Logo DBNL
Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote (1989)

Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote

(1989)–Zweder von Martels–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk XIX: De ‘Exclamatio, sive de re militari contra Turcam instituenda consilium’.

De ‘Oratio de bello Turcis inferendo’.

Een keten van versterkte dorpen, blokhutten, wachttorens en versperringen beschermde de zuidoostelijke grens van het rijk van Ferdinand en later dat van Maximiliaan tegen invallen vanuit het Ottomaanse rijk. Een brede strook land achter de grens was bevolkt door gewapende boeren. Het was een ruw volk dat er veelal eigen regels en rechten op na hield en geen gehoorzaamheid verschuldigd was aan de landheren maar rechtstreeks aan de regering in Wenen. Deze mannen en een klein garnizoen huurtroepen vormden een betrekkelijk goedkope verdediging, al was zij ontoereikend bij een werkelijke oorlog1.. In Wenen heerste daarom voortdurend bezorgdheid over de gevolgen van een werkelijk grote Turkse aanval.

Om de dreiging uit het zuidoosten het hoofd te bieden deed keizer Maximiliaan, gesteund door zijn Raad van Oorlog, op de rijksdag te Regensburg in 1576 een voorstel tot de invoering van een staand leger (‘exercitus perpetuus’) langs de grenzen van het rijk. Dit plan had echter van meet af aan weinig kans van slagen omdat de Duitse Standen zich tegen een concentratie van de militaire macht bij de keizer verzetten2..

In diezelfde tijd droeg Busbequius zijn ‘Oratio de bello Turcis inferendo’ - door latere edities bekend als ‘Exclamatio, sive de re militari contra Turcam instituenda’ - op aan ‘Rudolf, koning van Hongarije en aartshertog van Oostenrijk’3.. Dit geschrift viel aan het hof in goede aarde. De auteur, geïnspireerd door zowel het voorbeeld van de Romeinen als dat van de Turken, pleitte voor een staand leger.

In de dedicatiebrief van 31 mei 1576 schreef Busbequius dat hij, bewogen door de tijden en de gevaren die de christelijke landen bedreigen, deze rede had samengesteld en aan Adam von Dietrichstein had getoond. Terstond na lezing had Von Dietrichstein haar
aan de koning willen mededelen. Maar zelf had hij zich aanvankelijk verzet, omdat hij het geschrift niet van die waarde achtte dat het in handen van de koning zou geraken. Maar hij was tenslotte gezwicht voor Von Dietrichsteins aandrang. Na enkele dagen was de opperhofmeester met het bericht gekomen dat Rudolf en zijn broer Ernst het werk hadden gelezen en ‘dat het zeer zeker hun goedkeuring wegdroeg’. Vervolgens had Von Dietrichstein hem aangemoedigd het werk uit te geven, maar hij (Busbequius) zag hierin vooral een te grote toegevendheid van Von Dietrichstein jegens een vriend. Toch waren zijn ijver en het oordeel van de koning voor hem van zoveel waarde dat hij niet aarzelde het werk als een herinnering aan zijn plichtsgevoel jegens de koning achter te laten, juist nu hij op het punt stond naar zijn vaderland terug te keren met de bedoeling daar langere tijd te blijven4..
De dedicatiebrief geeft geen antwoord op de vraag, wanneer de ‘Exclamatio’ precies geschreven is5.. Op folio ii recto van het handschrift leest men weliswaar de woorden ‘ORATIO AVGERII A BUSBECKE De bello Turcis inferendo, Scripta Anno Fortassis 1572’. Maar deze tekst is geen bewijs dat het geschrift werkelijk in 1572 tot stand is gekomen. De auteur van deze regels heeft wellicht een verband gelegd met de kroning van Rudolf tot koning van Hongarije in 15726.; maar een relatie met deze gebeurtenis blijkt nergens uit het geschrift zelf. Ook keerde de genoemde Adam von Dietrichstein pas in 1573 uit Spanje terug naar het hof. Busbequius zal derhalve het werk na Von Dietrichsteins terugkeer hebben geschreven, ofwel in de periode vóór het vertrek naar Parijs in augustus 1574, ofwel tijdens het verblijf in Oostenrijk in 1576. Voor de laatste datum pleit dat Von Dietrichstein sinds 1575 als opperhofmeester van Rudolf II in diens omgeving leefde7..
Het handschrift rustte niet dadelijk in de keizerlijke bibliotheek, zoals blijkt uit een catalogus van Busbequius' vriend Blotius. Deze catalogus bevatte alle werken in de keizerlijke bibliotheek over het
Ottomaanse rijk en de oorlogvoering met de Turken8.. Het aansporend karakter van het geschrift en ook de keizerlijke politiek van die dagen maken het veeleer aannemelijk dat het druk gelezen werd.

