De Noordsche weereld

Vertoond in twee nieuwe, aenmercklijcke, derwaerts gedaene reysen: d'eene, van de heer Martiniere, door Noorweegen, Lapland, Boranday, Siberien, Samojessie, Ys-land, Groenland en Nova-Zembla

[p. 190]

II. Hoofd-stuck.
Van de Noord-Zee in 't gemeen. Van de Zee en Zee-Golven tusschen Hitland en Spitsbergen in 't bysonder. Braecken, of Zee-sieckte; en middel daer tegen. Ebb en Vloed.

⁺ DE Baeren, of Golven, beginnen sigh eerst te verheffen van een kleyne Wind-blaesingh, gelijckmen in tijd van kalmte op de Wateren kan gewaer worden. Doch daer na ontstaen door de Beweegingh hoe langer hoe grooter Baeren. ⁺ De Zee-baer verheft sig niet soo terstond in den aenvang eener harde Wind; maer allenxen rijsdse hooger en hooger, tot datse de groote van Bergen bekoomd. Dan spreydse, met een sonderlinge geswindheyd, sigh aghter van malkander in de rondte en diepte; verdeeld sigh cierlijck van een, en valt rond neer, met veel opspritselingen, en schuym. Sie de Figuer D., by de Letter K.

⁺ Dan haeld de Zee van aghteren de neer gevallene Golven weer nae sigh, met veele kronckelingen en draeyingen, door 't Schuym seer cierlijck geaderd; bynae op soodanigh een wijs als Marmor.

⁺ Deese Zee-bloem verheft sigh dan als te vooren, en spritst oock weer even soodaenigh op. Dus rijsd de Zee geduerigh op nieuws; maeckende voorwaerts uyt lange streecken. Wegens de kortheyd der op een volgende Baeren spatten de selve gemeenlijck over de Scheepen heenen. Veel geswinder gaense als een Schip sou konnen seylen.

Op de groote Golven in een Storm schieten kleyner Baren, en noch kleyner, gelijck een Wind op de stille Zee daer heenen strijckt.

⁺ Voor deese Baeren wijcken de Scheepen niet; maer wel voor de groote Golven, diemen Zee-bergen noemd. Gelijck deese sigh houden, soo beweegen sigh oock de Schepen. Echter hebbense altijd een rightige wegh op deese baenloose Golven; soo dat de Menschen sigh daer in op deselve derven waegen, en behouden blijven.

+ Hoedanigh het toegaet,

+ Ontrent de verheffingh

+ Der Zee-Golven.

+ Spattingen der selve.

+ Zee-bergen, of seer groote Golven.

[p. 191]

⁺ In een harde Storm Stuyfd de Zee; schijnende in d'aenschouwingh gelijck de Sneeuw, welcke op 't Ys van de Wind werd voort gejaeghd; en van verr' in de lught gelijck als de stuyvingh van Sand.

⁺ Allerwegen sietmen de Zee gelijck gerimpeld Ys, 't welck, onder 't vriesen, door de wind verhinderd werd sigh evengelijck te setten; alles met wit Schuym bedeckt. d'eene Zee (of Golf) valt reght rond over d'andere voor heenen gaende, met een groot geruysch, gelijckmen in de Waeter-moolens-Vlieten gewaer werd. Even soodaenigh een geruysch maecken oock de Scheepen in 't door-snijden der Baeren.

⁺ Staet oock aen te mercken, dat de Zee-baeren, by veranderingh van Winden, tegens malkander aen stooten, en ongelijck door malkander trecken; met veele spattingen over de Scheepen, eerse soo verr' komen, datse eenerley wegh voortschieten.

't Zee-waeter heb ick hier niet soo klaer gesien, oock niet soo strengh sout, als by 't Ys. [Dus staet in den druck mijns Exemplaers; maer daer ter sijden is met de hand geschreeven, van wien, of door wiens last, is my onbekend: Voor, hier niet, leest nergens. Dus souden de woorden moeten luyden: 't Zee-water heb ick nergens soo klaer gesien, e.s.v.]. Sulcks kan zijn wegens de vlacke Grond, en de veelerley varssche Rivieren, welcke daer in vloeyen; of om dat de koude 't Waeter meer reynighd.

⁺ Wat de beweegingh der Scheepen op de Zee betreft, sy varen in deselve op allerley wijs; met verwisselingh der Seylen. Wanneer 't Windigh is, werd met al de Seylen gevaeren. Wanneer'er een Storm ontstaet, met de twee onderste groote Seylen; waer van 't voorste de Fock; 't middelste 't Schover-seyl; en dan 't derde 't Besaen-seyl werd gheheeten.

