Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote

[p. 477]

Appendix II: Documenten^1.

Busbequius aan Masius d.d. 28-5-1556 (o: MSB Cd. Lt. 23736, (1) 3 p.)^2.

(f. 1r.:) Credo equidem, iucundissime Masi, qua es humanitate [tibi iam accidisse]^3., ut longo interuallo in aliquem tuorum necessariorum inc[idens] [m]agno^4. quodam uoluptatis afficerere sensu: hoc modo si me affectum fuisse dicam, cum praeter spem incidi in tuas literas, tibi motum animi mei uerissime significem. Ac sane maximum cepi^5. fructum erroris communis amici nostri Hieronimi^6., qui dum nouam inter nos gratiam conciliare studet, cum ueteris necessitudinis nostrae memoriam renouauit, tum me etiam literis auxit tuis. Quae uidelicet eo mihi fuerunt gratiores, quo minus hoc tempore a me expectabantur, et per se iucundissimos^7. casus etiam amabiliores quodammodo efficiebat. Ego uero si scissem, quibus in terris mihi quaerendus esses, quando ad D<ominum> Walsaxensem^8. literas dedi, non neglexissem ad te alteras dare. Sed si bene memini, apud eum fuisse dicebaris, ac iam alio te contulisse. Itaque desperans uel meas ad te peruenturas uel certe ad me tuas scribendi consilium omisi. Quod etiam in causa fuit, ut ad D<ominum> Walsaxiensem {sic} scribens breuior essem, quando iam aliquoties frustra

1. Zie met betrekking tot onderstaande Latijnse teksten: Inleiding p. 5. Zie voor de gebruikte tekens: Verwijzingen, behandeling van teksten, p. xviii. Er wordt voor de toelichting bij deze documenten als regel verwezen naar de verschillende hoofdstukken en appendices; er wordt hier alleen aanvullende informatie gegeven.

2. Deze brief werd voorheen afgedrukt door M.A. Lossen (= MASIUS (1886), 260-263). De conjecturen (= [..]) in deze brief komen met die van Lossen overeen tenzij anders is aangegeven. Indien de lezing van een woord minder zeker was, drukte Lossen het woord cursief af; bij nog grotere onzekerheid zette hij het woord, of een deel van het woord, tussen haken: [..].
Busbequius schreef deze brief aan zijn oude vriend Masius (cf. H. VII, p. 183/4) nadat hij ongeveer een half jaar eerder was teruggekeerd in Constantinopel. De brief is een voorbeeld van een echte vriendenbrief (‘epistola familiaris’): H. III, p. 61, en herinnert qua stijl sterk aan de Turkse brieven die voor Micault zouden zijn geschreven: H. III, p. 56. Zie verder over deze brief: H. XI, p. 306, H. XII, p. 353.

3. MASIUS (1886), 260: ‘[tibi jam accidi]sse’

4. MASIUS (1886), 260: ‘magno’

5. ms.: ‘coepi’

6. Cf. H. VII, p. 183/4.

7. ms. en ook MASIUS (1886), 260: ‘iucundissimas’

8. Met ‘Dominus Walsax(i)ensis’ is Hendrik van Weze bedoeld, cf. H. V, p. 112.

[p. 478]

scripsissem. Sic enim interpretor, cum uel literae meae non perferuntur uel ad me nullae redeunt. Sed non patiar in posterum me in eo genere haberi restrictum, si in eo studium meum requiretis, neque parcam operae uel potius indulgebo uoluptati (sic enim scribendi ad uos laborem appellare possum), modo a uobis paria referantur.

Ac de Henrico quidem nostro alias. Te uero, mi Masi, sic amo ut debeo et ut tui mores uirtusque et literae merentur. Neque aliter existimare debes quam altius mihi insedisse tui memoriam, quam ut ulla longioris temporis iniuria labefactari queat, nedum ut paucorum annorum spatium, quibus disiuncti fui[mus]^9., ferre non potuerit. Te feram in oculis, te in intimis animi sensibus, quo[cunque] terrarum me sors tulerit, siue ad ultimos Indos siue ad eos populos, qui fixi[s]^10. contra nos uestigiis ingrediuntur, neque antequam uiuere desiero, animi tui imaginem ex animo meo deponam unquam. Itaque non nihil molestum fuit illud in literis tuis, quod amorem memoriamque tui in me desiderare uid[ebaris], quae suspicio a te tantum abesse debet, quantum abest a re ipsa me[ns]. Sed fortasse non abhorret a querimoniis amor sollicitus, eoque fero leuiu[s]^11.. Equidem cum tui nunquam obliuisci possum, tum multo minus in hi[s] locis, in quibus, cum maxima sit bonorum uirorum et amicorum penuri[a]^12., necesse est me subinde suspirantem isthuc respicere tuamque et tui similium amicorum suauitatem, conuictum consuetudinemque desiderare.

Quae autem era[t]^13. in iisdem literis contentio status tui cum Micaulti^14. et meo genere uitae, sane diu me habuit dubium, quam in partem acciperem: an quod iustam dubitationem res tibi habere uideretur, an quod potius insultares nobis. (f. 1v.:) [Mi]caultus^15. (inquis) onus, quod duo summi uiri sustinebant, humeris subiuit solus. Tu uersaris inter Turcas et es in ore omnium. Ego fruor literato otio. At ego, quid hic Micaultus responsurus sit, si intelligat, tametsi pro eius prudentia ne id quidem ualde obscurum sit, praetereo. Pro me tantum loquar. Nam mihi quidem ita uisus es dicere: Vos in alto mediis saeuissimae tempestatis fluctibus iactamini, ego me recepi in

9. MASIUS (1886), 261: ‘fuimus’

10. MASIUS (1886), 261: ‘fixis’

11. MASIUS (1886), 261: ‘leuius’

12. MASIUS (1886), 261: ‘penuria’

13. MASIUS (1886), 261: ‘erant’

14. Zie over Nicolaus Micault H. III, p. 57.

15. MASIUS (1886), 261: ‘Micaultus’

[p. 479]

portum, ubi perfruor omnibus amoenitatibus ac sortem uestram miseror. Itaque tantum abest, ut hanc tuam uitae conditionem despiciam aut improbem, ut mihi tu beatus, nos contra tamdiu miseri futuri uideamur, donec nos in eundem portum atque ad idem ocium, in quo te uersari dicis, melior tempestas retulerit. Itaque neque contra tuam rationem dissero quicquam, neque (quod deprecaris) inuideo quieti tuae. Nam hoc a meis moribus abest, ut quod longissime. Opto certe, ut mihi aliquando similiter uiuere liceat. Nam mihi uehementer probatur similis ille tibi non incognitus, qui cum multorum annorum aetatem egisset, annis duntaxat 7 se uixisse testatus est, quod tantum sibi et Musis uixerat. Neque errore aliquo iudicii fieri existimabis, quod hoc genus uitae amplexi quietem literariam aspernari uideamur, sed imputabis necessitati, quae susceptam semel in Republica functionem non facile deponi patitur. Quanquam si te noui, neque tu reprehendes Reipublicae, cui tu studuisti semper et suis temporibus non defuisti, aliquid tribui operae, neque me paenitebit, dummodo mature uela colligere et (quemadmodum scripsisti) ad me mihi redire liceat. Te uero, o Musarum Amasie, ita delectabit [ot]ium^16. tuum non iners sed literatissimum, ut tibi Reipublicae obliuio nunquam o[biiciatur], quae ex eo haud exiliores procul dubio fructus expectat, quam [ex meis] operosis laboribus.

De libris Syriacis et Ephrem^17. quod scribis, erit [mihi] curae, sed tamen scire debes librorum Syriacorum in his locis magnam esse paucitatem. Fuerat hic ante paucos dies Guardianus^18. Mo[nt]is Sio[n]^19. prope Hierosolimas, cui D<omini> Lucretii Austriaci Cancella[rii] [n]om[ine]^20. quorundam librorum quaerendorum negotium dedimus. Nam in ips[is]^21. Hierosolimis et locis uicinis reperiri aiunt huiusmodi libros, si qui extant. Si eo tempore scissem de tua uoluntate, commode eidem committere potuiss[em], sed tamen, quae prima dabitur ad eum scribendi occasio, non praeteribitur. Neque si quid aliunde erui aut inuestigari poterit, quicquam omi[ttam], q[uo]^22. uoluntati tuae satisfiat.

De reliquo nos hic ut inter Barbaros multaque rerum prosperitate caecos et insolentes ita uersamur. Die huius mensis 10. paulo ante exortum diei factus est hic horribilis

16. MASIUS (1886), 261: ‘otium’

17. Ephrem (?-379) was de belangrijkste Syrische kerkauteur, zijn geschriften zijn deels in het Grieks, deels in het Syrisch bewaard gebleven: MASIUS (1886), 263.

18. Over de gardiaan van de berg Sion H. XVI, p. 408.

19. MASIUS (1886), 261: ‘Montis Sion’

20. MASIUS (1886), 262: ‘Cancellarii nomine’; met Lucretius is bedoeld de geleerde Albrecht von Widmanstetter, cf. H. XVI, p. 407.

21. MASIUS (1886), 262: ‘ipsis’

22. MASIUS (1886), 262: ‘omi[ttam quo]’

[p. 480]

terrae motus^23. quo multa aedificia tum publica tum priuata non mediocre^24. damnum fecerunt et quaedam penitus collapsa sunt. Multi etiam mortales (f. 2r.:) interierunt. Sed multo plus damni acceptum est in [....]^25. urbe. Nam quaedam oppida paene omnino deleta et aliq[uot hominum] m[illi]a eadem labe periisse dicuntur. Haec res cum superiore comete et aliis quibusdam prodigiolis uariam interpretantibus materiam suggerit. Mihi certissimum erit temporis oraculum, quod futuris euentis (si modo quid ista porten[dunt]) arcana fatorum recludet. Quod aliud in praesens scribam non oc[currit]^26.. Faxit Deus, ut post aliquod tempus et tu mihi incolumitatem gratu[lari]^27. possis et ego te sanum et ualentem complectar. Bene Vale. Constantinopoli 28 Maii.^28. Natalem diem^29. tuum, quo ad me literas dedisti^30., semper tibi candidum semper felicem plurimis annis recurrere opto.

^31. Plane tuus ut nosti Augerius a Busbecke.

23. In zijn Turkse brieven beschreef Busbequius een aardbeving die zou zijn voorgevallen in de tijd dat hij in Edirne verbleef (december 1557) (cf. H. IX, p. 211 vlg.); hij ging in diezelfde passage wat nader in op een aardbeving die hij daarna in Constantinopel beleefde: B.134,(24)-135,(27). Over de tektonische gevoeligheid van Constantinopel en omgeving: INALCIK (1978), IV, 237/8.

24. MASIUS (1886), 262: ‘mediocrem’

25. Een lacune van ongeveer 22 letters.

26. MASIUS (1886), 262: ‘occurrit’

27. MASIUS (1886), 262: ‘gratulari’

28. [[Ne quidem]]

29. [[meo]]

30. Hij was geboren op 30 november: MASIUS (1886), xvi.

31. Vanaf hier is de brief in Busbequius' handschrift.

Brieven van Busbequius aan Ferdinand.
Busbequius (Constantinopel) aan Ferdinand d.d. 5-10-1558 (k: WSA Tk. I,13,(4) f. 181-182r (fr), f. 182v)^32.

(f. 181r) Cum iam aliquoties frustra institerim, ut mihi responsum daretur, expectare adhuc aliquandiu statui, dum huc nuncii adferantur (quemadmodum spero) de rebus in

32. Met de volgende Latijnse tekst begint een reeks fragmenten uit de brieven die Busbequius vanuit Constantinopel schreef aan keizer Ferdinand I. Al deze passages hebben betrekking op de spanningen binnen het Ottomaanse rijk, voor zover die althans veroorzaakt werden door de opstand van Bayazid. Deze zoon van Süleyman trachtte zijn broer Selim, de toekomstige troonopvolger, met een oorlog onschadelijk te maken (cf. voor de context van deze brief H. IX, p. 222 vlg.). Dezelfde geschiedenis vindt men ook in de Turkse brieven, maar in een andere bewoording en de stof is er anders gerangschikt (cf. H. III, p. 75). In de voetnoten wordt verwezen naar passages in de Turkse brieven die door inhoud of woordkeus enige overeenkomst vertonen met deze diplomatieke brieven. In enkele gevallen is de tekst uit de Turkse brieven ter illustratie gegeven.

[p. 481]

Belgio prospere gestis^33., quibus istos earum expectatione hactenus suspensos magnopere permotum iri existimo, et tum demum aut optatum responsum aut meam dimissionem acriter flagitabo. Cum enim in eo plurimum sit situm, ut occasio urgeatur, id tempus rei ex sententia gerendae mihi uidetur fore oportunissimum, praesertim si rumores, qui de Sulthani Paiazithes^34. inceptis et contumacia hactenus increbuerunt, perdurarint. Nam ferunt nihil pacati contra fratrem cogitare et magnas habere paratas copias, quibus in illum faciat impetum. Plurimum autem ex eo fuisse offensum, quod pater quibusdam Sanziakis negocium dedisset, ut Sulthanum Selynum migrantem Iconium et sibi obtemperantem deducerent, nam Paiazethes pluribus in locis in itinere struxisse illi insidias dicebatur^35.. Hoc patris factum tanquam fratri quam sibi enixius fauentis Paiazethes grauiter accepit. Hic Chutayo, in quo nunc est, decedere neque Amasiam ex patris mandato se conferre statuit^36.. Fratris complures et patris etiam quosdam nuncios nonnulli eum dicunt interfecisse, ac plane uelle fortunam experiri et rem deducere ad extrema. Magnum ad ipsum hominum concursum fieri, quibus eius copiae magnopere in dies augeantur^37.. Consiliorum autem ipsius hanc esse summam, ut fratrem imprimis aggrediatur, atque ipsum, si posset, spe successionis cum uita priuet, deinde se per Siriam conferat in (f. 181v:) Egiptum Cairumque occupet, atque ibi dominetur, ac se defendat si quis oppugnatum uelit, quae si uera sunt (quae sane omnino nihil esse non possunt), non uidetur adeo fatuum in prauo incepto ipsius consilium. Nam Egiptus multis de causis meo iudicio plurimas opportunitates habebit^38..