Oordeel over de Turken.

De ‘Exclamatio’ is wel het meest verspreide, maar niet het enige document waarin Busbequius zijn oordeel gaf over de Turken. In de Turkse brieven behandelde hij hun zeden, gewoonten, aard, godsdienst, maatschappelijk systeem, en militaire organisatie uitvoeriger. Maar zijn veelal lovende beschrijving van de verschillende aspecten van de Turkse maatschappij was in de tweede helft van de zestiende eeuw, met uitnemende kenners van de Turkse samenleving als Pierre Belon en Guillaume Postel, geen uitzondering9..

Busbequius schimpt weliswaar op de bijgelovigheid van de Turken10., spreekt met afschuw over hun vertier bij het stukslaan van antieke beelden11., heeft weinig bewondering voor de Turkse bouwkunst12. en als Rüstem Pasja hem bij wijze van gunst vraagt zich te bekeren tot Mohammedaan, wijst hij dit zonder aarzeling af13..
Maar hij prijst daarentegen de sociale organisatie van dit volk. Hij ziet dat deugd en verdienste bij hen met de hoogste ambten worden beloond; afkomst speelt bij dit volk geen rol, behalve in de familie van de sultan. De hoogste plaatsen binnen het Turkse rijk kunnen worden ingenomen door de zonen van herders of koeherders14.. Rüstem Pasja, de zoon van een zwijnenhoeder, was naar Busbequius' opvatting ‘toch niet onwaardig aan deze hoge rang’15..
Ook worden de discipline, rust, reinheid en soberheid van de Turkse soldaat geprezen, eigenschappen die Busbequius in het Turkse legerkamp heeft leren kennen16., en hij acht de Turkse soldaat op deze punten het tegendeel van de soldaat uit de christelijke
landen17.. Hij is ervan overtuigd dat de oorlog met de Perzen de Turken weerhoudt met de keizer af te rekenen, maar hij beschouwt dit als uitstel, niet als redding18..
De tirannie der Turken vervult Busbequius met afgrijzen: hij verhaalt van een man in Azië die op gruwelijke wijze werd gestraft, omdat hij zijn huis had gereinigd, nadat Süleyman er had overnacht19.. Busbequius vergelijkt de Turkse veroveringen in Hongarije met rivieren, die, eenmaal door hun dijken gebroken, al het land erachter verwoesten20.. De Turken zijn voor hem mensen van uitersten: overdreven toegeeflijk ten opzichte van vrienden, die ze willen behagen, bovenmatig bitter als zij vertoornd zijn21.. Alleen zijn oordeel over Ali Pasja is door en door gunstig22..
Keizer Ferdinand wordt uitvoerig geprezen, omdat hij volhardend - als een tweede Fabius Cunctator tegen Hannibal - elke grote veldslag vermijdt, de vijand afhoudt van grote veroveringen en het aanbrengen van schade, en hem tenslotte slechts afmat. Een offensieve politiek laat zijn militaire zwakte immers niet toe23.: ‘Het is eigen aan een onverstandige legeraanvoerder zich in het strijdgewoel te storten, zonder de krachten van zijn vijanden in te schatten, zoals men behoort te doen; en daaruit volgt dan te laat dat zwaar gebrandmerkte: Ik had het niet gedacht’24..
De Turken en de Romeinen worden vergeleken; voor beiden is in de strijd de moed belangrijker dan de uitrusting25..

