De Noordsche weereld

Vertoond in twee nieuwe, aenmercklijcke, derwaerts gedaene reysen: d'eene, van de heer Martiniere, door Noorweegen, Lapland, Boranday, Siberien, Samojessie, Ys-land, Groenland en Nova-Zembla

III. Hoofd-stuck.
Verhandelingh van 't Ys; en veelerley aenmercklijcke waerneemingen daer ontrent.

⁺ IN Gras en Bloeymaend breeckt het West-ys (soo genoemd, wijl 't tegens 't Westen legt) 't welck by Jan Mayen Eyland verstroyd door de Zee drijft, en sigh streckt tot aen Spitsbergen; daer 't doemaels noch vast lagh. Sie de Figuer A., by de Letter c.

⁺ 't Onderscheyd tusschen 't Ys by Spitsbergen, en 't Ys deeser Landen, bestaet daer in, dat gintsch niet werd gesien eenigh glad Ys, waer over men sou konnen glijden. Daer-en-boven is 't niet soo klaer en doorsightigh; niet soo scharp en snijdend; doch veel harder. 't Laet sigh niet lightlijck kloven, of van een spouwen. 't Koomd aldernaest over een met 't Grond-ys der Rivieren deeser Landen in gedaente; of met de Brood-suycker, soo wy deselve noemen; doch anderweegen Hoed-suycker werd geheeten.

⁺ Ter plaetse daer 't vaste Ys op de Zee leght, sietmen een Sneeuw-witte klaerheyd aen den Hemel, even als of 't Sonneschijn was. Want de Sneeuw verwd de lught, gelijck de weerschijn van Vyer by naght aen den Hemel werd gesien. Sie Figuer A., by de Letter f.; en Figuer B., by de Letter d. Maer van verre sietmen de lught blauw, of swartaghtigh. Sie Figuer A.,

+ Verhandelingh van 't Ys.

+ Onderscheyd tusschen Spitsbergens en ons Ys.

+ Weerschijn der Sneeuw tegens den Hemel.

[p. 199]

by de Letter o.; daer veel kleyne Ys-velden (welcke zijn gelijk als de Beemden der Zee-honden) werden gesien. Dese geven geen schijn aen den Hemel; wijl'er de Sneeuw van afgesmolten is.

⁺ Tegens deese Ys-velden spritst de Zee aen, en veroorsaeckt daer door allerley schoone Beeldenissen. Echter van de Natuer niet alsoo geschilderd, gelijck 't Bloem-ys aen de bevroorne Glaesen, veelerley cierlijcke Bloem en Loof-gedaenten vertoonende; maer grover, na de groofheyd der sprenckelingen; verbeeldende Bergen, Thoornen, Tafelen, Capellen, en allerley slagh van Dieren. Sie Figuer A., by de Letter h.

⁺ Deese Ys-velden leggen veel dieper onder 't Water, alsse daer boven uyt steecken. Werden oock onder 't Water van een bleecker verwe gesien, als daer boven. 't Opperste soumen mogen noemen de reghte Kerne, of 't Margh van 't Ys; wijl de verwe daer veel hooger treckt, als anders. Sie de Figuer A., by de Letter h.

⁺ De hooghste verwe is schoon blauw, gelijck de blauwste Vitriol; eenighsins doorschijnigh; doch niet soo klaer als 't Ys in onse Landen, daermen doorheenen sien kan, hoe dick 't oock zijn moght. 't Is soo hard als Steen; en laet sigh (gelijck alreeds is geseghd) niet soo light kloven, als ander Ys; wijl 't vol gaetjens is, gelijck de Puymsteen.

⁺ Om dit Ys seylen de Schepen gintsch en herwaert; tot datse grooter Ys-velden in 't gesight krijgen; wijl de kleyne de Zee onreyn (onklaer) maecken. Lightlijck oock konnen de Scheepen daer tegens vaeren, en alsoo vergaen. Sie de Figuer A., by de Letter i.

⁺ Maer wanneer sigh de Wind verheft, soo slaen de Golven tegens d'Ys-schollen aen, gelijck tegens de Steen-klippen; en 't Ys verbreeckt de Scheepen.

