welcke aght in getal sijn; en grooter als nae gelijckmaetigheyd des Ligchaems. Boven deselve heeft hy twee oogen. De Mond en Tanden staen midden tusschen de gedaghte Voeten; welcke met een vlies t'saem gevoeghd sijn boven nae 't Ligchaem toe; niet alleen om te swemmen, maer oock om te konnen gaen. De vier middelste sijn de grootste, dickmael meer als twee Elleboogen in de lenghte hebbende; met een dubbele ry Holletjens, waer meê hy de Spijs aen de Mond brenghd. De Keel-darm is langh. Daer aen volghd de Rop; aen welcke de Maegh geheght is; | |
[pagina 270]
| |
waer aen een enckele Darm hanghd, gaende tot aen 't eynd toe. In d'opgesneedene sietmen de Harssenen dubbel. 't Bloed is rosch-aghtigh, in een Blaes beslooten. Op de rugg' heeft hy een Buys, daer hy 't Zee-water door uyt spuyt. Welcke Buys hy overbrenghd of aen de reghter of aen de lincker sijde, soo als hy wil. Ga naar voetnoot+ Hy heeft een Snuyt als een Papegay. Voorts is hy sonder Huyd, behalven aen de voeten. De visch is wit, vol Holligheden en doortoghten. In d'Adriatische Zee werdense met meenighten gevangen. Strabo verhaeld, dat'er in d'uyterste deelen van Karteja gevonden werden, welcke een Talent swaer zijn. Anderwegen sijnse veel kleyner. Met haer voeten (van sommige Armen, oock Krullen genoemd) vermorselense de Mosselen, en eeten deselve. Krabben en Kreeften sijn oock hare Spijs; selfs verschoonen de groote de kleyne van haer eygen Geslaght niet. Insonderheyd raesense nae Menschen-vleesch; 't welckse (wanneerse verdronckene vinden), van een scheuren, en uytsuygen. Oock vallense de levendige swemmende persoonen wel aen met groot geweld. In de Somer koomense op 't Land, en snoepen de Boom-vrughten. Eenige willen, datse in de Winter haer eygene Scheeren souden eeten; die daer nae weer aengroeyen. Ga naar voetnoot+ In de gedaghte Winter houdense sigh twee Maenden tijds verborgen. Seer weynige onder haer leven langer als twee jaeren. Wanneerse gedruckt werden, gevense yets van sigh, en verdwijnen dan voorts. Anders sietmense noch leven, schoonse in honderd stucken gesneeden sijn. Wanneerse in gevaer sijn van gevangen te werden, veranderense haere verwe, en bedriegen alsoo de Visschers. Als de Schelp-visschen gaepen, werpense een Steenken tusschen de Schelpen, soo datse sigh niet meer toe doen konnen, en haelen'er soo den buyt uyt. Alsmen'er Wijnruyt op werpt, blijvense onbeweeghlijck. Verscheyden slagh deeser Zee-dieren is'er, waer van wy, wegens onse kortheyd, hier niet spreecken konnen. Ga naar voetnoot+ De Loligo, of Blackvisch, is of groot of kleyn. Met de Polypus, of Veelvoet, en Zee-Spin heeft hy veele dingen gemeen. Sy leven oock niet langer als twee Jaeren. Niet alleen swemmense met haere vinnen, maer sigh uyt 't Water verheffende, vliegense oock met deselve; dickmael in soo een groote meenighte, datse (volgens 't geen Trebius Niger verhaeld by Plinius) de Schuyten wel doen sincken. Wanneerse dus vliegen, voorkondigense Onweer. Ga naar voetnoot+ De Zee-Spin heeft korte beenen; boven ses kleyne voeten; de laetste groot en hard. d'overige twee van d'aght heeft hy beneden. Deese sijn d'aldergrootste. Behalven de Buys, uytsteeckende tusschen de Buyck en 't Hoofd, heeft hy overvloed van een swarte voghtigheyd onder aen den Buyck, daer de Darm nae boven begind te loopen. Een brede stercke Schelp heeft hy op den rugg', tusschen 't Rugg-grad en de Mond. Somtijds werden'er gevangen, welke de lenghte van twee Elleboogen hebben. Koud en Bloedeloos sijnse; derhalven is 't verwonderlijck, datmense oock in de Noord-Zee verneemd. Meer vindmense in Franckrijck als in Italien. Ga naar voetnoot+ Sy leven van kleyne Vischkens; welckese met haere twee lange Snuyten vatten. Somtijds overwinnense oock wel grooter Visschen. Haere versaemelingh geschied met omhelsingh van | |
