De Noordsche weereld

Vertoond in twee nieuwe, aenmercklijcke, derwaerts gedaene reysen: d'eene, van de heer Martiniere, door Noorweegen, Lapland, Boranday, Siberien, Samojessie, Ys-land, Groenland en Nova-Zembla

Toe-Doening.

⁺ 't Sal voor veele Leesers noch ondienstigh noch onvermaecklijck sijn; dat wy kortlijck hier aenteeckenen eenige saecken, uyt de Beschreibung Lapponie van Johann Schmit; soo tot naerder beright deeses Lands, als tot breeder openingh van 't geen onse Schrijver somtijds maer alleen met weynige woorden heeft aengeroerd. Vermits van den Oorsprongh des Woords Lappen en Lapland geen seeckerheyd is, soo willen wy ons niet ontrent losse vermoedingen beesigh houden. De gantsche uytstreckingh van dit Gewest is noch niet reght bekend. ⁺ 't Werd verdeeld in Deensch, Sweedsch en Muscovisch Lapland. Dat 't Geheel seer groot moet sijn, kan daer uyt afgenoomen werden, dat alleen 't Sweedsche Deel werd gesteld langh te sijn honderd, breed t'negentigh Mylen. 't Muscovische met 't geen daer aen paeld, en noch niet bereysd is, werd voor seer veel grooter gehouden.

⁺ De gedagte Schrijver handeld insonderheyd, ja byna alleen van 't Sweedsch Lapland: En segt, dat hier d'Inwooners 's Winters drie Maenden lang een geduerige Naght hebben, behalven eenige schemeringh. 's Somers hebbense even soo veel dagh. Doch wijl dit Land sich seer wijd uytstreckt, soo moet oock noodwendigh dagh en nagt op d'eene plaets langer of korter zijn als op d'andere.

In deese lange Naght verrightense haer werck by de seer heldere Maeneschijn; ten waerese door de dick-opgehoopte Sneeuw gedwongen wierden, Maenden langh in Holen onder d'Aerde te moeten blijven; 't welck haer al dickmael gebeurde.

+ Naerder beright van eenige aenmercklijcke saecken in Lapland.

+ Verdeelingh, en geweldige grootte.

+ Lange naght, en lange dagh

[p. 50]

⁺ Voortijds plegense geduerigh van Woningh te veranderen: Doch Carel de negende, Koningh van Sweeden, heeft haer opgeleghd, altijd te blyven daerse sijn. Echter moetense noch somtijds op breecken door nood, om haer onderhoud te gaen soecken; doch keeren eyndlijck weer in haer oude Herbergh. De Bergh-Lappen konnen 't 's Winters op de Geberghten niet harden, wegens de felle koude; de grouwlijcke Stormwinden, en de meenighte van Sneeuw. Derhalven gaense ter dier tijd in haere Hutten, of Tenten, van haer opgereght in de naest by gelegene Bosschen. Met d'aenkoomst van de Somer keerense weer nae de Bergen. Sommige woonen oock in de holligheyd der dicke Boomen, welcke aen de Waterkanten gevonden worden.

⁺ Van haere kleedingh spreeckt deese Schrijver, even gelijck onse Reysiger; behalven dat hy een onderscheyd maeckt tusschen haere Soomer en Winter-dragt. 's Somers hebbense Wollen Broecken aen; welcke Stof haer uyt Noorweegen werd toegebraght. ⁺ Deselve sijn engh genoegh gemaeckt, doch soo langh, datse haer tot op de voeten koomen. Over deselve hebbense een wijde Rock, neerhangende tot halfwegen de Dgyen; sijnde om de Lendenen gegord. Vermitsse geen Lynwaed hebben, soo draegense oock geen Hembd onder haere Klederen. Haere Mutsen sijn onse Slaepmutsen bynae gelijckvormigh. Sommige der selve sijn gemaeckt van Vogel-vellen. 's Winters hebbense onderbroecken, bereyd van de Vellen, welckese neemen van de Pooten der Ren-dieren; met al 't Hayr daer op; en daer over een ander Kleed en Rock, van de Huyden der selve Beesten. Oock bindense wel geheele Beeren-vellen om haer ligchaem, tegens de koude. ⁺ De Vrouwen der Lappen, die van eenigh vermogen sijn, vercieren de Kledingen haerer Mannen, en oock hun eygene, met Boorden of Riemen van rood laecken, geborduerd met gedraeyde draeden van Tin, welckese seer net d'een over d'ander leggen, en alsoo verscheydene Figueren vervaerdigen. ⁺ Geenerley Bedden hebbense. In haer Slaep-vertreck leggense telghjens en blaederen van Boomen neer; waer op sy de Huyden van Ren-dieren of Beeren spreyden. Van Leedekanten, of Bedsteeden, weetense niets met allen. ⁺ De Ren-dieren gebruyckense tot Voedsters haerer Kinderen, welckese aen der selver Uyers doen suygen. 's Winters eetense gekoockt Vleesch. In de Somer Kaes van Ren-dieren melck. De Lappen, in de Bosschen wonende, leven meest van Visch, en van de Jaght. Gedrooghde Visch is haer Brood ander hebbense niet. ⁺ Haere gemeene dranck is lauw of warm water. Maer dan weetense noch een sonderlingen en seldsaemen dranck te bereyden van Visch en Vleesch, onder malkander gekoockt. Doch aldermeest sijnse versot op Brandewijn, welckese met goede groote teugen in 't lijf gieten. Niet minder beminnense de Taback; en die haer met deese twee dingen onthaeld; is haer d'aldergrootste vriend, jae; sy souden hier voor wel 'k weet niet wat doen.