⁺ Alsmen nu de kleyne Ys-velden voorby is, sietmen een witte klaerheyd onder (of aen) den Hemel: En men vind grooter Ys-velden; taemlijck verr' van een gedreven. Daer op seylen wy dan in 't Ys, hebbende een kleyn Ys-veld (of Schol) aghter aen 't Schip vastgemaeckt; op dat 't selve, wanneermen de Seylen moet inneemen, terstond in sijnen snellen loop gestuyt wierd. Anders sou 't lightlijck tegens een Ys-veld koomen aen te stooten. Sie de Figuer A., by de Letter b.

+ Aerdige Figueren op 't Ys.

+ 't Leght diep onder Water.

+ Verwen van 't Ys.

+ Kleyne Ys-velden.

+ Gevaer.

+ Groote Ys-velden.

[p. 200]

⁺ 't Staet aen de wil van yeder Schipper, in 't Ys te moogen vaeren; vermits in de vroegh-tijd de Walvisschen hier gesien werden in 't West-Ys, gelijck sy 't selve noemen.

⁺ Niet geerne seylense in 't Ys, wanneer 't of duyster door Nevel, of stormigh is; 't welck hier in 't Voor-jaer te verwagten staet. De kleyne Ys-schollen drijven gintsch en herwaerts in Zee, diese vermijden moeten, op dat haere Scheepen niet beschaedigd wierden, of verlooren gingen: Welcke mijdingh by doncker We'er niet wel geschieden kan.

⁺ Voor yemand die 't niet weet, schijnd het groote dwaesheyd te zijn, datmen nu van 't Ys af; dan weer daer aen en in vaerd. Doch deselve moetmen seggen, dat het hier meê gelegen is als met d'andere Jaghten der Dieren; in welcke men nu hier dan gintsch draefd. Vindmen op d'eene plaets geen Walvisschen, soo moetmense op een andere soecken. 't Geluk der Walvisch-vanghst is als dat der Dobbel-steenen. Daer werd geen groote weetenschap vereyscht, om deselve te bekoomen. Die 't geluck dienen wil, vaert best. d'eene siet'er en krijght'er meer als hy begeerd. Een ander, maer een halve Mijl van hem afleggende, vanght, jae siet'er niet een; gelijck de geene, die hier geweest zijn, genoegh bekend is.

⁺ Wanneerse in 't Ys vaeren, staen'er Mannen met groote Ys-haecken gereed, om te verhinderen, dat 't Schip niet tegens een Ys-veld quam te stooten.

Hoe verder men in 't Ys seyld, hoe grooter Ys-velden men verneemd; jae sulcke, welcke men niet oversien kan. Want hier om de West (gelijck 't soo geheeten werd) sietmen veel grooter Ys-velden, als by Spitsbergen; al t'saemen boven wit, wegens de Sneeuw, daerse meê bedeckt zijn. Seer beswaerlijck kanmen op deselve gaen, wijlmen diep in de Sneeuw sinckt. Sie Figuer A., by de Letter l., en Figuer B., by de Letter c.

⁺ Aen de kanten van 't Ys saegen wy de voetstappen der Beeren. Want haer voedsel soeckense in 't Water, aen 't Aes der Walvisschen. Tot geselschap wandeld Reyntje de Vos meê. Doch hier vind hy een sleghter Roof van Vogelen, als by Spitsbergen; wijlse daer by meenighten; hier by enckele vliegen.

⁺ Als de Schippers eenige Mijlen in 't Ys seylen, daer middelmaetige, alhoewel noch groote Ys-velden gesien werden, soo

+ Seylingh in 't Ys.

+ Gevaer daer van, by Nevel of Storm.

+ 't Geluck der Walvisschen-vangst vergeleecken by Dobbel-steenenspel.

+ Ys-velden, met Sneeuw bedeckt.

+ Beeren; en haer aes.

+ Vast maeckingh der

[p. 201]

maeckense de Scheepen daer aen vast met groote Ys-haecken, wel voorsien met dicke Touwen. Hier leggense gelijck als op Ancker; verscheydene Scheepen aen een Ys-veld (of Schol): Doch veel liever siense sigh daer alleen; wijl anders d'een d'ander in de Walvisch-vanghst verhinderd. Want deselve werden, door 't Jaegen gintsch en herwaerts, schouw gemaeckt.