⁺ Wanneer 't harder stormd, soo laetmen 't voorste groote Seyl neer; soo datmen alleenlijck 't middelste groote Seyl, en de Besaen gebruyckt.

In den hardsten Storm voerdmen 't Besaen-seyl, half opgewonden, half uytgespannen. Dit werd gedaen, op dat 't Schip

+ Zee-stuyvingh.

+ Geruysch der Baeren.

+ Tegens-een-stoting der selve, by veranderingh van Winden.

+ Wat voor Seylen men gebruyckt

+ In tijd van harde, en noch harder Storm-winden.

[p. 192]

van de Wind vastigheyd sou vatten; want anders slingerd het al te seer in de Zee, soo dat aen beyde de sijden des Schips 't Water daer over slaet.

⁺ Geduerigh staet een Man by 't Roer, om 't Schip te reegeren. In een harden Storm, wanneer selfs thien Mannen de Stier-stock niet genoeghsaem konnen houden, soo maeckense deselve met Touwen vast; en laeten 't af en toegaen, gelijck men anders gewoon is te stieren nae de Streeck-wijser, of 't Compas.

⁺ In en nae soodaenige Zee-stormen bekoomd men somtijds vreemde Gasten op de Scheepen; te weeten, allerley slagh van kleyn Gevogelt; door 't onweer van 't Land verdwaeld zijnde. Deese begeven sigh nae de Scheepen en Masten, om haer leven te behouden. d'andere vallen in de Zee, en flodderen daer soo langh, tot datse sterven.

⁺ De Lomben en andere Water-Vogelen blijven verr' van ons. Dit heb ick hier willen stellen, om wegh te neemen den waen van sommige, welcke meenen, dat de gedaghte Vogelen op de Scheepen komen vliegen, om een aenstaende quaed We'er te voorkondigen.

⁺ Ondertusschen evenwel kanmen gemeenlijck uyt de volgende dingen afneemen, dat'er een Storm op handen is; te weeten, wanneer sigh veele Tonynen en andere groote Visschen ontrent de Scheepen laeten sien; en alsse met een groot getier uyt 't Water opwaerts springen; 't welck niet altijd spel met haer is. Veellight datse dan eenige smert aen haer Ligchaem lijden. Wy sagen sommige Walvisschen in de Zee, sigh soodanigh aenstellende, als ofse met de dood hadden geworsteld.

⁺Wanneer men seghd, dat de Zee gantsch onrustigh is, soo moet men weeten, dat sulcks van de Zee alleen niet voort koomd. Maer daer volghd een harde Wind nae; welcke, om soo te spreecken, de Zee-baeren als Booden voor uyt send, tot dat hy met een felle Storm aenkoomd. Doch dit is niet te verstaen van de Noord-Zee, maer van de Zee tusschen Hitland en Spitsbergen.

⁺ Wanneer de lugt soodanigh gesteld is, dat de Starren grooter schijnen, meer blickeren, en meer in getal gesien werden als anders, soo werd daer uyt een groote wind vermoed; en dese Inbeel-

+ Hoemen dan met 't Roer handeld.

+ Vogelen na een Zee-storm.

+ Dwalingh van sommige,

+ Voortekenen van een

+ Aenstaende Storm,

+ Aen de Visschen en aen de Zee.

[p. 193]

dingh werd meenighmael waeraghtigh bevonden. Dan sweefd de lught vol Dauw; welcke by veranderingh der koude veel Nevel veroorsaeckt; waer op de Wind niet langh pleegh aghter te blijven.

⁺ Wanneer by naght de Baeren veel op spritsen, soo schijnd de Zee gelijck als Vyer; 't welck de Zeevaerende Branden noemen. Deese schijn is een heldere glantsch, weynigh weerschijn van sigh gevende; even gelijck de Diamant. Wanneer nu de Zee hevigh schijnd, of glinsterd, by donckere Naght, soo volghd op dit soo genoemde Branden een Suyden of Westen-wind.

⁺ Aghter aen 't Schip, daer 't Waeter sigh als doorsneeden vertoond, sietmen by naght seer diep onder 't ghedaghte Waeter. De Blaeskens begeven sigh opwaerts en springen in stucken. Dan werdmen de schijn of 't branden niet gewaer.

⁺ Tot noch toe hebben wy insonderheyd gesproocken van de Noord-Zee. Voortaen sullen wy handelen van de Zee-baeren tusschen Hitland en Spitsbergen. By 't gedaghte Hitland liep de Stroom snel Noorden; en 't wierd van dagh tot dagh kouder.