⁺ Haere Sneeuw-schoenen hebben yeder de lenghte van seven, oock van aght en meer Voeten. De breedte is van ontrent 't derde deel eener voet;

+ Veranderingh van Wooningen.

+ Wooningen in Boomen.

+ Kleedingh soo 's Somers als 's Winters;

+ Van de Vrouwen geborduerd.

+ Slaepplaets.

+ Ren-dieren gebruyckt tot Voedsters der jonge Kinderen.

+ Dranck der Lappen.

+ Sneeuw-schoenen.

[p. 51]

de gedaente als die van onse Schaetsen. d'eene is een voet langer als d'andere. Sommige willen, dat d'eene Sneeuw-schoen even soo langh is, als den Man, die deselve gebruyckt; 't sy dan vijf, ses, of seven voeten; en d'andere een voet langer. ⁺ Maer vermits de meeste Schrijvers de maet op aght voeten stellen; en onse Reysiger op seven en een halve voet, waer tegens de Lappen selden boven de vijf voeten langh sijn, soo schynd het, dat dese evenmatigheyd geen plaets heeft; ten ware dan, dat veellight Martiniere de langste Schaets op seven en een halve voet heeft gesteld; en dit eene der grootste Lappen van ses en een halve voet was geweest. Oock kan de maet der Fransche Voeten kleyner als die van d'onse zijn. De geene, welcke te Leyden in Holland werden bewaerd en getoond, sijn even langh; doch misschien sijnse geen paer, maer de twee langhste van twee Paeren. Daer-en-boven schrijft Schefferus, datse de voeten in 't midden der Schaetsen vast binden. Martiniere seght, aghter aen. De gedaghte Schefferus beeldse af gantsch reght, behalven voor omgekromd, als onse Schaetsen; maer Martiniere als een Boogh. Doch misschien sijn in dit groote Land deese Sneeuw-schoenen niet eenerley van maecksel. ⁺ Met deselve snellen de Lappen ongelooflijck geswind voort over de Sneeuw; niet alleen over 't vlacke Veld, maer begeven sich selfs op de toppen der Bergen, en daelen oock weer af. Doch in 't opstygen gaense niet reght, maer geduerigh in de rondte, tot datse boven sijn gekomen. 't Schynd, seghd Schefferus, ongelooflijck voor de geene die 't niet gesien hebben. Gelijck dan oock 't Schaetsen rijden der onse van d'onkundige wel voor Tovery sou gehouden worden.

⁺ Dat de Laplanders een arbeydsaem Volck, en derhalven selden sieck zijn. Haere Tover-handelingen, om te weeten of een Siecke sterven sal. De sleghte staet des Christendoms onder deese Natie. Haeren Waen van de Geesten der overleedene. Haere seldsaeme Lijck-kisten en Begraefnis-wijs. Waer in haeren rijckdom bestaet. ⁺ Hoese haere Schatten verbergen; en veel meer diergelijcke haer aengaende saecken, hebben wy verhandeld in 't vierde Deel onser Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, van pag. 1401. tot 1405. Van haere bygelovigheyd; van d'eygentlijcke gestalte haerer Huysen; van haere seldsaeme bedryven ontrent de Beere-jaght; Tover-trommels, en wonderlijcke Toveryen, hebben wy voorbeeldelijck gesproocken in 't tweede Deel onser Groote Historische Rariteit-kamer, pag. 260. 378. 381. en vervolgens. Van hare Gemoeds-aert en andere Eygenschappen, eerste deel, van pag. 309. tot 320. Ofse sich tot Wolven konnen maecken, in ons groot Historisch Schouw-tonneel, derde deel pag. 521. en vervolgens.

+ En verschil der Schrijvers ontrent deselve.

+ Geswinde voortgang op deese Sneeuw-schaetsen.

+ Aenwijsingh, waer wy anderweegen

+ Breeder van de Laplanders gesproocken hebben.