Pater haec adhuc leuiter curare dicitur, ac iuueniles motus atque insaniam in Sulthano Paiazethe ridere, tametsi grauiter illi comminatus sit, ni dicto esset obediens. Sed puto illum ingentem dolorem corde premere, cum uideat ex iis iniciis se in acerbissimam necessitatem detrudi posse, ut alterius filii necem alterius caede uindicet, aut saltem contra rebellem

33. De Fransen hadden op 13 juli 1558 bij Grevelingen een zware nederlaag geleden tegen de Spaanse troepen (cf. H. XI, p. 300). Deze slag bevorderde de gunstige afloop van de vredesonderhandelingen die weldra weer werden opgenomen en bijna een jaar later resulteerden in de ondertekening van de vrede van Cateau-Cambrésis. Zie over deze vrede: BRAUDEL (1982), II, 944 vlg..

34. Deze en andere namen komen in voortdurend wisselende spelling voor; de oorspronkelijke spelling is gehandhaafd.

35. Cf. de passage ‘(..) praesertim si rumores (..) dicebatur’ met: B.209,(27)-210,(8).

36. Cf. de passage ‘Hoc patris factum (..) statuit’ met: B.211,(21)-212,(17).

37. Cf. de passage ‘Magnum ad ipsum (..) augeantur’ met: B.214,(27-29).

38. Cf. de passage ‘Consiliorum autem ipsius (..) habebit’ met: B.218,(27)-219,(13); B.222,(19).

[p. 482]

filium bellum gerere cogatur. Iter certe Adrianopolitanum, quod iam omnino statum et decretum erat sub finem huius mensis, dilatum est, dum hae turbae silescant; quae si tum maxime componantur, non uideo, quomodo iis editis pessimorum animorum signis hic Princeps uere proximo in Hungariam exire posset, cum tantum terroris ac suspicionis relinquet a tergo. Quo magis nullo modo mihi uidetur praetermittenda occasio summis uiribus responsum urgendi, postquam ad hunc rerum statum prosperi successus, qui sperantur ex Belgio, fuerint allati. Haec enim omnia, ut isti amicum responsum dare debeant, magnum mihi momentum habitura uidentur. (..)

Busbequius (Constantinopel) aan Ferdinand d.d. 19-11-1558 (k: WSA Tk. I,13,(4) f. 201-205r, f. 205v)^39.

(f. 201r:) (..) Itineris Adrianopolitani nulla in praesens mentio. Habent enim isti aliud maius et magis ex se, quod curent meo iudicio quam de paranda in Hungariam expeditione. Is enim uidetur esse Solthani Paiazethis animus, ut nihil sit pacati ab eo in posterum expectandum, uideturque plane in ea sententia obfirmatus, ut malit ad extrema descendere quam dubia successionis spe ab armis discedere^40..

Pater, ut nihil intentatum relinqueret, quo illum ad sanitatem reuocaret, amplissimam legationem ad ipsum et ad fratrem misit, utpote duos Passas, quibus negocium dedit, ut eos in concordiam reducerent: se quidem sanum et saluum esse; quo ruerent? parerent Imperio, arma deponerent, ad suas Praefecturas irent; quod ni fecissent, non inter ipsos eam rem agi, sed contra se arma sumpta iudicaturum, neque, si pergerent, futurum in posterum poenitentiae locum. Qui haec mandata ad Paiazethem perferenda suscepit, de salute uehementer sollicitus discessit. Etenim codicillos conscripsisse dicitur et reliqua domi constituisse, quae solent illi, qui exigua spe reditus aliquo proficiscuntur. Multis enim metuendum uidetur, ne Paiazethes, quo magis suis militibus fidem suam astringeret, ad gratiam patris omni spe reditus interclusa talem uirum interficeret. Quid autem hi legati, ut maxime incolumes redeant, profecturi sint, incertum, tametsi ualde probabile sit parum profecturos^41.. Huiusmodi enim odia tragediis etiam celebrata uix unquam componuntur, (f. 201v:) praesertim ubi certa mors cum Imperii iactura proponitur. Nouit praeterea ingenium patris Paiazethes iracundum et uindictae cupidum, quem fratris caedes satis docere potest, quantum irato credendum sit. Itaque ego quidem in posterum alterum alteri semper suspectum futurum puto. Paiazethem quidem offenso patri nunquam se commissurum, et salutis

39. Zie voor de context van deze brief: H. IX, p. 223.

40. Cf. met de passage ‘Is enim uidetur (..) discedere’ met: B.209,(25-29).

41. Cf. de passage ‘Pater, ut nihil intentatum (..) profecturos’ met: B.215,(4)-216,(16).

[p. 483]

suae causa uel eo inuito in armis permansurum, patrem uero illum ut contumacem uitaeque suae et Imperio inhiantem osurum et persequuturum. Quod si eum ui in ordinem redigere conabitur, tum Paiazethem Persarum auxilia aduocaturum puto, cum quibus consilia communicasse et occulte sentire existimatur, nam Regi Persarum promisisse dicitur quicquid illi pater eripuit se restituturum, si ipsius ope adiutus Imperio potiretur. Quid uero his temporibus, quibus clarissima contra Tartaros adepta uictoria maxime floret, Persarum Regi possit esse optatius quam filium a patre capitali odio distantem auxiliis fouere, praesertim tanto proposito praemio? Ego quidem sic cogito; neque enim uerisimile est Paiazetem nisi magnis in omnem euentum circumspectis praesidiis rem tantam aggressum esse. Quid tamen casurum sit, nouit solus Deus.

Haec cum scribebam, nunciatum est mihi Paiazethem Anchyram uersus Gallatiae Metropolim castra mouisse et in loco, cui nomen est Acchiupri comparato decem dierum commeatu consedisse, suum uero Gynaecium Anchyram cum ducentis equitibus praemisisse hoc animo, quod abire nolit longius neque eam urbem transire. Hic expectaturum opinor, quid acturus sit frater, ut ex illius consiliis sua consilia instituat. Nam ipse Selinus^42., cum, ut proxime ad Caes.^am (f. 202r:) V.^ram Mai.^tem scripsi, se ad suum Sanziakatum ire simulasset et iam aliquot dierum itinere processisset, intellectis fratris consiliis in locis Constantinopoli uicinioribus hyemare conantis illico mutato itinere deflexit a dextera, ac non procul a Brusa castra metatus est, ita ut ipse inter fratrem et Constantinopolim medius esset. Nam aliquanto supra eum erat Paiazetes; quibus in locis dum morantur, commisso inter extremas ipsorum excubias certamine aliquot utrinque ceciderunt. Demum Paiazetes, quod fortasse intelligeret fratrem longe opportuniore loco esse uel ad traiiciendum Constantinopolim, si qua necessitas urgeret, uel ad auxilia a patre accipienda, castra mouit Anchyram uersus hoc, ut opinor, consilio, ut fratri abeundi in Sancziackatum liberam potestatem faceret uacuo ab omni metu itinere, qui si insidias ueritus ire recusabit, non deerit Paiazetti causa, ut eum, non se, in patrem contumacem arguat, ac deinceps ea sequatur consilia, quae rebus suis commodiora uidebuntur^43.. Verumenimuero cum mecum istorum rationem perpendo, etsi, ut supra dixi, maxime Gallos obstare arbitror, quominus pacis negocium ad exitum perducatur, tamen interdum uereor, ne fortasse ob id procrastinent, quod sperent, dum incerta expectatione responsi Caes.^am V. Ma.^tem disturbent, subito facto in Paiazethem impetu illum opprimant, atque hoc, quicquid est, extinguant, priusquam hac occasione usa Ma.^tas V. ipsis aliquid damni inferre possit,

42. ms.: ‘ipsi Selino’

43. Cf. de passage ‘Nam ipse Selinus, cum (..) uidebuntur’ met: B.212,(26)-214,(20).

[p. 484]

ut deinde hoc sublato impedimento aut bellum Ma.^ti V. Caes.^ae inferant, aut ex sua sententia pacem conficiant. Cui rei illud remedio esse possit, si magna bellici apparatus fama per Germaniam (f. 202v:) dissipetur atque omnia ita parata dicantur, ut singulis momentis finitimi Passae impetum in se factum iri metuant. Hoc enim timore illato necesse esset istos, si quid aggredi uellent, prius cum Ma.^te V.^ra de pace transigere; nam cum expedita habeant arma et persuasum sit eis Germaniae apparatus lentos esse ac tardos, et quod ipsi multo ante resciscere soleant, in capiendis consiliis huius quoque rationem habent. (..)

Busbequius (Constantinopel) aan Ferdinand d.d. 10-1-1559 (k: WSA Tk. I,14,(1) f. 4-7r, f. 7v)^44.

(f. 6v:) (..) Quod ad istius Principis filios attinet, Sulthanus Paiazethes perstat in incepto atque in dies exercitum auget^45., tametsi ab Amasia non longe absit. Sed puto illum opportunitatem expectare, quasi^46. nihil aliud quam locum aliquem occupet, qui inter fratrem et Constantinopolim medius sit, ut ita in omnem occasionem arripiendi Imperii intentus fratrem praeueniat, nam in Iconium se contulit. Nec desunt, qui ita sentiant: quandoquidem Paiazethes rebus omnibus ad se defendendum paratior sit, quam ut ei nocere possit Selinus, tametsi innocentem tollendum e medio, et uel hac ratione Reipublicae consulendum potius, quam ut excitato intestino bello Imperii status conuellatur. Vtinam uero ita rerum status Christianitatis ferat, ut istos magnorum motuum et domestici belli timore impeditos bello hoc anno in Hungariam mouendo Ma.^tas V. Caes.^a magis impedire et perturbare possit. Dubium non est, quin ea res magnam ad ipsorum insignem calamitatem fenestram esset apertura: aut enim res Hungaricas cogerentur (f. 7r:) negligere, quod quidam arbitrantur, nam cum de summa Imperii propter consilia filiorum in dubium ueniant et de ipsius, ut ipsi loquuntur, capitis salute solliciti esse cogantur, quicunque sit rerum Hungaricarum status, eos magnopere curaturos negant, aut diuertendis in Hungaria uiribus hic longe infirmiores remanerent, quod magnam Paiazethi rei bene gerendae atque omnia turbandi facultatem praeberet. Ex quo non paucorum annorum apud nos quies et tranquillitas sperari possit, magis fortasse quam ex infida pace, cuius rei eo maior opportunitas datur, quod istis omnino uidetur persuasum, modo ipsi quiescant neque hic Princeps in Hungariam ueniat, Ma.^tem V. Caes.^am ultro nihil moturam; apparatus enim, quos faciat, non ad inferendum, sed ad sustinendum duntaxat bellum pertinere. Quae opinio, ut ad pacis conficiendae celeritatem uel plurimum nocet, sic ad inferendi belli commoditatem nonnihil fortasse prosit. Hoc meum uotum Maiestas V. pro

44. Zie voor de context van deze brief H. IX, p. 223.

45. Cf. de passage ‘Quod ad istius (..) auget’ met: B.214,(27)-215,(1).

46. ms.: ‘qua si’

[p. 485]

sua Caes.^a et innata clementia non inclementer accipere dignabitur. (..)

Busbequius (Constantinopel) aan Ferdinand d.d. 10-2-1559 (k: WSA Tk.I,14,(1) f. 33-35 enz.)

(f. 35r:) (..) Paiaxetis consilia in magna omnium sunt expectatione neque adhuc certum scitur, quo sint euasura, ueruntamen potissimum ab eo designari putant, quo se recipiat. Nam nemini dubium est, quin, ubi tempus anni aduenerit rebus gerendis idoneum, quod (f. 35v:) quidem procul abesse non potest, ille quieturus non sit. Isti, ut Aegyptum praeoccupent ac praesidiis muniant nouo Passa eo misso, quem ex Themiswaro euocarunt, classem triginta triremum instruere existimantur^47..(..)

47. Cf. voor het fragment uit deze brief: B.218,(27)-219,(13).

1559-2-21: Busbequius (Constantinopel) aan Ferdinand d.d. 21-2-1559 (k: Id. f. 61-64r, f. 64v)

(f. 63r:) (..) Filii huius Principis certatim conscriptis militibus sese muniunt. Paiaxethes Curtorum siue Gordicorum auxiliis nititur^48.. Selinus uoluntate patris ex Graecia militem accersit^49.. Sine notabili alterutrius clade non uidetur haec res exitum habitura, atque ut primum per tempus anni poterunt, concursuri existimantur. Quo magis rectum uidetur illud nihil omittere celeritatis in remittendo responso literisque confirmatoriis, antequam isti iis difficultatibus, quae praetenduntur, se relaxent. Ita enim minore negocio, quod superest, conficietur.(..)

(f. 63v:) (..) Postscripta. Nudiustertius publice edictum est, ut armis rebusque omnibus ad proximam expeditionem necessariis praetoriani parati instructique sint, ipsi quoque Beglerbego Graeciae mandatum, ut intra mensem cum omnibus Singiachis et Praefectis militaribus Acbbsella conueniat. Est is locus non procul a Callipoli. (f. 64r:) Fama est haec aduersum Georgianos parari, sed peritiores haec aut reuera aut certe ad terrorem contra Paiaxethem institui sentiunt. Ad eundem Paiaxethem aliquot Asiae loca publice acceptis armis defecisse dicuntur, suum quoque rectorem et nutritium consiliis suis aduersantem necasse quidam nunciant. Quantum illis credendum sit, adhuc certum non scio. Intra paucos dies quindecim triremes, quae Hally Passam Alexandriam uecturae sunt, hinc soluent. Id hactenus factum est nunquam uia maritima, ut eo praesides mitterentur. In uniuersum cum his quindecim non plures quam quadragintaquinque triremes hoc anno Turcas armaturos existimatur. (..)

48. Cf. de passage ‘Paiaxethes Curtorum (..)nititur’ met: B.219,(22)-220,(12).

49. Cf. de passage ‘Selinus uoluntate (..) accersit’ met: B.216,(19-22).

[p. 486]

Busbequius (Constantinopel) aan Ferdinand 20-3-1559 (k: WSA Tk.I,14,(1) f. 109, f. 110v)^50.

(f. 109r:) Beglerbegus Graeciae nona huius mensis Adrianopolim, uel ut alii uolunt Philippopolim ad exercitum proficisci iussus est, tam celeriter discedendi necessitate imposita, ut nec aegroto nec podagrico parceretur, itaque curru deuectus est^51.. Paucis diebus ante uenerat huc a Solthano Paiazethe quidam de praecipuis eius seruitoribus, qui huic principi nunciaret natum esse Solthano Paiazethi filium et simul eundem purgaret, quod contra ipsum aliquid moliri uelle falso insimularetur. Huius oratione principem hunc nonnihil mitigatum existimant. Vltra triduum tamen dicti Paiazethis seruitorem non est hic morari passus, ac paulo post, ut dixi, datum est negotium Beglerbego, ut ad exercitum proficisceretur, sed haec fere est multorum opinio istos potius daturos operam, ut armorum ostentatione Paiazethem in officio contineant, quam ipsi uim allaturos, cum utrumque ad successionis spem, si fieri possit, reseruari placeat. Adrianopoli aut Philippopoli ultimum, quo ducere debeat, ab hoc Principe mandatum expectaturum Beglerbegum aiunt, quod sua consilia quam diutissime latere ac nesciri sibi conducere existiment, aut interim a belli necessitate liberi a pluribus, a quibus metuunt, ipsi timeantur. Itaque allato demum a Caes.^a V. Ma.^te responso animum suum patefacturos arbitror.

