Logo DBNL
Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote (1989)

Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote

(1989)–Zweder von Martels–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk XVI: Busbequius' aandacht voor boeken en handschriften. De lotgevallen van zijn bibliotheek.

Busbequius bracht de vele eenzame en ongerieflijke uren van zijn verblijf in het verre Constantinopel door met het lezen van boeken. Hij vond troost bij deze ‘oude vrienden’1.. Zijn tijdgenoten getuigden van zijn belezenheid en passie voor literatuur. Hij investeerde veel geld in de aankoop van oude Griekse handschriften die door hem werden beschouwd als een onvervangbaar erfgoed van het verleden dat in handen van de barbaren verloren dreigde te gaan. Toch betekent dit niet dat hij de handschriften aanschafte om ze zelf te bestuderen, want hij was de Griekse taal niet meester2.. Beschouwt men de ongetwijfeld hoge uitgaven van deze aankopen - en juist in een periode waarin grote financiële offers van hem werden gevraagd voor het loskopen van de Spaanse krijgsgevangenen -, dan blijkt welk een grote betekenis de veiligstelling van deze oude literaire en wetenschappelijke geschriften in zijn leven heeft gehad. De grondslag van deze buitengewone liefde voor de letteren moet zijn gelegd tijdens zijn studiejaren in Leuven of in Italië.

Griekse manuscripten uit Constantinopel.

Het grootste deel van de bewaard gebleven Griekse handschriften is in de vijftiende eeuw en het begin van de zestiende eeuw naar Europa gekomen. De val van Constantinopel (1453) versnelde dit proces. Mannen als Giovanni Aurispa, kardinaal Bessarion, Janus Lascaris verwierven bekendheid

doordat zij grote aantallen Griekse handschriften bijeenbrachten. Venetië was het belangrijkste centrum voor de moeizame handel van deze kostbaarheden3..

In de loop van de zestiende eeuw lijkt de vloed van handschriften uit de Griekse gebiedsdelen wat af te nemen. Maar toch zijn er nog vele incidentele gevallen bekend van kooplui, gezanten en geleerde onderzoekers die daarheen reisden en met Griekse handschriften naar huis terugkeerden.

Don Diego Hurtado de Mendoza, de vermogende keizerlijke gezant in Venetië, liet rond 1543 meer dan 300 Griekse handschriften bijeenbrengen van Athos en andere Griekse gebieden4.. Guilelmus Pélicier, die tussen 1539 en 1542 Frans gezant was in Constantinopel, kocht talrijke Griekse handschriften in de Turkse hoofdstad5.. Petrus Gillius was door Frans I naar het Ottomaanse rijk gestuurd onder andere om Griekse handschriften te verzamelen. Guillaume Postel werd door de Franse gezant Aramon in staat gesteld om handschriften aan te schaffen. Maar ook de erudiete De Schepper, Van Veltwyck en Rijm, die voor de Habsburgse vorsten naar Constantinopel waren gekomen, en een geleerde reiziger als Belon zullen in meer of mindere mate handschriften hebben opgespoord en meegenomen naar huis. Hans Dernschwam voerde naast andere koopwaar ook Griekse boeken in zijn wagen mee terug; een codex van Johannes Zonaras had hem maar liefst 180 dukaten gekost6..
Ook Verantius zocht naar handschriften. Johann Albrecht von Widmanstetter had hem gevraagd uit te zien naar bepaalde oude Syrische handschriften. Met Masius en Postel behoorde Von Widmanstetter tot de belangrijkste zestiende-eeuwse geleerden van het Syrisch. Het verlangen naar toenadering tussen de Oosterse Kerk en
de Kerk van Rome speelde bij hun studie een rol7..
Verantius antwoordde Von Widmanstetter op 1 juli 1555 dat alle verwaarloosde en vermolmde boekenkisten van Grieken, Armeniërs en Joden door hem ondersteboven waren gekeerd, maar er was niets gevonden, afgezien van twee Hebreeuwse boeken met teksten die Von Widmanstetter wenste. Busbequius zou deze boeken voor hem meebrengen8..
Een brief die Busbequius op 28 mei 1556 aan zijn oude vriend Masius schreef, leert ons het vervolg van deze geschiedenis: Masius had Busbequius gevraagd om Syrische boeken en teksten van Ephrem9.. Busbequius beloofde in zijn brief dat hij hiervoor zorg zou dragen, al waren Syrische boeken in Constantinopel schaars: hij zelf had samen met Verantius enkele dagen geleden aan de gardiaan (‘Guardianus’) van de berg Sion nabij Jeruzalem10. opdracht gegeven om naar dergelijke boeken voor Von Widmanstetter te zoeken. Want die boeken zou men daar kunnen vinden. Hij beloofde bij de eerste de beste gelegenheid aan de gardiaan te schrijven om ook voor Masius te zoeken naar handschriften. Tevens zou hij zijn best doen Masius op een andere manier tevreden te stellen11..
Maar toen Masius in 1569 zijn Latijnse vertaling van werk van Moses Bar-Kepha publiceerde, onder de titel ‘De paradiso commentarius’, schreef hij in de dedicatiebrief (die gedateerd was op 9 augustus 1567) aan Busbequius dat zijn verzoek om Syrische handschriften geen vruchten had opgeleverd. Hij meende dat het aanstaande vertrek van de gezant uit Constantinopel hiervan de oorzaak was geweest en ook het feit dat Busbequius zich tot taak had gesteld om met de grootste zorg een schat aan Griekse handschriften te verzamelen12..
Masius gaf hier - het is onzeker of dit al dan niet bewust gebeurde - een verkeerde voorstelling van zaken: er is namelijk geen reden om te veronderstellen dat Busbequius na 1556 nogmaals met
Masius over Griekse handschriften heeft gecorrespondeerd13..