[pagina 271]
| |
elckanders Ligchaemen. Neus en Armen voegense oock tegens een. De Mannekens sijn voor swarter, en hebben al de deelen ruyger; met tusschen-loopende streepen onderscheyden. Wanneer een Wijfken met een Elger getroffen is, soo soeckt 't Manneken haer te helpen. Ga naar voetnoot+ Maer als 't Manneken sulcks weervaerd, vlied 't Wijfken wegh. Men pleegh haer t'eeten; liever gesooden als gebraeden. De grootste werden in Illyrien gesouten, en van daer nae Venetien, Genua en Milaen gevoerd. d'ontughtige Italianen gebruycken deese Spijs, om haer' ontught noch dies te meer voedsel te geven. Daer sijn'er, die niet grooter sijn als een dicke duym. In de Geneeskonst hebbense haer gebruyck tot bevoorderingh des Waterloosens. Van dese Zee-Spinnen sijn verscheydene Geslaghten. | |
2. Garnellen; of roode Krabben.Ga naar voetnoot+ Tusschen de Garnellen, of roode Krabben, diemen hier siet, en diemen in Spitsbergen vind, is geen verschil. Doch de Spitsberghsche sijn, noch ongekoockt, rood; rooder als de geene, welcke gekoockt van Lubeck tot ons werden gebraght. Ga naar voetnoot+ De Kop bestaet uyt eenige stucken; en heeft vier Hoornen. 't Geheele Hoofd is breed; schijnende de gedaente te hebben van een Koorn-schoeffel sonder Steel. Ga naar voetnoot+ Aen 't eynd van de Kop sitten d'Oogen; uytpuylende, gelijck die van de Kreeften. Hy siet niet nae beneeden, maer voor-uyt, en ter zijden heenen. Ga naar voetnoot+ De Schild op den Rugg' vergelijckt sigh met 't aghterste stuck van een Harnasch. Is oock aghter 't Hoofd, gelijck als in sijnen Neck, een weynigh ingeboogen. Voorts niet veel gebugcheld. Daer aghter sit een Steeckel. Dan volgen ses Schilden, gelijk Harnasch-stucken aen d'Armen en Beenen. Ga naar voetnoot+ Om derselver kanten sietmen swarte pleckjens, even als of 't Nagelen aen een Harnasch waeren. De Schilden leggen reght rondagtig op malkander, gelijck de Streepen en verhevene Deelen aen de Hoofden der Regenwormen. Wanneer hy de Staert onder sigh treckt, soo vertoonen sigh de Schilden aghter aen wat ingekerfd, met noch een verheven deel daer aghter. Ga naar voetnoot+ De Staert is van vijf deelen. Wanneer hy deselve uytbreydet, isse gelijck een Vogel-staert. Voor sijn twee Scheeren; Ga naar voetnoot+ waer van 't voorste gedeelte sigh vergelijkt met de Tangh eens Tand-treckers. Oock sijn'er Tacken aen. Ga naar voetnoot+ Hy heeft aghtthien Beenen. Die naest aen de Scheeren staen, sijn de kortste en | |
[pagina 272]
| |
dunste. De voorste aght Beenen hebben vier Gewrighten; van welcke 't hooghste 't langhste, 't onderste 't kortste is. Ga naar voetnoot+ Sy sijn gantsch niet ruygh, of hayrigh. De thien aghterste Beenen (waer van de voorste de langhste, en de bovenste Gewrigten veel dicker en korter als die van d'onderste lange zijn) hebben'er maer twee; met wat binnenwaerts geboogene en hayrige Voeten. Aen d'aghterste voorste Gewrighten schieten twee scheuten uyt; onder aen d'andere maer een. Ga naar voetnoot+ In 't water schiet hy seer snel voort. Sy sijn soo groot, gelijck ick hier eenen nae 't leven heb afgeteeckent. Deese Krabben sijn der Vogelen Spijs, gelijck wy hier boven by de beschrijvingh der Vogelen hebben aengewesen. De geene, welcke ick hier voorgesteld heb, bequam ick by geval, doe een Lombe over ons Schip vloogh, en deselve uyt sijnen Beck op 't Verdeck liet vallen. | |