Cum eo, quem huc nuper a Sulthano Paiazethe missum dixi, erat^52. quidam, qui mihi aliquando pro Janitzero inseruiuit; qui cum me inuisisset, conatus sum (f. 109u:) ex eo intelligere, quo Domini sui consilia spectarent. Is Dominum suum contra patrem cogitare, sed hanc famam ab eius inimicis sparsam uideri uolebat. Ad decem tamen hominum millia habere Paiazethem in armis non diffitebatur. Et si uis ei fieret, petiturum Aegiptum, et postremo uel ad Christianos transiturum.

Classis ab istis paulatim instruitur, sed non magna, nec qua iudicantur usuri ad expeditionem, sed tantummodo sua ipsi littora tutaturi, nisi quod XV Triremes Algerium missuri dicuntur. (..)

Postscripta. Hodie incertum, qua de causa renovata sunt mandata, quae nuper Janitzeris fuerant data, ut omnibus rebus ad expeditionem instructi sint praeterquam equis, quos accepto demum ultimo mandato comparare debeant. (..)

50. Zie voor de context van deze brief H. IX, p. 232.

51. Cf. de passage ‘Beglerbegus Graeciae nona (..) deuectus est’ met: B.216,(18-21).

52. ms.: ‘du(?)xi, Erat’

Busbequius (Constantinopel) aan Ferdinand d.d. 13-5-1559 (k: WSA Tk.I,14,(2) f. 90/1r, f. 91v)^53.

(f. 90v:) (..) Quod ad statum rerum in his locis pertinet, magna est perturbatio certo et, ut multi iudicant, periculosissimo bello proposito. Paiazethes non iam obscuris odiis a fratre

53. Zie voor de context van deze brief H. IX, p. 232 vlg..

[p. 487]

dissidet, sed aperto Marte rem gerit, in eum castra mouet. Itaque huius mensis octaua bellum publice proclamatum est, omnibusque edictum, ut armis, equis rebusque omnibus ad expeditionem parati sint. Beglerbego Graeciae datum est negotium, ut suas copias in Asiam traiiciat. Paiazethes res suas chariores in arcem Amasiensem cum toto Gynaecio ac liberis deposuit^54..

An ipse princeps in Asiam traiecturus incertum. Ita quidem uulgo existimari uideo, quod illum non putant cuiquam exercitum tuto credere posse. Rursus senectus infirmitas praesens periculum, ne ipse traiiciat, obstare uidentur. Sed uero propius est illum traiecturum, modo a M.^te V. commodum responsum erit allatum. Sunt qui putant parum (f. 91r:) habiturum difficultatis in opprimendo filio. Multis e contra res ardua et periculosa uidetur. Nam tametsi non ea sit Baiazethis gratia apud omnes, quae fuit Mustaphae, tamen multos uiros acres et strenuos sectatores habet, in primis ex familiis ipsius Mustaphae et Ahmath Passae, deinde alios quam plurimos profugos, contumaces, facinorosos et rerum nouarum cupidos, quibus cum nulla nisi in uictoria spes salutis reliqua sit, summam ipsi fidem et uirtutem praestaturi existimantur. Ad haec non paucos cum eo clam sentire eiusque partibus studere existimant^55..

Totius exercitus eius summa, ut aiunt, constat XXV millibus hominum. Non tamen putant pacem futuram patri, si in Asiam transeat, sed fuga sibi consulturum, quae tamen facilis esse non poterit asperrimis montibus et mari undique clauso. Multi uiuum in potestatem patris uenturum augurantur, sed prudens futuri temporis caliginosa nube tegit deus. (..)

54. Cf. de passage ‘Paiazethes res suas (..) deposuit’ met: B.220,(2-6); Busbequius spreekt in zijn Turkse brieven echter van Ankara in plaats van Amasia.

55. Cf. de passage ‘Nam tametsi non ea sit (..) existimant’ met: B.220,(12-24): ‘(..) Praeter familiam (quam numerosam alere solent Turcorum proceres) et quos dixi Chiurtos convenerant, qui matris, qui sororis, qui Rustani beneficia habebant. Item e reliquiis Mustaphae et Achomatis clientum plerique, viri acres et armorum periti, quibus dominorum indignam necem vel cum suo exitio ultum ire propositum. Nec deerat praesentis status pertaesa et novi cupida colluvies. Nonnullos attraxerat misericordia infortunati Bajazetis, cui nulla usquam nisi in armis spes reliqua’.

Busbequius aan Ferdinand d.d. 31-5-1559 (k: WSA Tk.I,14,(2) f. 122b-122d recto, f. 122a recto)^56.

(f. 122r:) (..) Quod ad istorum bellum intestinum attinet, ita se res habet. Cum nuper Princeps Turcarum dies aliquot ualetudine impeditus pro consuetudine in publicum non prodiisset, eaque res ad Sultanum Paiazethem perlata esset, ille non amplius cunctandum ratus ex loco, ubi tunc consederat, Anchyram uersus castra mouit, qua in urbe paucis diebus

56. Zie voor de context van deze brief H. IX, p. 232 vlg..

[p. 488]

commoratus dum pecunias a mercatoribus extorqueret, quas ipsis se redditurum polliceretur, si sua incepta prospere caderent^57., demum Iconium uersus, cui frater imperat, copias ducere coepit. Qua de re factus certior Princeps Turcarum suos arma expedire iussit, utque Selino filio se coniungerent, ad Asiae Sanziackos et Beglerbegos mandata misit, sed et Beglerbegum Graeciae cum suis equitibus traiicere uoluit, quem etiamnum traiecisse homines opinantur. Mehmet Passa cum parte Praetorianorum equitum trans mare transmisit atque ibidem se expectare iussit, nam contra Paiazethem se profecturum credi uult^58.. Itaque et Ianizari et equites Praetoriani magno numero in dies mare traiiciunt et in aduerso littore tentoria locant. Omnia feruent bellico apparatu. Nihil quidem intentatum Passae relinquunt, quo Imperatorem Thurcarum ab hac sententia dimoueant, ne ipsemet ad hoc bellum proficiscatur. At ille eos acerbe et conuiciose reiecisse dicitur. Ipsa tamen transmissio de triduo in triduum longius quotidie pertrahitur.

(f. 122v.:) Multa sunt, quae Passae metuant: suspicionem illis facit, quod omnes cunctanter ac fere inuiti ad signa conueniant, quod hoc bellum uulgo detestentur quodque minime necessarium existiment, quod contra haeredem Imperii non facile se duci patiantur: multos necessitas ipsaque Paiazethis ad arma compellit misericordia, nonnullos conciliat ipsa audacia; non pauci studio partium infecti aut nouitatis studiosi rebus illius fauere existimantur^59., neque magno periculo caret, siue per causam Imperatoris Turcarum morbi uel qua alia occasione occultum uulnus in castris detegatur et de improuiso milites ad defectionem spectare incipiant. Timetur, ne Paiazethes absente patre eoque decepto Constantinopolim aduolet et sedem Imperii uocatis ad arma

57. Cf. de passage ‘Anchyram uersus castra (..) caderent’ met: B.220,(7-12): ‘A mercatoribus quos opulentiores cognorat, pecuniam mutuabatur ea lege, ut, si quem optabat belli eventum Deus dedisset, cum foenore restitueret. Inde etiam, quae erant ad instruendos armandosque suos opus, desumebat’.

58. Cf. de passage ‘Qua de re factus certior (..) credi uult’ met: B.216,(18-26): ‘Nihilo secius adversus eum Suleimannus omnia comparabat. Bellerbegum Graeciae cum suo equitatu quamvis podagra tardum festinare et Selimo subsidio ire imperat; et reversum e legatione Mehemet Bassam cum fidissimis praetorianorum eadem de caussa in Asiam mittit; ipse quoque accinctus eodem properare videri volebat (..)’.

59. Cf. de passage ‘Multa sunt quae Passae metuant (..) existimantur’ met: B.216,(25)-217,(5): ‘(..) ipse {sc. “Suleimannus”} quoque accinctus eodem properare videri volebat, sed milites praetoriani detrectantes et inviti ad signa conveniebant, fraternum bellum ut sceleris plenum abominantes. Nam in quem stringerent ferrum? An non et ipsum imperii heredem? Posse supersederi hoc bello ut minime necessario, nec cogendos sociali sanguine maculare manus et piaculo se obstringere. Bajazetis conatus necessitate defendi’. Cf. voor het vervolg n. 63. Cf. ook: B.220,(22-24) (zie n. 55) en B.224,(26)-225,(5).

[p. 489]

Agiamoglanis occupet^60..

Ipse Princeps Turcarum, quo magis (ut opinor) suorum animos in Paiazethem filium accenderet atque ipsum perterrefaceret, suum Muffti consuluit (is est supremus apud istos sacrorum antistes unde in rebus dubiis oracula petuntur)^61., quid de eo sentiendum esset, qui se uiuo atque incolume pecunias populis imperaret, manus cogeret, loca expugnaret, exercitum duceret, quo item supplicio dignus esset, qui talia conanti opem aut fauorem praestaret aut ei militaret; postremo, quid de eo iudicandum, qui huiusmodi hominem nihil peccare defenderet et contra ipsum duci {exercitum}^62. aut gladium stringere detrectaret. Muffti ita rescripsit, ut, qui huiusmodi hominem quacumque ratione iuuarent, graui supplicio dignos significaret; qui uero contra eum arma ferre nollent, ueluti prophanos ac fidei suae desertores execraretur. Rescriptum postmodum in uulgus dissipatum et per Chiauss Bassy ad Baiazethem (ut putant) missum^63.. Sed nudiustertius rediit huc Chiaussius quidam, quem ad Soltanum Selinum cum literis a patre missum Paiazethis milites interceperant. (f. 134r:) Is huiusmodi mandata Paiazethis referebat ad Principem: nihil sibi cum eo esse rei, neque contra ipsum hoc bellum suscepisse, neque eius dicto audientem esse recusare, cum fratre sibi negotium esse et de uita certamen, cuius gladio aut sibi cadendum sit aut illi suo pereundum. Cum enim utrumque superstitem esse non liceat, sibi statum esse non expectare diutius, sed hanc rem uiuo patre uelle definire^64.. Proinde recte facturum patrem, si se huic ipsorum contentioni non immisceat; alioqui statim ut eum contra se traiecisse audierit, se totam Asiam caedibus atque incendiis repleturum, tantam stragem editurum, quantam nec Tamerlanes edidisset, nec quisquam fidei ipsorum infestissimus^65. hostis edere posset; neque esse, quod pater speret se eum in potestatem redigere

60. Cf. de passage ‘Timetur, ne Paiazethes (..) occupet’ met: B.253,(27)-254,(5). ‘Agiamoglani’ zijn de ajem-oglans.

61. ms.: ‘)’ ontbreekt.

62. [[exercitum]]

63. Cf. de passage ‘(..) quid de eo sentiendum esset (..) missum’ met: B.217,(5-24): ‘Quae postquam ad Suleimannum perlata sunt, ad suum Mufti (quem supremum Turcarum sacris antistitem haud dubie memineris), a quo in rebus dubiis tanquam a quercu Dodonea responsa petuntur, refert. Quomodo habendus sit, qui se vivo pecunias et manus cogat, oppida expugnet, imperii quietem turbet. Quid item de iis censeat, qui castra ejus sequantur, et talia conanti auxilio sint; ac postremo de iis qui arma capere recusent, et nihil eum peccare defendant. Respondit Mufti eum hominem et qui ejus sectam sequantur, videri quovis supplicio dignos; qui vero contra eum arma ferre detrectarent, tanquam profanos et religionis desertores pro intestabilibus habendos. Hoc responsum in vulgus effertur atque opera praefecti Chiaussorum ad Bajazetum mittitur’. Zie voor de tekst die hieraan vooraf gaat n. 59.

64. ms.: ‘diffinire’

65. ms.: ‘infessisss’

[p. 490]

posse: sibi fugam exploratam esse et de certo loco, quo se recipiat, prouisum esse. His ille non leuem curam istis iniecisse uidetur.

Allatum est etiam his diebus Paiazethem oppidum, cui pro Sanziacho filius Selini praefuerat, maximis exactis pecuniis grauiter uexasse ac paene hostili more diripuisse^66.. Selinus potestatem non facit pugnandi, neque ab Iconii munitionibus discedit, ut qui patrem sibi opem laturum speret, malit ab^67. expectando certam uictoriam consequi quam intempestiue congrediendo ancipitis praelii discrimen subire^68.. Atque haec est rerum in locis constitutio. Quae deinceps sequentur, primis literis sacrae Caes. M.V.^rae significabuntur^69.. (..)

66. Cf. de passage ‘Sed nudiustertius rediit huc Chiaussius (..) diripuisse’ met: B.217,(24)-218,(22): ‘Paucis post diebus rediit Constantinopolim quidam de corpore Chiaussorum, quem a Suleimanno ad Selimum ablegatum Bajazetes interceperat; per quem patri nunciabat sibi cum eo cuncta pietatis officia constare; nulla contra eum arma mota, neque recusare, quin ei in rebus omnibus dicto audiens sit. Cum fratre sibi negotium et de vita certamen, cujus ferro sibi necessario cadendum sit aut illi suo. Nefas superesse utrumque. Hoc dissidium eo vivo finire sibi certum esse; proinde ipsum rectius facturum, si se certamini eorum non interponat, neque alterutri auxilio sit. Quod si (ut ferebatur) mare trajiciat, ut Selimo suppetias eat, ne speret se facile in potestatem redactum iri. Exploratum habere perfugium. Sed eum non prius transiturum in Asiam quam ipse incendiis, caedibus, ruinis totam deformasset, nihilo mitius quam aut Tamerlanes aut alius quivis hostis importunissimus. Haec ita renunciata haud mediocrem Suleimanno curam attulerunt. Simul audiebatur Axuar oppidum, cui filius Selimi pro Singiacco praefuerat, a Baiazete captum, exactaque magna pecunia foedum in modum direptum’.