⁺ In 't Ys verneemdmen geen groote Baeren uyt de Zee; maer 't is'er taemlijck stil, oock schoon 't Stormen moght. Maer dit gevaer is'er by: Vermits 't een' Ys-veld grooter is als 't ander; en dat de kleyne veel geswinder drijven als de groote, soo dringen deese Schollen sigh op eenen hoop t'samen, tot groot quaed voor de Scheepen; die door deesen drangh lightlijck in stucken koomen te barsten. Sie Figuer B., by de Letter a.

⁺ 't Volck, inde Scheepen daer toe gesteld, weeren, met groote Ys-haecken, d'aendringende Schollen wel nae alle vermoogen af; doch hoe weynigh voordeel hier van meenighmael genooten werd, verneemdmen Jaerlijcks, uyt 't vergaen van een deel Kielen.

⁺ By goed We'er kanmen even soo ligt in gevaer geraeken, als in Storm of Onweer: Vermits 't Ys in de Zee drijft, 't sy met de Stroom of met de Wind; welck van beyde de sterckste is. Door de beweeging breekt dikmael een Ys-veld, of geweldig-groote Schol, in stucken; die dan schightigh voort-schieten; en een gelijck gevaer voor de Scheepen veroorsaecken; van welcke veele deeser wijs te niet gemaekt werden. Sie Figuer B.

⁺ De beste afweeringh van 't aendringend Ys is, datmen een doode Walvisch by 't Schip houd. Andere hangen rondom de Scheepen Staerten en Vinnen der Walvisschen. Oock is dit middel niet te verwerpen, wijl een Schip daer door mercklijck voordeel tegens 't Ys ontfanghd. Men heeft gesien, dat in dit aendrijven en kruyen der Schollen een doode Walvisch op 't Ys gedrongen is geworden.

⁺ 't Ys stijghd uyt 't Water gelijck als Bergen; en maeckt soodaenigh een geruysch, datmen nauwlijcks daer van hooren kan. Van deese aendringingh en op een-kruyingh der Schollen komen de hooge Ys-bergen, welcke men hier en gintsch in de Zee siet drijven. Sie de Figuer B.

⁺ d'andere groote Ys-velden leggen niet soo hoogh, als deese

+ Gevaer in 't Ys:

+ Waer door veel Scheepen

+ Komen te verongelucken.

+ Middel tegens 't aendringen van 't Ys.

+ Opstijging van 't Ys.

+ Ys-velden.

[p. 202]

Ys-bergen. ⁺ Echter werdense oock seer selden gantsch sleght en sonder Heuvelen gesien. Onder 't Water verneemdmen 't Ys soo diep te leggen, alsmen afsien kan. Sie Figuer B., by de Letter e.

⁺ Alles is blauw-verwigh; doch hoe dieper men in een holligheyd van 't Ys kijckt, hoe cierlijcker blauw men daer siet. Welke schoone verwe sigh koomd te veranderen met de lught. Want als 't regenaghtigh We'er is, soo versterft deese hoogh-blauwheyd, en werd bleecker. Dickmael heb ick oock 't Ys onder 't Waeter groen gesien. d'oorsaeck daer van was de droeve Lught; waer na oock de Zee sijne verwe veranderd.

⁺ 'k Ben verwonderd, dat op de grootste Ys-velden niet sulcke hooge Ys-bergen staen, gelijck men wel aen 't Land gewaer werd. 'k Hou 't daer voor, datse van onder op smelten; 't welck men sien kan aen 't doorgatede Ys. Anders, wanneer men 't van den aenvangh af wou reeckenen, soumen hier Ys moeten vinden, 't welck in 't midden der Zee den grond sou bereycken.

⁺ In Spitsbergen heb ick wit en klaer Ys gesien, gantsch ruygh bevrooren; soo dat het reght de gedaente der Candy-Suycker vertoonde. 't Was seer hard en dick; drijvende even-gelijck met 't Waeter.