3. Kleyne Garnellen, of Garnaten.Ga naar voetnoot+ 'k Heb op mijne Spitsberghsche Reys oock gesien seecker geslaght van Krabben, de Wormen gelijck zijnde. De Kop vergelijckt sigh alderbest met een Vliegen-hoofd. Voor aen deselve, benedenwaerts, heeft hy twee uytstaende Hoornen. Voorts Schilden, gelijck de breede Muer-wormen. Ga naar voetnoot+ Op den rugg' is hy rond; onder plat. In alles heeft hy twaelf Beenen; aen yeder zijde der voorste Schild drie. Vier Schilden verder sitten aen elcke zijde noch drie andere Beenen. Niet grooter sijnse, als ick deselve afgebeeld heb. Ga naar voetnoot+ De Vogelen eetense als haer' aengenaemste Spijs: 't Welck ick daer uyt besluyt, om datse sigh met hoopen lieten vinden aen de plaetsen, daer deese Wormen sigh onthouden. In de Deensche Bay vond ick haer met groote meenighten tusschen en onder de Steenen in 't Water, wanneermen deselve opbeurde. Ga naar voetnoot+ De geene, welcke ick nae 't leven afteeckende, bequam ick naederhand op den 8sten der Hoy-maend, in de Mossel-Bay. 'k Hebse oock gevonden vermenghd onder 't Walvischen-Zaed, 't welck op 't water dreef. Sie de Figuer P., by de Letter c. | |
[pagina 273]
| |
4. De soo genoemde Walvisch-Luys.Ga naar voetnoot+ De soo genoemde Walvisch-Luys heeft geen gemeenschap met de gemeene Luysen, behalven alleen de Kop. Veel meer behoorense tot 't Geslaght der Kreeften. De Schilden sijn hard, gelijck die van de Krabben. 't Hoofd, gelijck ick alreeds geseghd heb, is bynae als dat van een Luys; met vier Hoornen; hebbende de gedaente van een dubbele A. Ga naar voetnoot+ De twee korte Hoornen, voor uyt-staende, hebben twee Knoopen, voor als Trommel-stocken. De twee andere kromme Hoornen sijn voor aen spits. Ga naar voetnoot+ 't Hoofd heeft meest de gestalte eens Eyckels. Is aghter diep afgesneeden. Heeft twee Oogen, en een Neus-gat. De Hals is niet stijf door een Schild, maer bedeckt met een Huyd, gelijck de Huyd tusschen de Schilden der Kreeften. Ga naar voetnoot+ Op de rugg' heeft hy ses Schilden. De voorste heeft de gedaente van een Schiet-spoel der Lijnen-Wevers. De drie andere sijn als een slagh van Wittebroods Koeckskens, te Hamburg Pummelkens genoemd. De twee aghterste vergelijcken sigh alderbest met een Schild. Ga naar voetnoot+ De Staert soumen wel een Schild gelijck mogen aghten, doch deselve is gantsch kort. Ga naar voetnoot+ De Voeten heeft hy aen de voorste Schild; van gedaente als een kromme Zeyssen der Maeyers. Voor sijnse rond en geboogen, als de Maen op haer quartier; doch inwaerts op de helft met tacken, als een Zaegh; en voor aen met een spitse kromme Klauw. Ga naar voetnoot+ Aen yeder zijde des tweeden en derden Schilds heeft hy gelijck als vier Riemen, en onder aen een kort Lidt, waer in deselve beweegd worden. Dese leggense kruyswijs op den rugg', wanneerse van de Walvisschen eeten; of schickense soodaenigh aen malkander in de hooghte, gelijck de Guygchelaers haere Deegens stellen, wanneerse daer over springen. Ga naar voetnoot+ De ses aghterste Beenen hebben Gewrighten gelijck die van de Kreeften. Yeder been heeft'er drie; waer van die voorste gekromd zijn als een wassende Maen: Doch aen 't eynd sijnse gantsch spits, als een Naeld. Soo vast konnense daer meê vatten, Ga naar voetnoot+ 't sy in eens Menschen, 't sy in eens Walvisschen-Huyd, datmense in stucken moet snijden, eermense daer van kan ruc- | |