67. ms.: ‘malita[.]’

68. Cf. de passage ‘Selinus potestatem non (..) subit’ met: B.219,(16-22).

69. ms.: ‘significabantur’

Busbequius (‘Ex castris Turcicis iuxta Chalcedon’) aan Ferdinand d.d. 21-6-1559 (k: WSA Tk.I,14,(2) f. 146-149r, f. 149v)^70.

(f. 146r:) (..) Cum temporibus confisus M.^ttis V. {sc. literas}, quibus pacis spacium ad octo annos restringebatur quibusque omnes pacis conditiones nominatim enumerabantur, Rustano Passae obtulissem, illud duntaxat consecutus sum, ut trans mare responsum mihi datum iri Rustanus diceret. Etenim eo tempore expeditio contra Sulthanum Paiazethem magno tumultu apparabatur, neque eius {sic} fere rebus nisi ad eam expeditionem necessariis Passae uacabant. Paucis post diebus utpote quinta Junii transmissum est in Asiam. Eo ipso die allatum est Paiazethem profligatum eumque uulneratum cum uno aut altero comite uix uiuum effugisse. Tertio die, quam huc uentum est, mihi datum est Diuanum et ad Principis

70. Zie voor de context van deze brief H. IX, p. 233 vlg..

[p. 491]

manum osculandum sum introductus (..).

(f. 148r:) Propter aduersae pugnae Paiazetis casum uidentur mihi isti insolentiores facti aut certe propter restrictum ad octennium pacis spacium alieniores, non tamen illis meo iudicio parum negocii superest, neque ita funditus euersae sunt res Paiazethis, ut illi nihil spei supersit, quemadmodum primis post conflictum diebus ferebatur, ac mihi plus paene acquisiuisse uidetur, quam amiserit. Amisit quidem de suo exercitu non paucos, sed longe plures ex fratris militibus ceciderunt. At famam fortitudinis magnamque admirationem omnium est consequutus, quod parua manu maximas fratris copias inuadere non dubitarit, quod acerrime impetum fecerit, quodque aduersos bombardarum ictus non curauerit, quominus intrepide subiret. Haec ei apud milites magnam gratiam magnumque fauorem conciliant. Itaque nihil est eius nomine illustrius. At Selinus contra ut timidior uituperatur. Quae res Principem Turcharum omnia suspectantem non mediocriter angunt, quemadmodum ex multis non obscuris significationibus iudicare licet^71..

Paiazethes hoc praelio facto in suum Zanziackatum se cum copiarum parte recepit, ubi restaurando exercitui operam dare dicitur. Patrem tamen missis nunciis ac literis mitigare et reconciliare studet, facta excusatione, conferendo in fratrem culpam^72.. Sed magnum opus mihi (f. 148v:) uidetur, ut uel pater ipsi uel ipse patri ex animo unquam credat, multumque adeo laboris superesse iudico. Quod si quae eum insidiae aut inopinatus casus sustulerint, non tamen non magnum damnum Princeps Turcharum accepit, omni exercitu suis sedibus maxima rerum omnium caritate euocato, quem quidem compluribus donatiuis mulcere, si procedendum fuerit, longius necesse erit. (..)

71. Cf. de passage ‘Propter aduersae pugnae (..) licet’ met: B.225,(5)-226,(14).

72. Cf. de passage ‘Paiazethes hoc proelio (..) culpam’ met: B.245,(5-14).

Busbequius aan Ferdinand d.d. 13-8-1559 (k: WSA Tk.I,14,(3) f. 20-24r (= 1))^73.

(f. 21r:) (..) Demum post aduentum IX Iulii Domini Alberti et mei Secretarii cum muneribus oblatis actionem instaurassem, illi aliquanto benigniores facti, ne nichil mihi concedere uiderentur, alteras illas literulas adiecerunt eo impensius, quod nuntiis de classe serenissimi Regis Philippi acceptis non modo nullam pacem respecturum Regem Philippum, quo minus, quae damna posset, illis inferret, uerum etiam plerasque triremes Gallicas, id est quae Gallis ante seruiuerunt, ad

73. Busbequius schreef op dezelfde dag een tweede brief aan Ferdinand (o: WSA Tk.I,14,(3) f26-29 (= 2, g), f. 37v). Deze brief verschilt vooral in het begin van de brief die hieronder wordt weergegeven; het verhaal over Bayazid komt in grote lijnen overeen. Zie voor de context van deze brief H. IX, p. 246-253.

[p. 492]

eam classem accessisse intellexerunt. Sed hae literae rursus michi non satisfaciebant. Pecuniis enim duntaxat blanda uerborum esca insidiabantur. Quas ubi iam fuissent consecuti et in manibus tenerent, si quid Caes. Maiestas postulasset aut eidem iustum fuisset uisum, illi contra [id] sibi uideri iniustum respondissent et Caes. Maiestatis expectationem frustrati essent. Ego itaque omnem rem in praesentia definiri et transigi cupiebam, ut nullus in posterum locus dubitationi aut contentioni relinqueretur. Ideo literas certas et claras postulabam. Quod eo liberius faciebam, quod, quibus illi difficultatibus premerentur, non me praeteribat, ut eos astringendi et rem ex sententia Caesar. Maiestatis conficiendi opportunius nullum tempus sperare oporteret. Id tamen hactenus perficere non potui, neque quid michi postremo responsuri sint, si modo responsuri sunt, adhuc coniectura consequi possum. Ipsi quidem uideri iam uolunt cum Baiazete redituri in gratiam, deque ea re magna dissipata est (f. 21v:)^74. fama^75.. Haec res, quo michi insolentius responderent, efficere posset. Sed agant illi, ut uelint, et quantum uelint, pacificentur: nunquam mihi persuadebunt, quin, quicquid eius facturus sit Baiazetes, ea gratia non sit facturus, quo certius mortuo aut etiam uiuo patre ad Imperium perueniat, ipsi uero, hoc est iste Princeps et Selimus, non eo sint spectaturi, ut uel illum tollant de medio uel modis omnibus illius ad Imperium impetus frangant aut impediant, ita ut his consiliis atque animis, quae concordia futura sit aut quantum alter alteri sit crediturus, minime obscurum sit. Nunquam iste Princeps tanto superstite Imperii aemulo secure regnabit, neque se quoque mouere aut ab Imperii sede, nisi uehementer fallor, longius discedere audebit, cum huius insidiae et regni occupandi libido continuo uersabuntur ante oculos.

Quae sua incommoda non ipsi ignorant, sed ab aliis ignorari putant. Haec me inducunt, ut paulo liberius agam, neque magnopere metuendum putem, et iam si me rebus adhuc dubiis dimittant, id enim ipsorum longe magis quam Caes.^76. Maiestatis rationibus aduersum esset: ea enim sunt tempora, ut illis pax, Caes^77.. Maiestati bellum optatius esse debere uideatur. Ac nescio, an unquam pulchrior^78. bene in Vngaria gerendi facultas se offerret. Sed id inquirere non est meum, tantum dico fortasse quodam ueluti fato aequissimis a Caesarea Maiestate conditionibus perscriptis subscribere recusaturos (..).

(f. 22r:) (..) Ratio belli intestini istorum ita se habet: ea die,

74. De kopiist heeft hier in strijd met zijn gewoonte aan het begin van een pagina het woord ‘est’ dat op de vorige pagina voorkwam, nog eens herhaald.

75. Cf. de passage ‘Ipsi quidem uideri (..) fama’ met: B.245,(15-24).

76. ms.: ‘Caesa.’

77. ms.: ‘Caesa.’

78. ms.: ‘pulchriorem’

[p. 493]

qua hic Princeps in Asiam transmisit, quae fuit Iunii V, nuntiatum est Baiazetum commisso cum fratre proelio superatum fuga sibi consuluisse. Haec cum Baiazetis clades uanis rumoribus (f. 22v:) in maius efferebatur, et cum multa alia tum saucius ipse et paene solus effugisse iactabatur. Sed non multis post diebus cognitum est maius ipsum fratri damnum intulisse quam ipse accepisset, et tametsi pro ratione utriusque copiarum ipse maiorem iacturam fecisse iudicaretur, sed hoc rursus incommodum summa uirtutis opinione gratiaque militum ex conflictu parta egregie compensabat. Nam quod parua manu fratrem paternis studiis ac multorum Bellerbegorum auxiliis subnixum in castris non esset ueritus aggredi aduersusque ictus bombardarum summa constantia subiisset, nec multum abfuisset, si puluis de improuiso subortus prospectum non ademisset, quin fratrem profligasset, graciosum eius nomen apud omnes efficiebant. Ex eo praelio in Singiaccatum suum Amasiensem se recepit eo consilio, ut exercitum restauraret ac interim patris animum, si posset, recuperaret. Mox etiam insecutus est Selimus, cui se ex praescripto istius Principis adiunxerunt Mehmeth Bassa tertius Visirius et Beglerbeg Graeciae uterque cum magnis copiis^79.. Aiebat nihilominus de reconciliatione cum patre Baiazetes multaque tentabat, quibus se eius iram lenire posse speraret, imprimis fratris iniurias, quas diutius tollerare nequiuisset, allegans et commemoratione liberorum, quos ille complures habet, animum aui ad misericordiam adducere studens, quibus rebus Solimanus nonnihil interdum flecti uidebatur, tamen non eatenus ut illi se tuto credere posset Baiazetes, atque uterque tempori magis inseruire uidebatur, ut alterum deciperet, quam uere aut sincere sentire. Fecerat hoc etiam Baiazetes, ut de suis complures ad patrem mitteret, qui se ipsi purgarent. Sed (f. 23r:) eos hic Princeps illico, ut aduenerant, in uincula coniectos tormentis subiiciebat, deque iis quaestionem habebat, ut conscios consiliorum Baiazetis erueret, ipsumque Baiazetem insidiis intercipere conabatur^80..

Quibus rebus ab eo cognitis patris gratia desperata ad extrema descendere constituit^81.. Tenebatur propemodum ex omni parte circumsessus inimicorum copiis ac uix fugae locus relinquebatur^82., sed ille die ipso Baiorani, hoc est Turcorum paschatis, de improuiso iter ingressus alios, qui negligentius adseruabant, fefellit, alios inopinato adortus disiecit. Bassam Sebastopolitanum ita delusit, cum quosdam ueluti transfugos tumultuose nuntiatum misisset Baiazetem alia uia iam

79. Cf. de passage ‘Ratio belli intestini (..) copiis’ met: B.223,(30)-224,(26), B.253,(2-6), en B.253,(16-18).

80. Cf. de passage ‘Aiebat nihilominus de reconciliatione (..) conabatur’ met: B.245,(5)-246,(6).

81. Cf. de passage ‘Quibus rebus ab eo (..) constituit’ met: B.248,(11-17).

82. Cf. de passage ‘Tenebatur propemodum ex omni parte (..) relinquebatur’ met: B.245,(24)-246,(1).

[p. 494]

praetergressum esse, ille ut eum persequeretur, subito stationem desereret liberamque transeundi potestatem Baiazeti faceret. Atque haec tanta dexteritate administrauit relicta ad speciem in castris inutili multitudine duobusque infantibus et pellicibus item duabus grauidis, ut uix triduo post Mehmeth Bassa et Belgerbeg Graeciae, qui illum obseruabant, discessisse cognoscerent. Illi tamen insequuntur^83. grauissimis ab hoc Principe acceptis mandatis ac poena capitis proposita, ni illum sibi uiuum aut mortuum sistant, sed frustra, ut opinor, cum ille multo maiora itinera faciat fugiens cum expedito exercitu quam illi insequentes cum ingenti agmine et multis rebus impedito^84.. Sunt, qui ad portas Caspias iter flexurum putent, sunt, qui Babiloniam aut Teredonem recta petiturum, ut iis locis de improuiso occupatis cum Lusitanis et quibusdam Arabiae populis feris et huic Imperio uehementer infestis belli consilia communicet ac fortasse etiam cum finitimis Persis. Nam ne se ad eos recipiat, pace impeditur, quae huic Principi cum Rege Persarum intercedit, quam se uiolare nolle idem Persarum Rex profitetur. Ideoque Baiazetem (f. 23v:) admonet, ne ad se ueniat, quod eum repetenti patri negare non posset.

Nihil omnino potuit huic Principi grauius accidere hac Baiazetis fuga, cum neque ipse deinceps sine suspicione regnare, neque Selimo, quemadmodum uellet, regnum stabile relinquere possit. Itaque furit illum sibi e manibus elapsum, ac persequi quidem eum uellet aut certe castra propius admouere, quo Selimo plus adderet authoritatis. Sed cum Bassae indignantem atque aegre ferentem retinent, neque quoquam^85. exire patiuntur propter magna et uaria pericula, quae portenduntur, atque in iisdem castris, quae habet in opposito Constantinopoli littore, commorandum censent aut Constantinoppolim redeundum, longius ab Imperii sede discedere haud mediocriter suspecta militum fide nequaquam placet.

Quid capturi sint consilii, ubi Baiazetem alicubi constitisse audierint, aut quam belli gerendi rationem instituent, postquam ad id temporis uentum erit, scribam Regiae Celsitudini uestrae diligenter. Hoc interim boni consulere non dedignabitur. Nuntiatum est Baiazetem cum XV millibus hominum iam tandem constitisse loco tuto, cui nomen est Passinoua in confiniis Persiae. Transeunti prope Azirim Aias Bassa eius loci praefectus occurrit. Sed eum ipse ita repulit ac profligauit, ut, qui adhuc sequebantur, Mehmet Bassa, Selimus et Beglerbeggus Graeciae, huius praelii accepta fama optimum iudicauerint non progredi ulterius; itaque alii alibi, Mehmeth Bassa Aziri remansit. Incredibile damnum ex omnium rerum penuria huius Principis exercitus accepisse

83. ms.: ‘insequntur’

84. Cf. de passage ‘(..) sed ille die ipso Baiorani (..) impedito’ met: B.248,(30)-249,(15), en B.251,(15-21).

85. ms.: ‘quocquam’

[p. 495]

dicitur. Baiazetes, quacunque iuit, omnibus ianuis, postibus atque arboribus scriptum et adfixum reliquit, quantum amplius, quam a patre acciperent, stipendii nomine Gianizeri^86., Spahii ac reliqui praetoriani milites se Imperatore accepturi essent, ut a sequenti exercitu legeretur. Itaque iam in istius Principis Castris militum uoces audiri dicuntur ipsius imperium propemodum fastidientium^87.. Persarum Rex magnum exercitum sub signis (f. 24r:) habet, ut Baiazeti eat obuiam. Nam ueretur, ne Regionem Sirianam, ex qua magnos fructus capit, sibi eripiat. Sunt, qui putent aut ficte haec agi aut facile inter Persam et Baiazetem conuenturum. Ad Baiazetem magni ex omnibus partibus concursus fiunt, praesertim ex Georgianis et Chiurtis, quos uocant, atque omnes certatim operam suam et auxilia deferunt et praecipue eum iuuant commeatu. Ille humaniter appellatos negat esse opus, sibi nunc satis superque copiarum esse. Si res ita ferat in posterum ipsorum opera libenter usurum. Iste Princeps quando aliud facere non potest, simulat se redire cum eo uelle in gratiam Trapezunti aut aliquo simili oblato singiaccatu. Sed non est credibile semel deceptum Baiazetem fidem illi adhibiturum. Neque tamen id multum refert. Viuat ille modo. Non deerit istis^88., quod curent, neque erit, quod de longinqua expeditione multum cogitent, cum huius insidias et regnandi cupiditatem continuo suspicabuntur. (..)