Busbequius' opstelling tegenover de Turken leren we ook kennen door een ander Latijns geschrift van hem26.. Het geschrift is zonder datum en draagt geen titel. Het is vermoedelijk bedoeld als een schets voor een redevoering. Het

richt zich tot de bewoners van Oostenrijk en van de Duitse gebieden met de waarschuwing dat zij niet passief moeten aanzien hoe hun buren en in de eerste plaats de Hongaren door de Turken worden overweldigd; zelf zullen zij het volgende slachtoffer worden.

Busbequius merkt allereerst op dat de Turken niet kunnen begrijpen dat de vlucht van Sigismundus27.. en andere nederlagen - vooral die in Hongarije, de belangrijkste afweer tegen de Turken - door het ‘Germaanse’ volk ongewroken zijn gebleven. De Turken vatten dit op als lafheid, of onkrijgshaftigheid van de ‘Germanen’. Het onrecht aan de gehele christenheid en de nederlagen bij de naburen zijn veronachtzaamd, waarna het ‘Germaanse’ land nu zelf aan de beurt is: het kwaad kruipt steeds dieper en pas als het in het binnenste van ‘Germanië’ rondwaart zullen we - maar dan vergeefs! - in actie komen. Dan zien we in, zo gaat Busbequius verder, dat ieder afzonderlijk zich niet kan handhaven, als niet ook de staat, het grote geheel, ongedeerd is. Niets bracht de ondergang van onze naburen en verder gelegen volkeren sneller nabij dan hun onvermogen om moed op te brengen bij de nederlagen van hún naburen en het verlies van de godsdienst; zij meenden dat die rampen hun niet aangingen en niet zouden deren. (p. 2:) Zo zijn ook de Grieken en andere volkeren, tenslotte ook de Hongaren, ten ondergegaan, omdat zij afwachtend toekeken, terwijl hun buren vernietigd werden.
Als we over deze historische voorbeelden lezen, keuren we ze af, terwijl er toch een sterke gelijkenis is met onze eigen situatie. Het is een misleiding om te menen dat wij erg van hen verschillen, omdat wij denken een goede reden te hebben voor ons optreden. Dat meenden die andere volkeren voorheen ook!
Er moet in de ‘Germaanse’ landen worden overwogen, of niet op onherstelbare wijze de weg tot de eigen ondergang wordt opengezet.
(p. 3:) Nu, zo vervolgt Busbequius, terug naar ons zelf, die zeer dichtbij het vuur zitten en die dus des te meer voorbereid dienen te zijn. We kunnen weinig stellen tegenover deze onoverwinnelijke vijand. Onze vestingen bieden geen bescherming. Het buitenlandse voetvolk dat we soms van verre huren tegen hoge onkosten, is totaal niet voorbereid en bewapend tegen de goed geoefende Turkse ruiterij. De vijand waakt over de instandhouding van zijn leger, wij daarentegen hebben geen eigen troepen. De vorsten willen wel anders, maar hebben niet de noodzakelijke middelen. Tegenover de grootste rijkdom bij de burgers staat de opperste armoede van de staat. Terwijl het gezag van de vorsten taant door het gebrek aan middelen alom, groeit het gevaar, omdat de vijand hieruit moed put.
Al met al, concludeert Busbequius, is het niet overdreven te stellen dat geen verschrikkelijker gevaar ooit enig volk heeft bedreigd. En
bij deze oorlog gaat het uiteindelijk niet om het verlies van de waardigheid, of de vrijheid, of het geluk, of het vaderland - voor elk van deze dingen afzonderlijk zijn de mensen bereid hevig te strijden! -, maar om het feit dat tegelijk met dit alles juist de godsdienst, de enige troost in rampen, wordt vertrapt en voor de toekomst wordt vernietigd.

De oorsprong van al deze opvattingen ligt overigens niet bij Busbequius. Ook bij Verantius en Zay, bijvoorbeeld, ontmoeten we een dergelijke aanklacht tegen de verdeeldheid van de christelijke landen en in het bijzonder van de Duitse vorsten die onbekommerd toekeken terwijl Hongarije, dat zo lang als borstwering had gediend, langzaam maar zeker ten prooi viel aan de Turken; de andere landen zouden zo ongetwijfeld hetzelfde lot delen28..