⁺ Hier staet aen te mercken, dat hier de Zee-golven langer heenen loopen, op sulck een wijs alsse doen voor 't enge Canael tusschen Engelland en Franckrijck, schietende in de Spaensche Zee (hier nu behoord het tweede Marck-teecken van d'onrust der Zee), met een geduerige beweegingh der Scheepen; soo datmen'er Zee-sieck van werd.

⁺ 't Zee-water heeft wel de schuld des braeckens; doch 't werd insonderheyd veroorsaeckt door de harde en geduerige beweegingh des Menschlijcken Ligchaems; zijnde soodaenigh, datmen dickmael op handen en voeten moet gaen.

⁺ Die hier meê behebt is, vind geen smaeck in eeten noch drincken. Hy gevoeld Hoofd-pijn en swijmelingh. Geduerigh is hy soodaenigh gesteld, als of hy sou moeten overgeven. By deese ongelegenheyd gaet gemeenlijck een verstoppingh des Ligchaems. Alsmen sijn Water maeckt, soo sietmen 't selve roodverwigh.

⁺ Dese Krankheyd is van sulk een aert, gelijk d'ongesteldheyd

+ Zee-brand.

+ Diep onder water sien.

+ Beright van de Zee

+ Tusschen Hitland en Spitsbergen.

+ Zee-sieckte.

+ Hoe de Zee-siecke

+ Gesteld sijn

[p. 194]

welcke koomd uyt d'ongewoonte van op een Waegen te rijden; waer by men altijd veranderingh, in eten en rust, gewaer werd.

⁺ 't Beste middel tegens deese onpaslijckheyd aght ick te zijn, in de mond te knauwen eenige stercke Speceryen; als, Caneel, Nagelen, Galanga, Gingebar, Muscaet-noten, en diergelijcke.

⁺ Veele meenen deese ongesteldheyd door vasten te verdrijven; doch dit is een vergeefs middel. Eenige drincken Zee-waeter, om daer door aen 't braecken te komen. Doch dit veroorsaeckt niet 't Zee-waeter selfs, maer de tegenwil, welcke men daer tegens heeft.

⁺ Om deese walgingh te verdrijven, is, mijns oordeels, de beste raed, datmen dapper eete en drincke; soo salmen haest geholpen zijn. Men moet oock niet al te veel slaepen, maer frisch in de wind sien. 't Kan daer-en-boven niet schaeden, wat op 't Schip te gaen wandelen.

⁺ Maer wy keeren nu weer tot de Baeren: Welcke, wanneer 't al niet windigh is, voortrollen en trecken als Bergen, maer gantsch sleght; geduerigh voortloopende soo verr' alsmen deselve kan bekennen. Doch dit moetmen verstaen van d'onrustige Zee, wanneer een harde Wind sal volgen.

⁺ In een Zee-storm trecken de Baren, gelijck alreeds geseghd is, op een gelijcke wijs, doch met veele schuymige Wervelen, of kronckelingen; gelijck wy verhaeld hebben dat ten tijde van Storm in de Noord-Zee geschied.

⁺ Deese Baren loopen verr' heenen, soo datmen seer wijd tusschen deselve kan sien. Doch 't eene Schip kan dickmael van d'andere dight daer ontrent vaerende Scheepen niets met allen gewaer werden.

⁺ Veel grooter sijn deese Baeren, als de geene, welcke in de Noord-Zee daer heenen schieten. Hebben oock een grooter kraght, wanneerse over storten. Maer spatten niet soo light, als in de Noord-Zee, over de Schepen.

⁺ De Noord-Zee gaet, soo haest de Storm over is, leggen. Maer hier duerd de beweegingh der Baeren wel tot aen of in den derden dagh; en hoe stil 't oock is, echter schudden de Scheepen soo geweldigh, datmen noch gaen, noch sitten,

+ Middelen,

+ Welcke te vergeefs, of oock

+ Met nut hier tegens gebruyckt werden.

+ Beschrijvingh

+ Van de gelegenheyd

+ Der Baren tusschen

+ Hitland en Spitsbergen.

+ Hevige beweging der Scheepen.

[p. 195]

noch leggen kan. In 't midden des Schips is 't alderbest te zijn; vermits 't selve voor en aghter sigh seer hevigh in de Zee stoot, of van de Zee gestooten werd.