86. [[s]]

87. Cf. de passage ‘Baiazetes, quacunque iuit (..) fastidientium’ met: B.254,(5-11): ‘Caeterum Bajazetes quacunque incesserat, aedium postibus inscriptum relinquebat: se duplex stipendium daturum militibus, qui ad se transissent. Quae res suspectos ducibus milites faciebat, et quod identidem voces audiebantur magnae in Bajazetem benevolentiae indices’.

88. ms.: ‘isti’; maar Busbequius aan Ferdinand d.d. 13-8-1559 (= 2): ‘istis’

Busbequius aan Ferdinand d.d. 24-8-1559 (k: WSA Tk.I,14,(3) f. 41a)^89.

(f. 41a recto:) (..) Scripseram nuper Baiazetem in ea loca penetrasse, ubi iam ab istorum ui et insidiis tutus esset, nimirum ad confinia Persiae. Postea auditum est diu ipsum persequutos fuisse quatuor Beglerbegos: Marasiensem, Azirensem, Mosopotanum {sic} et Sebastonopolitanum {sic}. Quos dum ille rebus omnibus inferior efugere contendit, intra ipsius Sophi^90. praesidia se recepit transmisso fluuio Araxe, qui imperium Persae ab huius Principis ditione diuidit; eo quoque quos dixi Belerbegos^91.. Hi ne sui Principis mandato deessent, qui capitis poenam^92. in eos constituerat, ni illum caperent aut interficerent, transmiserunt, sed, cum unius atque alterius diei itinere processissent^93., obuiam habuerunt aliquot ductores,

89. Zie voor de context van deze brief: H. IX, p. 248-253.

90. Cf. H. XVII, p. 427 (n. 9).

91. ms.: ‘Belerbeg’

92. ms.: ‘penam’

93. ms.: ‘procesissent’

[p. 496]

Persas quibus percunctantibus, quid in aliena ditione armati quaererent, Turcae responderunt se (f. 41a verso:) filium Principis sui rebellem persequi. Persae contra ibi cum Principe ipsorum pacem esse et amicitiam, proinde finibus suis abstinerent, ni uellent pro hostibus haberi. Quo responso accepto Turcae optimum iudicarunt non progredi longius, ac se ad suos receperunt. Sed aiunt non procul ab eo loco fuisse Persae filium cum decem millibus equitum, qui Baiazetem quam honorificentissime exceperat, ex quo multi putant Persae diu cum Paiazete clam negotium fuisse. Aiunt plerique Baiazetem octo aut decem millibus equitum Araxem traiecisse. Alii: cum paucioribus itinere unius dumtaxat diei insequentes cum multo maioribus copiis Belerbegos praecessit, tres secum una filios duxit, filias ac filiolum infantem Amasiae reliquit; extremum agmen cum suis, qui sibi eam prouinciam depoposcerant, ut Bellerbegos morarentur ac sustinerent, Turcae profligarunt, quo ex numero nonnulli captiui huc adducuntur^94.. Videntur isti magnam spem concepisse Sophi sibi traditurum Baiazethem. Alii contra existimant: cur enim Persa eum, per quem, quicquid ipse et pater amiserunt, recuperare possit, diuino beneficio sibi oblatum temere e manibus dimittat, praesertim^95. cum post confectam pacem non modo ipse nullis ab hoc Principe beneficiis affectus, sed contra contemptus ab eo uideri possit. Fecerunt omnino pacem cum Persa Turcae, qualem cum Caes.^a M.^te sua uidentur uoluisse facere, hoc est, in qua nihil esset certis conditionibus astrictum, sed a mutuis liberae uoluntatis officiis penderent omnia. De qua pace cum sibi Persae amplissima promitterent, liberaliter suo more, ut est uerisimile, pollicentibus^96. Turcis, missis aliquoties huc literis, nuntiis atque oratoribus, ne hoc quidem obtinere potuerunt, ut in posterum libera essent inter utramque gentem mercaturae commertia^97.. Cum etiam huc quidam Georgianus Persae subditus transfugisset, eumque Persa summis precibus repeteret, id ipsum obtinere non potuit. Idem Persa cum superioribus annis fratrem, qui huc profugerat, ad se remitti postularet, nihil est consequutus, quin potius isti contra eum fratrem armarunt. Rerum omnino memorem Persam futurum putant, et par pari, quod aiunt, relaturum^98.. Hic Princeps nuntios de his rebus ad eum misit, qui post mensem expectantur. Multum refert ad praesens Caes.^ae M.^tis suae negotium, quid ii nuntii sint relaturi, ac fere ex eo, quicquid est reliquum, pendere uidetur, nam si minus ex sententia istius

94. Cf. de passage ‘Quos dum ille rebus (..) reliquit’ met: B.249,(8-15), B.254,(11)-255,(22), B.256,(29)-257,(1).

95. ms.: ‘persertim’

96. ms.: ‘policentibus’

97. Cf. de passage ‘(..) sed a mutuis libere (..) commertia’ met: B.256,(10-13).

98. Cf. de passage ‘Idem Persa cum superioribus (..) relaturum’ met: B.248,(4-11).

[p. 497]

Principis renuntiatum sit^99., multi hunc Principem Alepi hiematurum existimant. Iam Aziris Mechmet Bassae, Carahemit Selimi, Orffa Bellerbegi Natoliae, Merchin Beglerbegi^100. e Graecia hibernis destinari dicuntur^101.. (..)

99. Cf. de passage ‘Hic Princeps nuntios (..) sit’ met: B.325,(17-18).

100. ms.: ‘Beglerbeg’

101. Cf. de passage ‘(..) multi hunc Principem (..) dicuntur’ met: B.329,(5)-330,(10).

Busbequius (Prinseneilanden) aan Ferdinand d.d. 4-11-1561 (d: HAMMER (1828), III, 382)^102.

Heri tandem venit exspectatus orator Persae, quem valde honorifice exceperunt. (...) {Princeps Turcharum} prope aedes, in quibus divertit Orator, transiturus, ut se Persis in equo ostendat, ut ea ratione si quam habent de ejus imbecillitate opinionem deponant; etenim videtur ipsi, quidquid tergiversatur Persa, quidquid ei refragatur M.V.C. ex hoc fonte manare, quod per morbum et aetatem invalidus et rebus gerendis inutilis aestimaretur.

102. Zie voor de context van deze brief H. IX, p. 258.

Busbequius aan Ferdinand d.d. 21-1-1562 (m: WSA Tk.I,15,(2) f. 14/5 (sv)^103.

(f. 14r:) De Persa fere omnium opinio est, quicquid optimates isti simulent, nulla {ratione} conduci eum posse, ut^104. Turcharum Principi filium^105. Paiazettem reddat^106., et idem nunciant, qui ex illis confiniis ueniunt, sed et Persarum^107. regis^108. explorator quidam, qui hic ignotus obuersabatur, id ipsum constanter affirmauit.

Non est hoc loco praetereundum, quid^109. [c..]^110. his diebus quidam amicus meus uir prudens et fide dignus^111. cum hoc Persae exploratore egerit. Is cum forte incidisset in hominem Persam sub habitu mercatoris circumeuntem, et eum per

103. Deze tekst geeft informatie over een uitzonderlijke ontmoeting van Zernovitz met een Perzische spion (cf. H. X, p. 276). Dit is niet de oorspronkelijke brief die Busbequius daarover naar Wenen heeft gestuurd maar een samenvatting of bewerking. Niet alleen de vele doorhalingen wijzen erop dat de tekst een compositie was maar ook het bijschrift dat deze informatie getoond was aan de secretaris Gamez om naar Spanje verstuurd te worden vóór de 26 februari 1562. Gamez was keizerlijk secretaris van de Spaanse correspondentie, cf. FIRNHABER (1861), 16 (‘Alphonso de Camess); TURBA (1895), 447 (n. 4) (‘Gamez’); HOLTZMANN (1903), s.v. ‘Gamez’.

104. [[P.]]

105. [[..]]

106. [[-]]

107. [[se.. quidam]]

108. [[exp quidam]]

109. Aanvankelijk geschreven als: ‘quod’

110. Dit woord is toegevoegd boven de regel.

111. [[incidisset in Persicum illum exporatorem]]

[p. 498]

causam aliquid ab eo mercandi ad se domum deduxisset, tandem longo sermone ultro citroque habito perfecit, quod Persa ei se totum patefaceret, fassusque est se Persarum Regis aulicum familiarem esse, ab eoque huc missum, ut, quid de Oratore suo factum esset, referret, idemque affirmabat Persarum Regi nihil minus esse in animo quam Paiazettem reddere. Cum uero amicus meus quaereret, cur ergo talem (f. 14v:) Oratorem huc misisset, respondebat Regem suum magni consilii hominem^112. non tamen temere id fecisse, nec esse mirandum, si is Orator id muneris non detrectasset, quandoquidem ea esset Persarum in suos Reges charitas et obedientia, ut^113. mortem appetere^114. non dubitarent, cum eis ita expediret. Hunc oratorem esse inferiorem dignitate, quo aequiore animo hoc munus susciperet. Fuisse a Persa paulo ante profectionem relatum inter Sultanos et donatum^115. luculentis^116. prouentibus, quam dignitatem et quos prouentus Orator^117. condito domi^118. ante discessum testamento in filium adolescentem^119. transtulisset, qui honos et^120. redituum^121. accessio filio acquisita patri, quicuncque casus incidisset, magno futurus esset solatio. Idem amicus meus deinde dictum exploratorem de expeditione classis Regis Catholici in^122. Africam, de incertitudine atque infirmitate pacis nostrae, de tumultu^123. Moldauico, deque plurimis, quae Persam non ignorare referret, docuit. Postremo uero magnopere fore ex usu eius domini, si cum Caes.^a M.^tte V. foedus et amicitiam iungeret, demonstrare coepit. Cui Persa respondit non esse dubium, quin hanc condicionem Dominus suus libentissime amplecteretur, modo certum esset, si Oratorem inde^124. misisset (f. 15r:) ad Caes.^am M.^tem125., non passurum repulsam.^126. Qua re^127., cum amicus meus diceret non esse dubitandum de uoluntate Caes.^ae V.M.^tis, Persa, qui ex his sermonibus magnam laetitiam perceperat, statim ultro pollicitus est^128. se rediturum ad dominum suum atque haec omnia illi coram expositurum,^129. acceptis literis fidei seu

112. [[nihil minus]]

113. [[-]]

114. [[pari causa]]

115. [[-]]

116. ms.: ‘lucu[[lenti]] lentis’

117. [[transt]]

118. [[p.]]

119. [[transt]]

120. [[-]]

121. ms.: ‘reddituum’

122. [[Affricam]]

123. [[Mol]]

124. [[..]]

125. De woorden ‘ad (..) M.^tem’ zijn toegevoegd in de marge.

126. [[Tunc amicus meus non esse addubitandum ---]]; Het woord ‘Tunc’ is toegevoegd boven de regel.

127. De woorden ‘Qua re’ zijn toegevoegd in de marge.

128. [[-]]

129. [[atque]]

[p. 499]

credentialibus a domino suo ad M.^tem Caesaream^130. profecturum esse^131., ut M.^tis V.^rae Caesareae animum cognosceret. Nunquam Caes.^a V.^ra M.^tas132. promptam et inclinatam se^133. declarauerit^134. ad^135. eiusmodi^136. amicitiam et confoederationem acceptandam.^137. Posse eius rei causa postmodum^138. Oratores solemnes hinc inde per Portugalliam^139. mitti, atque^140. se plane credere, quod tunc Persarum Rex ad Caesaream V.^ram M.^tem unum uel duos ex filiis^141. Solthani Paiazettis missurus esset, utpote^142. quod non eo animo eundem Paiazethem et filios eius retineret, ut omnes in Imperium paternum reducat, sed ut iisdem pro commodo suo in omnem occasionem uti queat. Caeterum quo certiora de his rebus^143. explorator ipse Persa^144. ad dominum suum referre^145. posset, conuenit^146. utrinque, ut amicus meus rem omnem mecum conferret, prout mox^147. factum est, ac uolebat amicus meus, ut ego plane promitterem M.^tem V. Caesaream perpetuum foedus (f. 15v:) ac amicitiam cum Rege Persarum initurum, si mitteret Oratorem. Hoc promittere dicebam non esse officii mei, nisi prius de tota re cognouisset Caes.^a M.^tas V.. Posse hoc referre: me polliceri, si quis orator ueniret, eum liberaliter et honorifice exceptum iri et cum bono aliquo responso dimissum iri. Amicus meus negabat hoc Persae futurum satis, qui plane certus esse uellet, si ueniret Orator, perpetuum foedus et amicitiam stabilitum iri. Ego negabam me scire, quod de eo re futurus esset Caes.^ae M.^ttis V animus, ideoque nihil posse affirmare, ne, si quid esset impedimenti, minor esset in posterum Caes. M.^tti V. apud eum Principem fides. Sed in eo tandem^148. conuenimus, ut referret ei, si quis ad Caes. M.^ttem V.^am a suo domino mitteretur Orator, me sperare et credere impetraturum, quae uellet. Affirmare nihil posse, quod id esset praeter munus ac officium meum.

130. [[profectum]]

131. Het woord ‘esse’ is toegevoegd boven de regel.

132. [[M.^tas]]

133. [[est]]

134. De woorden ‘M.tas (..) declarauerit’ zijn toegevoegd in de marge. Het woord ‘se’, dat op deze plaats in de tekst voorkomt, is niet opgenomen, omdat hetzelfde woord ook reeds in de toevoeging in de marge voorkomt.