Het is veelzeggend, dat de anders zo weinig op de voorgrond tredende oud-gezant de pen heeft opgepakt om te waarschuwen tegen het gevaar van het Ottomaanse rijk. De vroege tekenen van verval van het trotse Ottomaanse rijk, die Von Ranke heeft waargenomen in de late regeringsjaren van Süleyman29., ontgingen Busbequius en de meesten van zijn tijdgenoten geheel en al, ook al werden ze een generatie later wel waargenomen30.. Vrede en rust aan de grenzen met het door de Turken veroverde gebied werden door Busbequius en zijn tijdgenoten met een uiterst wantrouwen gadegeslagen.

En dat was ook de realiteit. Weliswaar leden de Turken op zee een grote nederlaag bij Lepanto (1571), maar niet veel later vochten zij opnieuw een gruwelijke, en uitputtende oorlog in Perzië. Een poging om een kanaal tussen Wolga en Don aan te leggen voor de verovering van de gebieden rond de Kaspische Zee mislukte. Vanaf 1592 woedde wederom een lange, treurige oorlog in Hongarije.
De angst voor een nieuwe krachtmeting met de Turken keert regelmatig terug in Busbequius' correspondentie van na 1562. In
een brief van 12 juli 1567 aan Von Dietrichstein noemt hij het een onmogelijke opgave voor het gezantschap van Verantius en Teuffenbach om een duurzame vrede met de Turken tot stand te brengen. Het winnen van tijd acht hij erg moeilijk, maar het kan zijn dat de Turken zich voorstellen binnenkort de Pers totaal te vernietigen. Hij is bang dat de Pers zich als eerste zal verzoenen en zij zelf, terwijl de Turken snel hun zaken in orde hebben, des te meer moeite hebben om hun eigen zaken te regelen, terwijl ze er grotere behoefte aan hebben31..
In een brief van 8 juni 1583 aan Elisabeths secretaris Prosnack schrijft Busbequius dat de oorlog van de Turken met de Perzen op het goede moment is gekomen, maar hij gelooft dat dit voor het westen slechts uitstel is van het kwaad32..

‘Exclamatio sive de re militari contra Turcam instituenda consilium’.

Het ligt voor de hand te denken dat het bovengenoemde, ongetitelde Latijnse document met een oproep tegen de Turken een vooroefening is geweest voor de ‘Exclamatio, sive de re militari contra Turcam instituenda consilium’. Toch zijn beide geschriften verschillend van inhoud.

In het eerstgenoemde werk wordt namelijk gewaarschuwd tegen het passieve militaire optreden door de ‘Germaanse’ volkeren, dat bij de Turken een verkeerde indruk wekt; het geschrift is gericht tot de bewoners van de ‘Germaanse’ landen en Oostenrijk om hun bedreigde naburen te steunen in hun strijd tegen de Turkse overweldigers, opdat zij niet zelf als volgende overweldigd zullen worden, en hun vrijheid en godsdienst zullen verliezen.

In de ‘Exclamatio’ is de inertie van de christelijke landen eveneens een belangrijk thema, maar de schrijver richt zich hier minder expliciet tot de ‘Duitse landen’. Hier worden de gedachten over de wijze waarop het christelijke kamp zich tegen de Turken moet wapenen en organiseren verder uitgewerkt door een verwijzing naar het voorbeeld van de Romeinen.