⁺ Niet altijd leggen de Scheepen in den drangh van 't Ys; wijl dickmael weynigh Schollen werden gesien; schoonmen al verr' in 't Ys is gevaeren. Maer soo haest sigh eenige Winden verheffen, kan men sigh niet genoegh verwonderen, van waer sulck een meenighte Schollen, in minder als een uyr tijds, komen aendrijven.

⁺ Aen d'aldergrootste Ys-velden leggen de Scheepen niet ten besten verseeckerd; vermits deselve, weegens haere grootte, en de kraght des Strooms, veellight oock wegens de rondte der Zee, dickmael komen te breecken; tot geen kleyn gevaer der gedaghte Scheepen.

⁺ Wanneer deese Ys-velden van een scheuren, schieten de stucken van malkander. Dit veroorsaeckt een Wervel, of Draeyingh in 't Waeter; gelijck men siet, wanneermen een steen in 't selve werpt; soo dat'er rondom een groote beweegingh en oprijsingh ontstaet. Door deese verwarringh der Zee

+ Ys-bergen.

+ Verwe van 't Ys veranderlijck, na de Lught.

+ Aenmerckingh.

+ Wit en klaer Ys.

+ Schielijcke Ys-drift.

+ Aen de grootste Ys-velden

+ Leggen de Scheepen niet verseekerd, en waerom niet.

[p. 203]

verheffen sigh d'Ys-velden en Schollen op deselve. Koomen oock veeltijds met een kraghtigh geweld op de Scheepen aenstooten; verbreeckende de Masten, en voorts alles wat'er aen is. Sie Figuer B.

⁺ In Grasmaend vernaemen wy op den een-en-tseventighsten Graed aldereerst Ys; kruyssende ( dat is, gintsch en herwaerts vaerende) by 't selve, tot dat d'eerste Maend verloopen was. Want soo vroegh in 't jaer derf sigh niemand waegen in 't Ys te seylen, ter oorsaeck van de Stormwinden. Somtijds oock leght 't Ys noch vast; en dan werden weynige of gantsch geene Walvisschen gesien; vermitsse onder 't Ys geen Lught, of adem, konnen scheppen.

⁺ In 't Ys seylden wy tot op seven-en-tseventigh Graden en vier-en-twintigh Minuten; drijvende met de groote Ys-schollen Suyden aen. In deese Gras, gelijck oock in de volgende Bloeymaend, werden hier de meeste Walvisschen gesien; welke loopen nae 't Oosten. Derwaerts volghden wy haer, geduerigh nevens 't Ys heenen, tot aen Spitsbergen. Sie de Figuer A.

⁺ By 't Land verneemdmen kleyner Ys-velden, vermits 't Ys daer niet wijcken kan, om des Lands wil. Dit veroorsaeckt grooter breeckingh, en kleyner Ys, als in d'opene Zee. Echter werden daer de grootste Ys-bergen gesien; als die tusschen de Bergen staen, welcke noyt van onder smelten, maer yeder Jaer grooter werden, door de daer op vallende Sneeuw, Regen, Glad-Ys, en weer Sneeuw. Deeser wijs neemen deese Ys-bergen jaerlijcks toe, sonder oyt door der Sonnen warmte van boven te smelten. Sie Figuer C. by de Letteren c.d.

⁺ Nae langheyd van tijd veranderen deese Ys-bergen haere Sneeuw-verwe door de lught, Regen, en Wolcken. In de kloven of reten der selver zietmen 't hooghste blauw, 't welckmen op de gantsche Wereld sou mogen aenschouwen.

⁺ Van deese Ys-bergen breecken groote stucken af, welcke in de Zee drijven; en die in dickte 't ander Ys verr' overtreffen. 'k Heb eene deeser Ys-bergen gesien, door 't aenslaen der Zee soo cierlijck uytgehoold, als een Kapel; met verwelfselen, Vensteren en Pilaeren vercierd. De Deuren, en de doorgaetede stucken, die gelijck als Vensteren scheenen, hingen vol Ys-kegelen. Inwendigh aenschouwdemen d'alder-

+ Walvisschen konnen onder 't Ys geen lugt scheppen.