⁺ De Seylen slaen tegen de Mast aen, en hebben geen vastigheyd van de Wind. Wanneer by een windige Lught de Seylen braef rond gespannen staen, en al deselve trecken, insonderheyd als 't meest voor de wind gaet, dan is 't alderbest op Zee te sijn.

Met een reghte Voorwind staen de voorste Seylen blind, sonder uyt te waeyen. Dan dringhd 't Schip hard door de Zee; en beweeghd sigh hevigh van d'eene sijde na d'andere.

Een grooter onderscheyd is'er tusschen de Scheepen in 't snel seylen, als tusschen de Paerden, waer van 't een 't andere voorby loopt. Desgelijcks is oock vry verscheyden 't Bewegen der Scheepen, en 't stooten in de Zee.

⁺ Seer veel kan 't in 't voort-vaeren helpen, datmen stil is, sonder veel gebolder te maecken, of gintsch en herwaerts te gaen.

In de Zee gaen de Scheepen hooger als in de varssche Waeteren. 't Verschild meerendeel byna een voet, in de hooghte, op een geladen Schip, dat het lighter daer heenen seyld.

⁺ Men houd het daer voor, datmen ter lenghte van drie, of drie en een halve Duytsche Mijl weghs de Scheepen sien kan. Niet verder; want dan verliesd sigh de Zee in de Lught, en de Lught in de Zee.

⁺ Een Mijl weghs verr' kan men een Schip ten vollen sien op de hooghte der Zee. Op anderhalve Mijl geraecktmen 't Schip uyt 't gesight quyt. Op twee Mijl sietmen de bovenste Mast, genoemd de Stengh. Op drie Mijlen verneemdmen alleenlijck de Scheeps-vaen, of Vlagg'. Maer dan voorts kanmen niets met allen meer van 't Schip gewaer werden.

⁺ Landen en Bergen konnen op Zee seer verr' werden gesien. Ons gesight bereyckte Spitsbergen doe wy noch twaelf Mijlen in Zee waren. 't Land scheen ons even als een swarte Wolck met veel witte streepen. Sie de Figuer D., geteeckend met de Letteren a.b.c.g.h.i.

Aen 't Ys op deese Zee, daer de Baeren geruster en stiller sijn, gevoeldmen een strenge koude.

+ Wanneer 't best op dese Zee te varen is.

+ Andere waerneemingen.

+ Van hoe verr'

+ Men een Schip in Zee.

+ Oock Landen en Geberghten sien kan.

[p. 196]

⁺ 't Zee-water is soo gantsch klaer, datmen twaelf en meer vademen diepte onder 't water kan sien.

By 't Ys is geen grond te vinden, datmen 't Ancker sou konnen uytwerpen.

⁺ Hier staet oock noch aen te mercken, dat de Zee sigh veranderd in verwe, na de gesteltenis der Lught. Indien de Hemel klaer is, soo schijnd deselve blauw als een Sapphir. Indien een weynigh met Wolcken bedeckt, soo vertoondse sigh als een Smaragd (Esmeraude). By een droeve Sonneschijn sietmense geel of lijm-verwigh. By een geheel donkere lught is haer' aenschouwingh gelijck d'Indigo. By een Storm en dick-bewolckte Hemel schijndse als swarte Seep; of eygentlijcker gelijck 't Potloot, waer meê men schrijft.

⁺ Wanneer 't gantsch onwindigh en stil is, kanmen 't slaen of kloppen seer verr' op de Zee hooren; gelijck oock 't geblaes der Walvisschen; waer van wy hier nae op sijne plaets sullen spreecken.

In 't Ys liep de Stroom Suyden; 't welck wy daer aen bemercken konden, dat wy verr' te rugg' dreven. Maer by de Mossel-Bay liep deselve Noorden.

⁺ De geene, welcke jaerlijcks aen deese Plaetsen komen, berigten ons niet seekers van Ebb en Vloed; als alleen dat by vermeerdering der Winden 't Water aen 't Land hooger werd gesien als anders. Even 't selve heb ik ook aengemerkt. Indien hier een geduerige Ebb en Vloed was, soo souden, door d'opvloeyingh, d'Eyeren der Vogelen in de lage Eylanden verderven.

Eenige seeckerder kennis van Ebb en Vloed in dit Gewest soumen niet lightlijck konnen bekomen. Voor my, 'k weet'er niet anders van, als ick hier beschreeven heb.

+ Klaer Water.

+ Verandering van de verwe der Zee, nae de gesteltenis der Lught.

+ Verr' gehoor op de stille Zee:

+ Geen Ebb en Vloed werd hier vernomen.