De ‘Exclamatio’ behoort tot het genre van de ‘declamationes’, oefenstukken over verschillende onderwerpen, in de oudheid geschreven door de jeugd om zich te oefenen in het spreken en argumenteren. De humanisten namen dit genre weer op in hun onderwijs, maar gebruikten het daarbuiten voor serieuzere zaken.
De titel ‘Oratio de bello Turcis inferendo’ die Busbequius de ‘Exclamatio’ in 1576 meegaf, was traditioneel voor werken die aanspoorden tot een oorlog met, of tot verdediging tegen de Turken33.. Dat was anders met de wijziging in 1581 van de titel tot: ‘Augerii Busbequii Exclamatio, Sive de acie contra Turcam instruenda consilium’34., en die in 1582 en 1589 tot: ‘Augerii
Busbequii Exclamatio: Siue De re militari contra Turcam instituenda Consilium’35..
Met het begrip ‘Exclamatio’ in de titel grijpt Busbequius vooruit op de inleiding van de rede waarin hij zijn stem verheft vanwege de gevaarlijke situatie waarin het rijk zich bevond; hij gebruikt in dit verband de woorden ‘vociferari’ en ‘exclamare’36.. Tevens vormt het woord ‘Exclamatio’ natuurlijk een aardige woordspeling met ‘Declamatio’; het woord ‘declamare’ hanteert Busbequius overigens ook verderop in zijn rede37..
Misschien is de keuze van de titel in 1581 en 1589 ingegeven door voorbeelden uit de Spaanse literatuur. Daar komt de term ‘Exclamación’ enkele keren voor in oproepen om het heilige land te bevrijden, bijvoorbeeld in het derde boek van de beroemde Ridderroman ‘Amadis de Gaula’, waar de ‘Exclamación’ ook in de tekst een duidelijk op zich zelf staand geheel vormt, aangegeven met grote letters38..
Busbequius sprak in de eerste versie van de ‘Exclamatio’ herhaaldelijk van ‘Duitsland’ (‘Germania’); in 1581 schrapte hij al deze passages en handhaafde alleen een woordspeling, waarin hij het had over de ware en ‘echte’ (‘germanis’) voorschriften van het krijgsvak39.. In het lange citaat uit Vegetius' ‘Epitoma rei militaris’ bracht Busbequius een kleine wijziging aan in de tekst, zodat hij de gelegenheid kreeg de koning persoonlijk toe te spreken40..
De ‘Exclamatio’ opent met een korte episode uit het leven van Croesus die Rudolf zich waarschijnlijk wel herinnerd zal hebben uit zijn schooltijd in Spanje41.. Busbequius neemt het beeld over van Croesus' doofstomme zoon die, toen een soldaat van koning Cyrus na de inname van Sardes zijn vader dreigde te doden, opeens de beheersing over zijn stem terugkreeg en zijn vader waarschuwde; de Turkse dreiging doet Busbequius op zijn beurt zijn stem verhef-
fen en een noodkreet slaken (‘exclamare’)42.. Hierna beschrijft de auteur de omvang van de verschrikkingen die hen bedreigen, de zwakke verdediging en het ongefundeerde vertrouwen in de vredelievende houding van de Turken; hij schildert hun oorlogszuchtigheid en militaire successen; dit gevaar is niet van voorbijgaande aard zoals dat van de Goten, Vandalen, Hunnen en Alemannen43..
Dan zegt Busbequius wat zijns inziens moet worden gedaan: wapens, alleen wapens zijn een afdoende bescherming tegen geweld44.. In een uitvoerig betoog wordt deze stelling verder toegelicht45.: men moet niet, werkeloos neerzittend, geheel en alleen op God vertrouwen; wapens en de wil om te overwinnen zijn onmisbaar; de natuur heeft ons rijkelijk van de noodzakelijke dingen voorzien. Men zal tegenwerpen dat wapens tot nu toe weinig tegen de Turken hebben kunnen uitrichten46.. De oorzaak hiervan ligt in de ongeschiktheid van de legers. Wat voor een soldaat is er nodig47.? De soldaat moet uit het eigen volk zijn, gekozen na strenge selectie. Daarna moet hij van jongs af aan in het militaire vak worden onderricht en worden opgeleid in de hoogste deugd, standvastigheid en eenvoud. Door een goed voorbeeld zal hij eerlijk en betrouwbaar zijn en zich niet schuldig maken aan het algemene bedrog van de schatkist. Hij moet voor langere tijd in legerdienst blijven.