+ Wanneer de meeste gesien worden.

+ De grootste Ys-bergen by 't Land.

+ Haere verwe.

+ Cierlijcke Kapel in een Ysschol, door de Golven soo uytgehoold.

[p. 204]

schoonste blauwe verwe. Deese Ys-Capel was grooter als ons Schip; en wat hooger, als aghter d'opperste Schips-bodem. Hoe diep deese Ys-schol onder Water lagh, kan ick niet eygentlijck weeten.

⁺ By de Mossel-haeven quam een groote Ys-bergh op ons Schip aen drijven. Deselve was soo hoogh, als 't voorste deel des Schips, genoemd de Back; en lagh soo diep onder Water, dat hy 't Ancker oplightede. Wy hadden doe op vijfthien vademen grond.

⁺ Verscheydene andere Figueren, of Gedaente-beelden, heb ick in 't Ys gesien; als, ronde en vierkante Tafels, ondersteund met ronde, blauwe Pilaeren. Sie Figuer B., by de Letter f. Boven op was deese Tafel gantsch sleght-wit van Sneeuw. De sijden hingen vol Ys-kegelen, even als een afhangend Tafellaecken. De grootte was soodaenigh, dat'er veertigh Menschen rondom hadden konnen sitten. Doch in 't opstaen soudense veellight met den Aers aen de Stoelen vast sijn gebleven. Van deese Tafels heb ick'er gesien met eene voet; oock ondersteund van twee, en van drie Pilaren. De Zee-honden bevonden sigh met hoopen daer ontrent.

⁺ De Gereghten, op deese Disschen staende, waeren stucken Ys, hebbende reght de gedaente van een Paerdskop, en van een Swaen. Deese kost is wat sout van smaeck; en van weynigh voedsel. Hier staet te mercken, dat dit Ys gantsch gatigh werd door d'aenstuyvingen of sprenckelingen der Zee; en dit veroorsaeckt een soutigheyd daer in, soo dat het smaeckt als ander Zee-water.

⁺ Door 't Zee-water, en 't daer tusschen komende Regen-water, veranderd oock 't Ys sijne verwe: Gelijck alsmen gemeenlijck 't Water geel en blauw siet, wanneer men onder 't selve wandeld, en met opene oogen nae boven kijckt.

⁺ Soo verr' 't ander Ys boven waeter leght, is 't van smaeck gelijck gemeen Ys; doch onder 't selve is't sout, gelijck Zee-waeter.

⁺ Doe wy by Spitsbergen aenquaemen, lagh 't Ys by 't Rehenveld noch vast. Doch weynige daegen daer nae was 't van de Winden gantsch wegh gedreven.

⁺ 't Ys beset dit Land van alle sijden, nae de gelegenheyd der

+ Dicke Ys-schol.

+ Tafels van Ys, met een, twee, en drie voeten.

+ Gereghten op dese Tafels.

+ Ys verwen.

+ Ys-smaeck.

+ Ys-drift,

+ Nae Spitsbergen.

[p. 205]

Winden; van Jan Mayen-Eyland, van Oud-Groenland, en van Nova Zembla af komende.

⁺ Doemaels bevonden wy, dat 't Ys van d'eene sijde tot d'andere van Spitsbergen lagh. De Schepen seylden tusschen 't Ys en 't Land, gelijck als in een Rivier.

⁺ Soo haest dit Ys van de Wind werd aengejaeghd, moeten de Scheepen wijcken, of sigh nae de Haeven begeven; ter tijd toe dat 't gedaghte Ys door andere Winden weer werd verdreven. Indien niet, soo moetense hier vergaen. Doch soo andere Scheepen daer ontrent, en buyten 't gevaer van 't Ys sijn, soo konnen de Menschen noch haer Lijf bergen door sigh nae d'andere te begeven.

⁺ Op dit Ys verneemdmen niet veel Zee-honden, of Robben; doch daer tegens sietmen hier een groot getal Walrussen; maer noch veel meer Vogelen. Als wy nu al verder voeren, saegen wy de seven Eylanden, doch konden boven deselve niet geraecken.

+ Andere

+ Waerneemingen

+ Van 't Ys.