[pagina 274]
| |
ken. Ter deser oorsaeck hebbense de naem van Luysen, of Walvisch-Luysen bekoomen. Die haer levendigh begeerd te hebben, moet haer met een stuck van de Walvisch-Huyd uytsnijden. Ga naar voetnoot+ Sy sitten de Walvisch aen seeckere plaetsen des Ligchaems; als, tusschen de Vinnen, aen de Schaemte, en aen de Lippen, daer hy sigh niet bequaemlijck wrijven kan. Bijten hem oock stucken uyt de Huyd, als of de Vogelen van hem gegeeten hadden. Eenige Walvisschen hebben seer veele deeser Luysen; andere hebben'er niet een. Hoe 't warmer is, hoese meer Luysen krijgen; gelijck my van andere geseghd is. Ga naar voetnoot+ De geene, welcke ick den Leeser afgeteeckend voorstel, heb ick dus nae't leven afgebeeld in de Mossel-Bay, op den 7den der Hoy-maend. Sie de Figuer Q., by de Letter d. | |
5. Starre-visschen. Eerste Slagh.Ga naar voetnoot+ Tweederley Geslaghten der Starre-visschen sijn my op deese Reys voorgekomen. Dien van d'eerste soort had vijf Tacken, gelijck Voeten. Waerom hy oock van de Hollanders Vijf-tack werd geheeten. De gestalte was seer verscheyden van de geene, welcke ick heb gesien in de Noord, de Spaensche, en de Middellandsche Zee. Ga naar voetnoot+ De verwe is rood. Op 't plat of de Schael des Ligchaems, boven, heeft hy vijf dubbele rijen van scharpe Heuveltjens, of Kornen. Tusschen yeder deeser dubbele rijen is een enckele ry van diergelijcke Heuvelkens; maeckende t'saemen vijfthien rijen op de Schael in 't geheel; vertoonende een Star van vijf uytwaerts-geboogene Hoecken. Voorts is deese Schael als een Spinrock aen te sien. Ga naar voetnoot+ Wanneer hy omgekeerd leght, is hy van een cierlijcke aenschouwingh; en gantsch gelijck de nu gebruycklijcke vreemde Mans-mutsen, in verscheydene rondten verdeeld. Dan vertoond sigh oock in 't midden een vijf-hoeckige sleghte Starr'; welcke ick voor sijnen Mond houde; die hy op en toe kan trecken als een Tasch. Rondom deese Starr' sitten kleyne swarte pleckjens, in rijen, Stars-gewijs. | |
[pagina 275]
| |
Ga naar voetnoot+ Verder voorwaerts, aen de Middel-Starr', of Mond, gaet een breeder, van gedaente gelijck de Bloem Hanevoet. Van deese Middel-Star, of Mond, gaen vijf Armen, of Voeten uyt, welcke by haeren oorsprongh geen Tacken hebben: Maer aghter de Bloem-vormige Star krijgense deselve aen beyde de zijden; tot aen 't eynd uytschietende. Ga naar voetnoot+ De Heuvelkens of Doppen tusschen de Beenen, welcke ick met de vreemde Mans-Mutsen heb vergeleecken, sijn saght in 't aengrijpen, gelijck 't Vlies in een Ey. De Beenen sijn als Schubben aen te sien; drie dwars-vingeren langh. By den aenvangh, daerse Tacken bekomen, sijnse breeder; en gaen daer nae reght spits toe. Tusschen de Senuwen aen beyde de zijden sietmen Tacken met hoopen; gemeenlijck drie of vier aen malkander, schijnende bynae als Wratten. Waer uyt ick besluyt, datse tegens de Wratten souden konnen gebruyckt werden. Wanneer hy in 't Water swemd, breyd hy de beyderzijds Tacken van malkander; gelijck de Vogelen in de vlught haere Vederen uytbreyden. Sie de Figuer Q., by de Letter d. | |