Men brengt hier wel tegen in (zo gaat de schrijver verder) dat de huidige soldaten tot nu toe met succes hebben gestreden48.; inderdaad, maar niet tegen de Turken. Tegen hen verloren ze tot nu toe. De Turken hebben een groot rijk veroverd. Maar wat staat ons nu te doen? Laten we, zoals keizer Probus zei, oorlog voeren49.. La-
ten dus de Romeinen het voorbeeld geven50..
Het betoog dat volgt, geeft negen pagina's lang een selectie van fragmenten uit de ‘Epitoma rei militaris’ van Flavius Vegetius. Er is slechts één enkele korte onderbreking. Busbequius haalt eerst Vegetius' uitspraak aan dat niet een menigte soldaten en dapperheid zonder kennis, maar vakbekwaamheid (‘ars’) en oefening (‘exercitium’) de overwinning verlenen51.. Achtereenvolgens komen nu dezelfde thema's aan de orde als eerst52.: de noodzaak tot exercitie, de selectie van de soldaten uit de landbevolking en niet uit de verwekelijkte stedelijke bevolking, het belang om van jongs af aan met de opleiding in de wapenen te beginnen en de noodzaak van discipline en voortdurende oefening.
In een korte onderbreking van de Vegetius-passages kondigt de schrijver aan dat hij niet dieper zal ingaan op de vraag hoe de soldaat moet worden geoefend53.. In een laatste citaat uit Vegetius54. benadrukt hij nog eens dat men het leger moet versterken naar het oude voorbeeld van deugdzaamheid. Jongeren moeten dus altijd worden gerekruteerd en geoefend. Het is goedkoper om eigen mannen met de wapens te leren omgaan dan vreemde soldaten met soldij te huren. Ook is de vaste soldaat uiteindelijk goedkoper dan de soldaat die tegen een hoger soldij voor korte tijd in dienst wordt genomen55..
Nu gaat de auteur door met zijn eigen betoog56.: Vegetius' opvatting wordt onderschreven door alle historici, zodat het vaststaat hoe de krijgskunst en het krijgsonderricht bij de Romeinen is geweest. En dit gold niet alleen voor de Romeinen maar ook voor de Perzen, Macedoniërs en andere volkeren die een grote naam hebben achtergelaten.
Sommigen zullen tegenwerpen dat deze wijze van oorlogvoeren is verouderd en niet van deze tijd is57., ten onrechte. Het succes van de Turken moet worden verklaard uit de overeenkomst van hun organisatie met die van de Romeinen en ook met die van de Perzen. De schrijver belooft nu dat hij dit zal bewijzen aan de hand van wat hijzelf heeft gezien bij de Turken58.. Zeven pagina's lang geeft hij een uiteenzetting over de voordelen van de selectie en opleiding van geroofde christelijke jongens voor de dienst van de sultan; Rouillard heeft opgemerkt dat hem geen positiever beschrijving van dit systeem uit de literatuur bekend was59..
Het staat dus vast, zo concludeert Busbequius aan het einde van zijn ‘Exclamatio’ dat hij niets nieuws en ongehoords voorstelt60.. Er is derhalve een grote inzet nodig overeenkomstig hetgeen in het voorafgaande gezegd is ten einde een verandering in de oorlog tegen de Turken tot stand te brengen. Busbequius stelt een voetleger voor van 12.000 soldaten61.. Een reden geeft hij niet, maar in de eerste Turkse brief wordt het aantal Janitsaren op 12.000 man gesteld62., zodat duidelijk is dat een soort ‘balance of terror’ het gewenste doel is.
In een kort slotwoord63. maant Busbequius de lezer nog eenmaal zijn woorden ter harte te nemen, of raadt hem aan anders te verhuizen naar een plaats, waar de Turken niet zijn.