135. [[hanc]]

136. Het woord ‘eiusmodi’ is in de marge toegevoegd.

137. [[promtam - declarauerit -]]

138. Het woord ‘postmodum’ is boven de marge toegevoegd.

139. [[ad.]]

140. [[sibi - p]]

141. [[Pai]]

142. [[quoque]]

143. [[Persicus]]

144. De woorden ‘ipse Persa’ zijn toegevoegd in de marge.

145. ms.: ‘refferre’

146. [[inter]]

147. [[-]]

148. [[in eo]]

[p. 500]

Quae cum amicus meus renunciasset, ille hoc responso ualde laetus duodecima praesentis mensis Ianuarii discessit, pollicitus se intra quatuor menses ad summum rediturum cum literis credentialibus ad Caes. V.M.^ttem. Hoc quicquid est, quod obesse nihil, prodesse autem Caes. V.M.^ttis rebus uehementer possit, negligendum non est uisum, ne amissa occasio fortasse frustra requireretur. Quodsi nihil aliud ex huius hominis aduentu M.^tas V. Caes.^a consequeretur, quam ut de statu consiliisque Regis Persarum certa noua cognosceret, non esset contemnendus fructus, praesertim hoc tempore, quo reliquarum omnium momenta a rebus Persicis dependere uidentur. Tuto autem et non incommode poterit itinere^149., quod mihi et amico meo^150. uidebitur securius, ad Caes. V.M.^ttem peruenire, quando istius rei praeter me et amicum nostrum nemo conscius est.

149. [[maritimo]]

150. De woorden ‘mihi (..) meo’ zijn toegevoegd in de marge.

Busbequius aan Ferdinand d.d. 24-3-1562 (k: WSA Tk.I,15,(2) f. 69, f. 70v)^151.

(f. 69r:) Redierunt Chiaussi quos ad Persam missos aliquando scripsi. Aiunt se liberaliter ab eo habitos, Paiazetem dedere atque omnia facere, quae uelit hic Princeps, paratum esse (quin etiam locum, ubi Paiazettem sistere uelit, designasse), modo sibi aliquis mittatur magna auctoritate uir, cui illum tradat. Quo nuncio multum se confidere magnaque laetitia affici Passae^152. prae se ferunt, sed qui altius penetrant remque exactius perpendunt, hanc Passarum laetitiam temporis causa fingi putant, cum reuera nunc minus spei sit recuperandi Paiazettis, quam fuerit unquam. Non longissimum tempus certiora in alterutram partem indicia dabit, praesertim cum breui ab eodem Persa duo expectentur Oratores, quorum ad Selinum alter, alter ueniat ad ipsum Principem.

Solthanus Selinus his diebus patri dono misit equos duodecim cum pueris decem et septem. Ei pater concessit Cotyay praefecturam quam prius obtinuerat, ut propius adesset Constantinop<olim>, ut quidem interpretor, si quid sibi humanitus euenisset. Eiusdem Selini duae filiae nupturae huc traiecerunt. Sponsi eorum Mechmet Passa et Pihili classis praefectus. Toti sunt in apparandis nuptiis. Princeps subinde ualetudine conflictatur aduersa. Puto non diu futurum superstitem, non quod eum tam deprimant anni quam curae ob transfugium Paiazetis. (..)

151. Zie voor de context van deze brief: H. IX, p. 276.

152. ms.: ‘Passa’

Busbequius aan Ferdinand d.d. 14-4-1562 (k: WSA Tk.I,15,(2) f. 85-87r)

(f. 86v:) (..) Venit a Persa alter orator cum exiguo comitatu, ut quod magna celeritate huc aduolarit. Is die dominico ad Principem fuit introductus, cui ingentes domini sui literas

[p. 501]

obtulit. Interrogatus, num praeter literas ulla mandata haberet, negauit. Quid illis literis nominatim contineatur, scire non possum, nisi, quod fere suspicor quorundam sermonibus et coniecturis persuasus, in iis causas a Persa prolixe reddi, cur Paiazetem dedere non possit, tum postulari, ut illi pater Sanziakatum in confiniis suae ditionis concedat, utpote Babiloniam aut Erzrum, ubi medius inter (f. 87r:) utriusque Principis fines tuto uitam trahere possit. Q[uin] etiam audio huc descendere Persam, ut se de suo [-] aliquid adiecturum promittat, sed mihi non sit [ueri] simile, quicquid mihi Bassa denunciarit, huic conditioni assensurum Principem, nam id quidem esset meo iudicio ad magnam Regni spem Paiazetem reseruare, nec refert, quod aiunt, Paiazetis liberos pro obsidibus huc missum iri, siquidem nec omnes missurum Persam arbitror, et etiamsi mittat omnes, tamen cum ea aetate sit Paiazetes, ut alios liberos facile procreare possit. Non puto magnopere salutem liberorum respecturum, modo regnandi spes se offerret. Mihi quidem ista uidentur, de quibus paulo post certius iudicium fieri poterit. (..)

Busbequius aan Ferdinand d.d. 29-4-1562 (k: WSA Tk.I,15,(2) f. 123-129, f. 130v (= 2))

(f. 128v:) (..) Quod ad res Persicas et negocium Paiazethis attinet, isti uolunt uideri magnam habere spem processurum ex sententia. Petierat sibi Persa mitti quinquies centena ducatorum millia, quae in sumptus ob Paiazethem factos expensa ferebat, ea nunc ad eum mitti dicuntur. Conscripserant isti ad duo Ianitzerorum millia et totum ordinem Spahiarum, qui eas pecunias in Persiam deducerent. Ad hunc militum numerum complures (f. 129r:) Sanziaki et Beglerbeghii illorum confiniorum erant conuenturi, sic ut exercitus speciem efficerent. Sed Orator Persicus protestatus est, si cum tantis copiis irent, fore, ut nullo pacto Persa Paiazethem redderet, ne sibi ui extortus uideretur aut eum metu dedisse. Constituerunt ipsi Solthano Paiazethi dare Sanziakatum in iis confiniis, ubi uitam tuto degere possit, sed totum negocium meo iudicio anceps, lubricum et incertum est, quin etiam Persam audio conscribere exercitum. (..)

Busbequius aan Ferdinand 21-7-1562 (k: WSA Tk.I,16,(1) f. 27-30, 30v (ps), f. 31v)

(f. 30r:) (..) Princeps iam pluribus diebus abfuit. Adiit quaedam Balnea in sinu Astaceno, quae ualetudinini suae accommodata fore sperauerat. Nunc oberrat circa illa Asiae littora. Credo, quo occultius a Rege Persiae de Bayazethe responsum accipiat, nam id fere nunc tempus est, quo de toto illo negotio certi aliquid cognosci necesse sit. Vbi redierit, agam de impetrando ad Caes. M.^tis literas responso. (..)

(f. 30v:) (..) Heri rediit Turcarum Imperator. (..)

[p. 502]

Matthioli aan Busbequius d.d. 24-6-1563 (o: BKB II,3012 f. 23)^153.

Clarissime et molto Magnifico Signor.

Se io hauesse saputo doue inuiar le mie lettere alla S<erenità> V<estra>, non sarei stato fino hora a responderle et ringratiarla della informatione, che con assai longo processo me ha mandato intorno alla terra Lemnia. La quale m' è stata infinitamente chara per hauer ueduto quanto sia la terra Lemnia, che hora si caua in Lemno, lontana et dissimigliante da quella, che scriue Galeno hauer egli portata di quella Isola. Iuro che intendendo, che in luogo nerimo di quella Isola non se ritroua quel monte arido et sterile tutto rosso il qual descriue Galeno, mi farebbe dubitare, se Galeno non fusse di tanta autorità al mondo che ei non se fusse sognata l'historia della terra Lemnia. Io adonque la descriuerò secondo che la descriue il S.^or Dottor Albacar, et ne darò il tutto a V.S. et sua Ecc<elen>tia, come meritamente pona il douer.

Hieri poi riceuei il Dioscoride postillato in margine dal pouero Dottor Cothornosio. La buona memoria del quale mai me uscirà del core, così perche io lo amaua cordialissimamente, come anchora, per saper io che se egli hauesse uiuuto, harebbe grandemente giouato alle mie fatiche. Onde ueggio che non ho fatto poca perdita a restar priuo de un così fatto amico.

Il libro m' è stato piu charo che se V.S. m'hauesse donato una collana di dugento scudi. Impero che douendo io mandare infra poche settimane il mio Dioscoride con le figure nuoue al prelo, son certo che ponendoli io in margine quelle postille lo illustraranno infinitamente et li daranno molto piu spaccio. Io nele porrò tutte. Et ne darò il nome alla Serenità Vestra, poscia che altrimenti io non so, come possa in qualche parte riconescere l'obligo, che le ho infinito. Harei ben charo saper se quelli tre Autori che cita il Cothornosio, cioè Meus, Catacuzeni et Dragomani, sieno Authori Greci, Arabici o d'altre nationi, benche hauendo scritto in Greco, come uedo per le postille segnate in margine; io mi presumo che fussero Greci, quantonque i nomi loro mi paino piu presto Arabici o Turchi. Io me uado imaginando, che sieno nomi di Turchi, et che essi non sieno authori di essi libri, ma che ciascun di costoro habbi hauto {sic} un testo di Dioscoride Greco, diuerso l'un dal altro, et che tutti sieno stati in mano del D. Cothornosio, et che con quelli habbi fatto le postille. Poi non sapendo io come la cosa se stia, prego V.S., che, come la se

153. Deze brief handelt over de Lemnische aarde en Quackelbeens aantekeningen uit verschillende Dioscorides-handschriften die Busbequius aan Matthioli had gegeven; zie de opmerkingen in H. XVI, p. 411, H. XVIII, 441 vlg. (over de Dioscorides-handschriften en over Quackelbeens aantekeningen) en H. XVIII, p. 452 (over de Lemnische aarde). Over Quackelbeen, alias ‘Coturnossius’: H. VII, p. 157. Dr. G.A.A. Kortekaas (Klassiek Instituut, Rijksuniversiteit Groningen) adviseerde mij bij de transcriptie van de tekst.

[p. 503]

degnata per sua merce et innata cortesia di mandarmi tante belle figure di piante et questo Dioscoride, così uogli degnarsi di darmi sopra a ciò auuiso sopra a questa mia richiesta, quanto piu presto sia possibile, acciò che io possa tanto piu presto mandare il libro alla stampa. Io faccio adesso intagliare le figure donatemi da V.S. per metterle nel Dioscoride che se stamperà. Se V.S. hauesse qualche antico exemplar Greco di Dioscoride, la prego che mene uogli accomodare per tanto di tempo che io lo potesse collationare con uno altro: che cosa piu grata non me potrà fare.

Al Ser.^mo Archiduca^154. basciai la mano da parte di V.S. et li dissi ciò, che quella me ha imposto. Dimostrò esserli grato intendere che V.S. fusse gia a Vienna sana. Al S.^or Conte da Lodron poi, et al S.^or Riua^155. detti le sue raccomandationi et offerte, et amendui ne la ringrationo et se le raccomandano all'incontro desiderandole ogni prosperità et allegrezza. Il che faccio anchor io tanto maggiormente, quanto me le retrouo infinitamente obligato. Et prego Iddio che conserui et feliciti la S.V. secondo i suoi desiderij. Di Praga alli 24. de Giugno 1563. D.V.S. Seruitor Pietro Andrea Matthioli.

154. Bedoeld is aartshertog Ferdinand, de zoon van keizer Ferdinand, die hof hield in Praag. Matthioli was in zijn dienst als lijfarts.

155. Er zijn verscheidene graven Da Lodron in deze periode (cf. TURBA (1895), s.v. ‘Lodron’); het is niet duidelijk op wie van hen hier wordt gedoeld. De heer Riva is mij verder niet bekend.

Busbequius aan Adam von Dietrichstein d.d. 12-7-1567 (o: BSG ArchFD nr. 122/4, 5 p.c)^156.

(r.:) Ill.^mo Signor mio. Hauendomi fatto saper il lator di questa come era per partirsi in breue per Spagna, non m'è parso conuenir al debito mio lasciarlo andar senza alcuna lettera mia, quando non fosse per altro, almanco per supplica a V.S. che me facesse parte, come hora sta de la sanità et dispositione, essendo assay buon pezzo che non ne ho inteso niente da la sue letter[a]. Qui, lodato Iddio, tutti stiamo assay bene, sinon che questi giorni passati l'Imperator è stato un poco trauagliato de la sua podagria; pur intendo che ua megliorando. Et credo che il male non sera stato molto grande. Similmente la picola princessa donna Margarita ha passato una assay gran stretta di malatia, dapoi la partita di sue M.^ta, et è stata in grandissimo pericolo di lasciarui la uita, pur, lodato Iddio, ha hora ricuperato perfetta sanità. Seria stato

156. De onderstaande brief is een voorbeeld uit de vriendschappelijke en vertrouwelijke correspondentie die Busbequius voerde met Adam von Dietrichstein, gezant van Maximiliaan in Spanje (cf. HXI, p. 309). Het valt op dat Busbequius met Von Dietrichstein in het Italiaans correspondeerde (cf. H. V, p. 108, 118). Over deze brief: H. XI, p. 3 13/4, 325. Dr. G.A.A. Kortekaas adviseerde bij de transcriptie van deze brief.