Tweede slagh.Ga naar voetnoot+ Hier nae heb ick noch een andere veel schooner Starre-visch gesien; diemen wel Corael-visch sou mogen noemen; wijl hy met de Corael-tacken een groote gelijckvormigheyd heeft: Voor welcke ick hem oock aensagh, eer ick hem sagh leven. Ga naar voetnoot+ Hy is rooder van verwe als de voorige; vermits die doncker-rood is. 't Ligchaem is thienhoeckigh. Heeft boven een Starr van even soo veel breede Straelen. Yeder Strael konmen vergelijcken met de Vleugel of Swengel eener Handmolen, daer de Kinderen meê tegens de Wind loopen: Of oock met de Kruysstucken der Kruycen, welcke voor breed zijn, en aghter spits toegaen. Ga naar voetnoot+ In 't aengrijpen is hy scharp, gelijck de Huyd van een Hay. 't Onder-deel des Ligchaems is seer cierlijck t'aenschouwen. In des selven midden sietmen een ses-hoeckige Starr, welcke ick voor sijnen Mond houde. Om deese Mond is hy weeck, tot daer d'Armen beginnen. | |
[pagina 276]
| |
Ga naar voetnoot+ Tusschen den aenvangh deeser Armen, of Beenen, heeft hy weecke Hoolen, gelijck Wapen-Schilden. Daer de Beenen haer begin neemen, sijnse dick. Hebben daer oock in 't midden een langhaghtigh Hol, als een Goot; desgelijcks weeck in 't aentasten. Aen den rand sijnse vercierd met op malkander geschickte Schubben; Even als of 't aen een gesnoerde Corallen waeren. Ga naar voetnoot+ Beneden sijn deese Schubben in malkander gevloghten als Touw; hebbende in 't midden nae vooren toe kleyne swarte streeckjens. De gedaghte Schubben leggen op een gelijck de Schilden van Kreeften, of de Tegelen op een Huys-dack. Daer de Beenen uyt 't Ligchaem voortkoomen, breydense sigh tweevoudigh van malkander, gelijck als in Tacken; en sijn, gelijck alreeds geseghd is, in 't midden hol; tot datse sigh veelvoudigh van malkander breyden, en dun worden. Ga naar voetnoot+ d'onderste kleyne Tacken sijn rondom schubbigh; doch niet gedraeyd als Touw. Loopen aen d'eynden spits toe, gelijck Spinnen-voeten. Waerom sy ook van de Zeevarende Zee-Spinnen werden geheeten. Als deese Star-visch in 't Water swemd, houd hy de voeten by een, en roeyd soo voort. 'k Heb'er een van dit slagh gehad, die een Span langh was van 't een eynd des voets tot d'andere daer tegens over staende. Doch de geene, welcke ick hier afgebeeld heb, was kleyner. Oock werden'er noch kleyner gevonden. De grootste sijn de schoonste van verwe. Ga naar voetnoot+ Soo haest hy uyt 't Water koomd, sterft hy. In 't sterven kromd hy de voeten nae de Mond toe; gelijck ick naederhand op mijne Reys nae Spaenje by Calis de Zee-paerden (welcke men Hippocampos noemd) heb sien sterven. 't Doode Ligchaem valt haest van een, wanneer de subtijle Huyd tusschen de Schubben vervuyld: 't Welck d'oorsaeck is, dat ick de groote niet hebben konnen meê brengen. Sie Figuer P., by de Letter e. Ga naar voetnoot+ De Heer Rondeletius, in sijn Boeck van de Zee-visschen, heeft een gelijckvormige Star-visch afgebeeld; doch niet deselve, wijl hy swart is; oock vind ick geen Schilden daer aen; ten ware dan, dat de Plaet-snijder deselve vergeeten had. Ga naar voetnoot+ Eenige van deese beyde Geslaghten bequaemen wy den 5den July voor 't Waygat, daer ons een Walvisch ontquam. 't Touw, | |
[pagina 277]
| |
daer 't Harpoen vast aen was, verwarde om een Klip; en aen 't selve hadden deese Star-visschen sigh gehangen, of veel meer aengesoogen; soo dat ick haer levendigh kreegh. |
|