Het Romeinse voorbeeld.

In de ‘Exclamatio’ beveelt Busbequius de Romeinse legers aan als model voor de moderne legers. Het gaat om een oude discussie. Busbequius zegt dan ook terecht dat hij niets nieuws verkondigt64..

Machiavelli was de eerste, die een legerhervorming naar Romeins model had gepropageerd en ook werkelijk had doorgevoerd om Florence te beschermen tegen de Medici en hun bondgenoten. Dit experiment mislukte, onder andere door gebrek aan oefening in discipline van de Florentijnse burgers65.. Desondanks bleven degenen die thuis waren in de klassieken wijzen op de voordelen van de Romeinse legerorganisatie en een hele reeks boeken over dit onderwerp - niet in de laatste plaats de teksten van de klassieke auteurs zelf - kwam in de loop van de zestiende eeuw uit66..

Het opmerkelijke is dat Busbequius de Romeinse legerorganisatie aanbeveelt, niet de Turkse, terwijl hij toch de legerorganisatie van de Turken gelijkstelt aan die van de Romeinen. Deze gelijkstelling van Turken met Romeinen dient er in de eerste plaats toe de lezer te overtuigen van de geschiktheid van de Romeinse legerorganisatie voor moderne toepassingen. Overigens zag ook Busbequius zelf wel in dat er naast de gelijkenis tussen beide volkeren vele verschillen waren en dat hij het niet hoefde te wagen de Turkse oorlogsorganisatie voor christelijke landen aan te bevelen. De Janitsaren zijn ook nooit daadwerkelijk nagevolgd en evenmin enig ander belangrijk aspect van de Ottomaanse militaire organisatie, hoe groot ook de bewondering was in Europa voor de Turkse militaire organisatie en hoe schrijvers

ook vanaf de zestiende eeuw op imitatie aandrongen67..

Lipsius brengt bijna twee decennia later de vergelijking tussen Turken en Romeinen opnieuw ter sprake in zijn boek ‘Over de Romeinse krijgskunst’ (‘De militia Romana’). Hier vindt men een schat aan informatie bijeen over de recrutering, opleiding, bewapening en de andere zaken, die de legerorganisatie betreffen. Niet Vegetius maar Polybius is Lipsius' inspiratiebron. Anders dan Busbequius is hij geen voorstander van een volksleger, al legt ook hij nadruk op recrutering en discipline. Lipsius keert zich tegen een vergelijking met de Romeinen wanneer hij zegt: ‘Gaat heen Turken met uw janitsaren, gij, die pretendeert een beeld op te roepen van de legers in de oudheid, maar een vals beeld! Als het beeld juist zou zijn, dan zouden wij niet meer bestaan. Want dat houd ik voor zeker dat als de oude legers verenigd zouden worden met die nieuwe van ons en tegelijkertijd de ordening (“ordo”) en de slaglinie (“acies”), dan zou de oude en de nieuwe wereld in korte tijd onder de wetten van één persoon komen’68.. Deze woorden richt Lipsius niet zozeer tegen Busbequius als wel tegen Francesco Patrizio. Deze had in 1583 in zijn boek ‘De militia Romana di Polibio di Titio Livio e di Dionigi Alicarnasseo’ gesteld dat de Romeinse militie de enige was die met de Turken kon wedijveren69..
Forster en Daniell suggereren een verband tussen de opvattingen in Busbequius' ‘Exclamatio’ en geslaagde pogingen van de prinsen van Oranje om in de tweede helft van de jaren tachtig van de zestiende eeuw hun legers te hervormen naar het voorbeeld van de klassieke legeraanvoerders. Langs die weg maakten zij de Nederlandse krijgsdienst tot voorbeeld voor de wereld70.. Ook Lipsius' ‘De militia Romana’ speelde als handboek zeker een belangrijke rol bij deze aanpassingen in de krijgsdienst. De betekenis van de ‘Exclamatio’ is minder duidelijk; het werk ontbrak, voor zover wij weten, in de bibliotheek van prins Maurits71..
In de Duitse landen zijn pas in de zeventiende eeuw aarzelend stappen gezet tot de vorming van een staand leger: men placht afzonderlijke legereenheden voor steeds langere perioden aan te houden72..
De ‘Exclamatio’ heeft aldus geen rechtstreekse rol gespeeld bij deze legerhervormingen. Zij was geschreven om te overtuigen en niet zozeer om gedetailleerd te instrueren. Het werk kreeg een zeer grote verspreiding, vooral in het Duitse gebied, en zal ook velen mentaal hebben voorbereid op noodzakelijke veranderingen. De ‘Exclamatio’ is echter geen handboek voor de krijgsdienst, maar veeleer een aansporing tot verdere verdieping in de voorschriften uit de werken van de klassieke krijgskundigen.

Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


landen