[p. 504]

un gran danno di perderla, sì perche è come si dice ‘di la muy bonita’, sì perche è molto^157. cara ala madre. Espetto con gran desiderio la uenuta del S.^or Luys Vanegas^158., dellaqual gia molto tempo V.S. ne ha dato speranza. Et non posso imaginarmi doue stia tanto, sinon che io penso che sera partito assay piu tardi di ciò si credeua, et li giorni se hauranno hauuto d'intendere per settimane secondo il calendario di costa. Spero che con luy riceuerò lettere da V.S. et intenderò particolarmente del suo essere et stato et principalmente, a che tempo la deuiamo espettar in queste parti con li Ser.^mi Principi (v.:) mei Signori. Crederò pur che passando sua M.^ta Cath.^ca in Fiandra, come tutto il mondo discorre, che ancora detti signori saliranno di Spagna et conseguentemente V.S.. Et con questa occasion no sera restituita, pero, ut fieri solet in huiusmodi casibus, timeo omnia et se la cosa ua molto alla longa, non so in fine che farò di me. Bramo il riposo et la libertà et ne uiuo, se uiuo del tutto priuo. Vorrei ridurmi in qualche porto, ma non trouo doue. Veggio la patria inuolta fra mille mali, ridotta sotto un stretto et duro giogo et subiecta per l'auenire a uarij accidenti. Viuendum ergo posthac in exilio. Qua in parte autem exulare praestet, magnae quaestionis est. Hic esset opus communicatis consiliis. Et supplico a V.S. che, se intende niente de la sua breue tornata, che mene facia parte, se al riceuere di questa non l'hauera fatto, et se è cosa che si possa communicar non me par segno di presto ritorno, che mandono il lator di questa per seruitor di camera. Nec tamen intelligo, quid sit, cur isthic diutius moremini. Altro non so che scriuer a V.S.; de le cose publiq<ue> non manca chi ne tenga V.S. ragguagliata. Et io in uerità non so nulla. La corte non è qui. Et quando ben ci fosse, io mene uiuo con questi mei signori, senza curarmi molto de le cose del mondo, non andando molte di quelle come deuriano, almanco come me pare. Le mie scuse per non andar in Turchia me hanno ualuto. Sono iti il Vescouo di Agria et il S.^or de Tueffenbach col quale ho mandato per ueder quelle parti quel giouane mio parente. Che effetto debba far questa ambasciata (r.:) incertum, di far una pace durabile l'ho per impossibile, di guadagnar molto tempo ancora l'ho per molto difficile, se non fosse che fra tanto i Turchi l'hauessero proposto di ruinar del tutto il Persiano, il che ancora [s..]a potrà proposito [suo]^159. delquale tengo gran paura che non sia il primo a riconciliarsi,

157. [[a l]]

158. Luys Vanegas de Figueroa kwam in 1567 als gezant van Filips II naar het hof van de keizer: TURBA (1895), s.v. ‘Vanegas’. Busbequius' verlangen naar de komst van Vanegas had ongetwijfeld te maken met zijn nog immer grote schulden uit de tijd van het Turkse gezantschap (cf. over deze kwestie: H. XI, p. 300 vlg. en ook het vervolg van deze brief).

159. De woorden ‘il (..) suo {?}’ zijn toegevoegd in de marge.

[p. 505]

et che noi stiamo là per spettatori et che hauendo esso assettato le cose sue, tanto piu difficilmente potramo accommodar le nostre hauendone piu gran bisogno. Li detti ambasciatori debono al presente star in Buda, essendo gia partiti da Presbourg da 9 o 10 giorni. Per qualche giorni non se ha parlato altro in questa corte che del maritaggio de l'Ambasciator di sua M.^ta appresso il Re di Polonia, il Vescouo di Cinque Chiese, il quale ha tolto moglie in Polonia essendo uescouo et ambasciatore. E tenuto huomo di buon giudicio et di gran speranza et molto sufficiente, hauendo fatto molto bona riuscita in tutte le cose, nelle quali è stato adoperato. Me dicono che ha tolto una sorella di Ebrahimo dragomanno del Turco che fu con meco ala dieta di Francofordia^160..

Il Duca di Saxonia prigioniero passò^161. qui questi di passati accompagnato circa da 100 ferraruoli et 300 fanti a pie, dinanti al suo carro se portauano suoi stendardi mal auenturati, et seguiuano otto belli pezzi d'artigliaria, che sono restati qui in Vienna, et egli è stato condutto a Neustat doue starà per castellano, quanto Iddio uorrà. Ha per tutto monstrato gran constantia^162., facendo allegro uolto, come se non si ricordasse del stato nel qual si ritrouaua, et dicendo che ora^163. ancora per far gran seruicio a sua M.^ta., non so quando, sera.

(v.:) Come scriueua questa et ciò uenuto fin qui, me fu detto che sia arriuato il Ser. Luys Vanegas. Me allegrai molto di sua uenuta et subito mene fui a uederlo. Trouai che era gionto sano et ben disposto et me disse che in tal stato haueua lasciato V.S. et mi Sennora et tutti li loro figluoli di che riceuei il contento che io doueua. Di lettere non fece mentione. Credo che V.S. non me haueua scritto per non hauer riceuuto la mia ultima, che mandai per uia di Fiandra inanti la partita del detto Vanegas. Hora me dicono essere gionto un corrier che uien da costi et che è passato questa notte alla uolta di P<res>bourg^164.: potria esse che hauesse alcuna lettera di V.S. per me. Tuttauia non restarò di scriuer questa si per caso se spedisse il^165. Bernhauuer come egli crede et gia è^166. spedito da sua M.^ta. Dicono che il Re sia per partirse tutto il mese di Augosto per Fiandra, il che si cosi è, si haurà piu de determinar che cosa habbia da essere di Ser. principi di V.S. Non uorrei dismentigarmi di supplicar a V.S., che uolesse

160. Deze bisschop van Fünfkirchen was niemand anders dan de humanist Andreas (Sbardellatus) Dudich (cf. H. III, p. 70); cf. TURBA (1895), s.v. ‘Dudith’; NEHRING (1974).

161. Er is hier, aan het begin van een nieuwe regel, een kleine, ongebruikelijke inspringing van ongeveer twee letters. Misschien is er een woord weggevaagd.

162. [[uas....isa]]

163. [[p]]

164. De woorden ‘et (..)Pbourg’ zijn toegevoegd in de marge.

165. [[Bo.h]]

166. [[desp]]

[p. 506]

farmi tanta gratia^167. de impetrar da sua M.^ta lettere in ottima forma al Vicere de Napoli per quei 2.000 scudi d'oro^168. che sua M.^ta m'ha concesso, altramente il tutto riuscirà inuano: che cosi mel scriue il S.^or Guet, ancora che io habbia ottenuto lettere di sua M.^ta Ces. al detto Vicere^169.. Dubita il detto Guet che habbia da giouar poco, si per il fauor di V.S. non uien altro ordine da costi. Io farò tutto quello me sera possibile per seruir a V.S.. Il trauaglio che è in ciò, pigliarà per conto mio. Se io son importuno è contra la natura et usanza mia et l'ingratitudine del mondo ne è causa e la necessità nella qual me hanno posto quei [-] liquali ne ho cauato. Di piu (nam eum, qui semel uerecundiae fines sit transgressus, bene et nauiter oportet (v.:) esse impudentem) se sua M.^ta è per passar per mar in Fiandra, come il uolgo dice, e se V.S. farà il medesimo uiaggio o pur se ne hauura {?} altramente commodità, le supplico che sia contenta di uoler far incamminar quelle mie 2 casse, che lasciai costi con la^170. robba di V.S.^171. alla uolta di detta Fiandra, raccomandandola in Anuersa ad alcuno che le parera, acciò sia indrizzata al S. or Juan Vanderaa^172., Bruxelles. De precio uecturae satisfiet a me fide optima. Haurò hormay^173. dato tanto fastidio a V.S., che serà tempo di finir questa. Ne altro si aggiongerò sinon che, essendo stati mei signori alquante uolte prouocati da sue Altezze con lettere, perche similmente si scriuesse loro. Subito che l'Archiduca Mathia ha un poco commenciato a scriuere, non ha uoluto mancar di suo debito et inuia a sue Altezze in nome di tutti quella, che sera congionta con questa. Il carattere de la lettera e di sua Altezza come d'un principiante. Il latino per la maggior parte è del praeceptore, il quale ha agiutato et tenuto la mano al negocio, perche sua Altezza ‘adhuc non nouit tantum nare sine cortice’^174.. Scrissi di sopra, che nostri Ambasciatori per Turchia gia stauano in Buda, nimirum ex ratione temporis et itineris; hora non so^175. chi me dice, che stanno ancora in Comaronio, per causa del romor del Transyluano: seria morto o molto amalato, il qual è nato da alquanti giorni in qua.

Così son le nostre cose co {sic} Turchi e dipende la pace o la guerra come d'un sottil filo. A V.S.^176. e a mi Sennora

167. [[ch]]

168. Het woord ‘d'oro’ is later toegevoegd boven de regel.

169. [[po]]

170. [[-]]

171. De woorden ‘di V.S.’ zijn later toegevoegd boven de regel.

172. Johannes van der Aa, Ferdinands voormalige secretaris van de Bourgondische correspondentie, was een oude vriend van Busbequius, zie s.v. ‘Van der Aa’.

173. [[tanto]]

174. Cf. Horatius, Satirae, I, 4, 120.

175. Het woord ‘so’ is later toegevoegd boven de regel.

176. [[-]]

[p. 507]

donna Margarita basciò^177. mani per inifinite {sic} uolte pregando N.S. Iddio, che gli conserui e prosperi. Da Vienna adi 12 di Luglio 1567. Di V.S. ill.^ma Perpetuo Seruitore Augerio da Busbecke.

177. [[ill.^me]]

Busbequius (Wenen) aan Masius d.d. 13-8-1569 (o: MSB Cd. Lt. 23736,(5) 2 p.)^178.

(f. 5:) Amplissimo^179. Viro D<omino> A[ndreae] Masio Augerius a Bus[becke]^180..

Variae causae fuerunt, quo minus binis a te [literis]^181. hactenus responderim. Nam praeter quotidianas occupationes abfui etiam^182. ab Vrbe dies complures et cum essem reuersus, uenit Regina Poloniae, cui ea pars palacii pro hospitio fuit attributa, in qua nos habitare solebamus. Itaque et libris meis fuit cedendum loco et in angulum temere coniectis interea delitescendum, quo factum est, ne eius libri mittendi facultatem hab[ere]m, quem desiderabas, sed his omnibus sublatis impedimentis ni[hil n]on mihi postponendum putaui, dum promisso meo et uoluntati tuae [sa]tisfacerem. Sic tandem uenit ad te tuus Ephrem, non per [equos] dispositos, sed mercatoris inclusus sarcinae. Ita enim, ne grauis esset cu[pido]^183., hoc iter conficere maluit.

Mitto etiam cum eo fragmentum eius aliquot foliorum scriptum Lingua Syriaca, quod non ualde ad rem pertinere iudico. Sed tamen te libenter uisurum putaui. Habet eiusdem autoris opuscula quaedam Graeca uir non indoctus Io. Sambucus Caes. M.^tis Historiographus^184., quem tibi de nomine non ignotum puto; quae sint, ex indice, quem ad te mitto, cognoscere poteris. Is genus scribendi tuum et

178. Deze brief geeft een indruk van Busbequius' doen en laten tijdens zijn verblijf in Wenen en zijn belangstelling voor zijn handschriften. Zie de opmerkingen in H. XI, p. 319, H. XVI, p. 412, 419, 421. De brief is voorheen gedeeltelijk afgedrukt door Lamey (= LAMEY (1794), 385-387); M.A. Lossen (= MASIUS (1886), 429) vulde de ontbrekende delen aan en gaf enige correcties. Verschillen tussen het handschrift en de gedrukte versies zijn aangegeven in de voetnoten.

179. Deze brief is voorheen voor een deel afgedrukt door Lamey (= LAMEY (1794), 385-387); Lossen (= MASIUS (1886), 429) vulde de ontbrekende delen aan en gaf enige correcties. De afwijkingen tussen het handschrift en de gedrukte versies staan vermeld in de voetnoten.

180. Bij Lamey ontbreekt deze aanhef. Lamey geeft daarentegen een citaat uit de adressering van de brief; deze luidt in zijn geheel: ‘Clarissimo Viro D. Andreae Masio Ill.^mi Cliuiae Consiliario amico obser.^mo’.

181. LAMEY (1794), 385: ‘[....]’; MASIUS (1886), 429: ‘literis’

182. LAMEY (1794), 385: ‘et’; MASIUS (1886), 429: ‘etiam’

183. LAMEY (1794), 385: ‘cum’

184. Een lijstje met zeven Griekse titels ondertekend door Sambucus wordt bewaard bij dezelfde brief (MSB Cod. Lat. 23736, f. 6r).

[p. 508]

doctrinam admiratus, eorum se tibi copiam facturum (si placuerint^185.) liberaliter est pollicitus.

Meam Bibliothecam laudari abs te gaudeo, sed uereor, ne tituli nonnulli librorum tibi imponant, qui plus fronte prae se ferant, quam habeant in recessu, cuius generis sunt Mercurius Trismegistus de 12 herbis et Achmad Persa de Diuinatione ex insomniis et alii complures. Si qui tamen erunt expectatione tua digni, a me tibi libenter communicabuntur. Sed quamdiu haec Bibliotheca mea futura sit, non habeo certum, nam non desunt Principes, qui ambiant, nec ego a mancipanda sum alienus, modo mihi bene rependatur; aetate e[n]im^186. ad rem attentior et imperitus Linguae Graecae non quidem eam extrudendam aut eiiciendam puto, sed tamen si quis uehementius urgeat, non sum ualde repugnaturus.

De loco illo in praefatione emendando [feci qu]emadmodum^187. iusseras^188.. Caeterum amo te (f. 5v:) [...]hi^189. tantum detuleris, ut amicitiam nostram tam praeclaro monument[o] [..]m^190. et me relatum uelles in locum paradiso tuo proximum, ubi sempiternus fruerer immortalitate, quod sane beneficium multo maximum duco, et me tibi hoc nomine gratiam immortalem debere^191. confiteor, quod quibuscunque officiis declarare potero, non sum praetermissurus^192..

Tu uero, mi Masi, incumbe in ista pulcherrima studia, quae tibi maximam gloriam, summam amicis Voluptatem, et hominum generi summam Vtilitatem sint allatura. Ego Spartam, quam nactus sum, orno, addictus huic Aulicae Vitae. Et quatuor Dominorum adscriptus seruicio, non q[uide]m^193. ualde grauium - nihil enim his pueris melius, neque amabilius -, sed tamen [non]^194. te fugit quantum habeat haec uita curarum et solicitudinis. Sed una me cons[olatur]^195. spes Libertatis, quam semel recuperatam nulla ratione mihi sum deinceps [eripi]^196. passurus.

Habes pro responso quicquid in buccam, neque enim expectare te p[uto]^197., ut tecum agam superstitiose. Ego

185. LAMEY (1794), 385: ‘placuerit’; MASIUS (1886), 429: ‘placuerint’

186. LAMEY (1794), 385: ‘enim’

187. LAMEY (1794), 385: ‘feci quemadmodum’

188. Lamey onderbreekt de tekst vanaf hier tot de woorden ‘Tu uero, mi Masi (..)’. Lossen vult de ontbrekende tekst aan vanaf ‘[- - ] mihi tantum detuleris (..) Tu uero’.

189. Lacune van ongeveer zestien letters.

190. Een lacune van ongeveer vijftien letters.

191. [[-, et]]

192. Deze passage verwijst wellicht naar de dedicatiebrief van Masius aan Busbequius; cf. MASIUS (1886), 429.

193. LAMEY (1794), 387: ‘[..]’; MASIUS (1886), 429: ‘quidem’

194. LAMEY (1794), 387: ‘non’

195. LAMEY (1794), 387: ‘consolatur’

196. LAMEY (1794), 387: ‘eripi’

197. LAMEY (1794), 387: ‘puto’

[p. 509]

uiros amplissimos mihique Charissimos utrunque Henricum^198. meis uerbis honorifice atque amanter a te salutari uelim. Tu uero, mi Masi, bene uale. Vienna XIII Augusti MDLX[IX]^199..

Totus^200. tuus Augerius a Busbecke. Ignosce literis aliena manu et perperam rescriptis, et occupationibus imputa.

198. Bedoeld zijn hier Hendrik van Weze en Hendrik van der Recke; cf. MASIUS (1889), 429.

199. Hieronder toegevoegd in een vermoedelijk andere hand: ‘MDLXIX’

200. Vanaf ‘Totus’ in het handschrift van Busbequius.

Busbequius aan Rudolf II d.d. 31-5-1576 (k: WNB Cd.8658, p. 1-2)^201.

(f. 1 r.:) SERENISSIMO REGI VNGARIAE RVDOLPHO ARCHIDVCI AVSTRIAE etc. AVGERIVS A BVSBECKE S.P.D..

Quum temporibus motus et periculis, in quibus uersamur, nescio quid non quidem orationis sed inconditi cuiusdam sermonis effudissem uerius quam scripsissem, idque amplissimo uiro Domino Adamo a Dietrichstain^202. pro ea, quam mihi secum esse uoluit, familiaritate ostendissem, ille statim, ut legit, se cum Reg. Cel.^ne V. communicare uelle dixit. In quo repugnaui quidem ei primo, quantum potui, haud dignum illud arbitratus, quod in Reg. Cel.^nis V. manus perueniret. Sed ea uis eius fuit atque contentio, cedendum postremo obtemperandumque ut fuerit. Atque idem post aliquot dies renunciat a Reg. Cel.^ne V. Ser.^moque fratre Archiduce Ernesto^203. lectum, haud dubia utriusque sententia probari. Quare autor etiam esse coepit, ut ederem. In quo perspicue quidem cognoui eum nimia erga amicum indulgentia peccare. Sed tamen hoc eius studium cum Reg. Cel.^nis V. iudicio coniunctum tantum apud me ualuit, ut profecturus in patriam, atque ibidem (f. 1 v.:) aliquandiu abfuturus hoc, quidquid esset de communi^204. temporum statu sententiae, tanquam aliquod meae erga Reg. Cel.^nem V. pietatis monumentum apud eandem relinquere non dubitarem. Reg. Cel.^do V. pro sua incredibili in patriam Remque publicam caritate hominis melius fortasse sentientis quam dicentis studium atque animum in meliorem partem accipere et interpretari dignabitur. Quod ut faciat meque ea, qua solet fidelissimos seruitores suos (quo in numero et esse et perhiberi uolo), beneuolentia complectatur, humillime^205. etiam atque etiam oro. Eandem Reg. Cel.^nem V. DEVS conseruet. Viennae

201. Deze dedicatiebrief staat voor in het handschrift van de ‘Oratio de bello Turcis inferendo’ (WNB Cd.8658; cf. App. III, p. 517; dit handschrift werd met kleine veranderingen in gedrukte vorm uiteindelijk bekend onder de naam ‘Exclamatio sive de re militari contra Turcam instituenda consilium’, cf. H. IV, p. 90/1, 95); zie met name ook de opmerkingen in H. XIX, p. 457 vlg..

202. Over Adam von Dietrichstein: H.308.

203. Zie s.v. ‘Ernst’.

204. ms.: ‘communium’

205. ms.: ‘humilime’

[p. 510]

Prid. Cal. Junii MDLXXVI. Eiusdem Reg. Cels.^nis V.^rae humillimus^206. et fidelissimus seruitor Augerius a Busbecke.

206. ms.: ‘humilimus’

Busbequius (zonder titel), s.d., s.a. (k: BKB, III 1482 (bis)^207..

(p. 1:) Nam^208. Sigismundi quidem fugae turpitudinem^209. hactenus nullo praeclaro facinore a Germanis uindicatam [ia]m antea mirabantur. Tum uero, postquam multiplicatae sunt nostris temporibus clades atque ignominiae, tantum Barbaris animi accessit et inuasit animos eorum Germanici nominis contemptio et despicientia, ut uel, quae de Germanis fama celebrantur, impense non credant, uel nihil superesse in ipsis auitae uirtutis existiment; neque ulla hodie ignauior aut imbellior natio eorum opinione habeatur.

Neque illud in postremis ignauiae tribuunt, quod, cum Germanos scire non dubitent per Hungariae latus suam salutem peti, tamen hoc tam opportunum propugnaculum suis auxiliis indefensum peruie {sic} sinant et non minus salutis quam laudis immemores quiescant.

Quibus inertiae (ut ipsi putant) argumentis magnopere confirmantur, ut primo quoque tempore in Germaniam omnes uires conuertant, ubi praedae et honoris plurimum, negotii uero minimum fore sperent.

Ac sane auertat Deus, ne, qua Germania hactenus in sociorum uicinorumque calamitatibus negligentia fuit, eadem uti in suis rebus cum proprio periculo perseuerent.

Neglectae imprimis totius Christianitatis iniuriae, postmodum contempta etiam uicinorum mala. Ventum est ad ipsam^210. Germaniam. Tentata ipsius membra, propriae clades acceptae. Nulla adhuc iusti doloris aut prouidentiae signa. Serpet ulterius malum, serpet, mihi credite, ulterius, nisi occurratur. Introrumpet, proripiet se in ipsam Germaniam^211. et in ipsis Germaniae uisceribus grassabitur et hic fortasse quiescemus munitionibus oppidorum confisi, donec in singulorum tecta irrumpens hostis priuatorum fortunas ferat, agat liberos, coniuges a sinu nostro abducat. Hic credo, sed frustra, demum commouebimur.

Tunc intelligemus a publicis cladibus ad priuatam perniciem perueniri^212., singulorum salutem sine publica incolumitate consistere non posse^213., membrorum uulneribus totius corporis interitum quaeri, uicinorum ruinam nostrum fuisse

207. In deze niet eerder gepubliceerde rede (?) spoort Busbequius de ‘Germaanse’ christenlanden aan tot een grotere waakzaamheid en inspanning ter verdediging van hun vrijheid, geluk en vaderland tegen de Turken. Zie voor de herkomst, inhoud, betekenis en geschiedenis van het handschrift: H. XIX, p. 460/1, met name n. 26.

208. ‘Nam’ staat in de marge; De ‘N’ is geschreven als een majuskel.

209. Over Sigismundus: H. XIX, p. 461 (n. 27).

210. ms.: ‘ipsa’

211. ‘Proripiet (..) Germaniam’ in de marge.

212. ms.: ‘peruenire’

213. ‘singulorum (..) posse’ in de marge.

[p. 511]

periculum, sociorum clades nostras fuisse calamitates.

Neque ego alia de causa uel uicinorum nostrorum uel ulteriorum populorum perniciem magis acceleratam puto, quam quod non eum animum, quem debebant, in cladibus uicinorum et religionis iactura praestiterint, sed quod secundis rebus obcaecati suoque praesenti rerum statu contenti, postposita pietate et uicinorum studio neque eorum ad se mala pertinere existimarint neque, quod sibi paulo post euenturum esset, praecogitarint.

(p. 2:) Nimirum hanc iudicii peruersitatem, hanc sociorum negl[igentiam], hunc publicae salutis contemptum, hanc praeposteram re[rum] tantum priuatarum curam ipsi postmodum proprio exiti[o] tuere coacti sunt et in se sentire, quod in aliis tam negligenter acceperant.

Ita perierunt cum alii, tum^214. Graeci, Mysii, Triballi et Dacae {sic}, ita postremo Hungari dum se spectatores finitimae cladi[s] exhibent; hic primus^215. et potissimus semper gradus ad ipsorum^216. perniciem fuit, ita patefactae^217. ad propriam ruinam fores.

Neque enim postmodum ipsos uel inanis securitas uel intempestiua quies protexit, quin eandem quam finitimi calamitatem subirent, parque semper ad extremum uictorum et uicinorum eorum conditio.

Horum exempla cum legimus in historiis aut auditione accipimus, magnopere improbare solemus; quorum tamen non obscuram imaginem uidere licet in rebus nostris. Neque fallere nos debet, quod nos ab iis^218. multum differre putamus, quod nos^219. consiliorum nostrorum iustas habere causas existimemus. Nemo enim eorum qui spectando quiescendoque suam ruinam accelerarunt, non ea secutus est consilia, quin se rebus suis optime consulere existimaret.

Quamobrem Germaniae imprimis considerandum, ne, dum in alienis malis nimis se fortem praebet, imo ne, dum ad sociorum quoque fletus obdurescit neque mala, quae iam ipsam contingunt et praesentia sunt, uidere aut intelligere curat, nimium in se diuinam iram prouocet eamque ad perniciem suam uiam patefaciat, quam, cum uelit, nullo modo possit obstruere.^220.

214. ms.: ‘tam’

215. [[semper]]

216. [[eorum propriam]]

217. ms.: ‘patefacta’

218. [[plurimum]]

219. [[iustas habemus causas]]

220. [[Nunc redeo ad nos, qui [[et]] iam aut in ipso uersamur incendio, aut ei proximi sumus, quos eo magis ad salutem euigilare, atque omnibus uiribus adniti decebat.
Nam cum nos ab eorum auxiliis relictos uideamus, a quibus tali tempore succurri Nobis aequum erat, uel in aliud tempus reiectos, postquam accepto mortifero [[calamitate]] uulnere [[accepto]] sera erit omnis medicina, eo magis omnem diligentiam, studium, operam neruosque omnes intendere oportebat, quo nobis debitis auxiliis destitutis periculum maius intendi resque nostras minore in spe sitas ac proinde hostibus opportuniores cognoscimus.
Ex nobis ipsis parata prouisaque omnia habere oportebat, quibus tanti hostis impetum sustinere, tantumque periculum amoliri possemus.]]. Boven ‘ad-’ van ‘adniti’ staat geschreven ‘en’.

[p. 512]

(p. 3:) Nunc redeo ad nos, qui i[a]m aut in ipso uersamur incendio aut certe ei proximi sumus, quos eo magis ad salutem omnia parata prouisaque habere oportebat.

Sed nec hic quidem est quicquam, quod nos consoletur: quid enim nos parati habemus, ut [ei] hosti resistamus, cuius potentiae cessit, quidquid iacet inter nos et Persiam, cuius uim nec mare, nec montes, nec flumina, nec munitiones nec armati exercitus hactenus reprimere aut retardare potuerunt.

Auxilia quae maxima esse oportebat his temporibus aut nulla sunt aut exigua. Vires nostrae (ut nunc sunt res) debiles et infirmae. Nos ab omnibus rebus imparati. Praesidia, si qua sunt, ea tenuia sunt, nec digna quae tanto hosti opponantur.

Itaque uix nos paucarum a[r]cium munitionibus tuemur. Reliqua omnia nuda et aperta hostibus patent. Neque^221. ullum est tempus, quo non de salute, de patria de libertate^222., de fortunis omnibus uocemur in discrimen.

Vix aliquando militem externum ex longinquo magno sumptu conducimus, huius militiae inexpertem, quae magis uigilantiam, sobrietatem, cautionem, laborum alterantiam quam animorum ferociam requirit, armatum non ut hostis^223. postulat, sed ut casus tulit, quem iniqua conditione peditem contra robustissimum equitem obiiciamus: magis materiam noui^224. dedecoris quam salutis subsidium.

Cumque assiduae hostium copiae ad nostram perniciem alantur et excubent, nos contra nullas copias nostras, nullum proprium exsercitum ad salutis nostrae propugnationem^225. in armis paratum habemus.

Neque aliter regiones nostrae propria militia destitutae hostibus ad^226. iniuriam opportunae sunt, quam si qu[a]e ciuitates in mediis hostibus nullis moenibus cingantur.

(p. 4:) Principum quidem egregiae sunt uoluntates, sed necessarii [--]^227.228. destituuntur [--]bus sine quibus nihil praeclarum conari [--] laude dignum efficere possunt.

In maximis priuatorum opibus Respublica^229. summa paupertate conflictatur, cumque priuati omnes in omni genere deliciarum et luxus uolutentur, Res publica sumptibus ad

221. [[itaque]]

222. [[uocemur]]

223. ms.: ‘nos’

224. [[alicuius]]

225. [[parat]]

226. [[omnes host]]

227. Hier is de hoek van het handschrift afgescheurd; het is niet zeker hoeveel woorden aan het einde van deze en de volgende twee regels ontbreken.

228. [[necessariis ad publicam salutem]]

229. [[indiges neque]]

[p. 513]

[omnium] salutem necessariis omni ex parte destituitur. Ex his rebus in dies augentur hostium animi^230. ac magis magisque ad iniuriam nobis inferendam prouocantur, nostra contra decrescit a[uc]toritas, minuuntur amici, desciscunt socii, nec quisquam auxilio iuuat ultro ta[n]quam de salute desperantes, itaque conduplicantur pericula, clades et dedecora multiplicantur.

Cum igitur ea belli causa sit, quam euitare non possimus^231., ea hostis potentia, quam maxime formidare debeamus, apud nos nihil pro re tanta pacti aut apparati, quin imo ad cladem maxime simus opportuni, satis manifestum esse arbitror nos in grauissimo et maximo certissimoque periculo uersari omnesque mentes grauiter commoneri oportere, ut tantum a suis ceruicibus malum amoueant.

Audeo enim hoc dicere, quod (utinam iam uera non possent) siue belli causam, siue hostis potentiam, siue calamitatum magnitudinem, quae uictis impendent, aspiciamus, nulli genti ab orbe terrarum condito maius aut horri[di]us creatum fuisse periculum.

Plato cum disserebat, si sapientia formam induisset, quae corporeis oculis conspici posset, mirabilem amorem excitaturam sui, illud uero non minus uere dici p[o]test, si periculum, quod omnibus intenditur, corporeis oculis uideri posset, mirabilem sui terrorem daturum.

Neque id agitur, ut huius exitu belli aliquid tamen amittatur eorum, propter quae singula homines uehementer dimicare solent, utpote^232. uel dignitas uel libertas uel^233. fortuna uel patria, sed ut cum his simul omnibus ipsa Religio unicum in malis solatium conculcetur, obruatur, atque ex animis posteritatis deleatur.

230. [[nostra decrescit auctoritas]]

231. [[is hostis, quem]]

232. [[utpote]]

233. [[patria]]