Maximiliaan liet in 1559 Busbequius via Albertus de Wijs opdragen Griekse handschriften voor hem te zoeken. De Wijs schreef in november 1559 dat Busbequius de zaak ter harte zou nemen14.. Het is echter zeker dat dit verzoek niet in verband staat met de grote collectie Griekse handschriften, die Busbequius op eigen initiatief en op eigen kosten bijeenbracht15..

Busbequius zelf schreef dat hij niet veel minder dan 240 Griekse handschriften uit alle hoeken bijeen had geveegd, met de bedoeling om al wat er nog aan dergelijke koopwaar restte als het ware met een laatste ‘arenlezing’ bijeen te garen; ze waren bestemd voor de keizerlijke bibliotheek16..
Hij noemde ook het beroemde, zeer oude Dioscorides-handschrift, dat hij vanwege de hoge prijs van honderd dukaten niet had gekocht; maar hij zou er bij de keizer op aandringen de beroemde auteur uit zijn slavernij los te kopen; het handschrift was van buiten zo door wormen opgegeten, dat iemand, als hij het langs de weg zou vinden, het nauwelijks zou oprapen17..
Al toonde de keizer tijdens zijn leven meer belangstelling voor de hofbibliotheek dan zijn vader, toch liet hij zich niet tot aankoop van het kostbare Dioscorides-manuscript overhalen. Het aankoopbeleid van de keizers in Wenen was niet erg kwistig: de bodem van de schatkist was reeds lang bereikt18.. Toch kwam dit waardevolle handschrift in 1569 naar Wenen, weliswaar op kosten van Busbequius19.. Johannes Crato schreef Clusius op 24 september 1569 dat ‘Heer Augerius’ het handschrift onlangs in Constantinopel had gekocht voor 100 Hongaarse dukaten en dat de afbeeldingen voor het grootste deel meer verzonnen dan nagetekend schenen (‘{picturis} quae magna ex parte magis fictae quam pictae videntur’). Clusius antwoordde hierop vanuit Antwerpen dat hij de betaalde prijs te hoog vond. Want dergelijke afbeeldingen droegen weinig bij tot de kennis der planten. In 1582 verklaarde Clusius nog eens dat hij niet (zoals Dodonaeus) bij zijn uitgaven zou willen
vertrouwen op dergelijke ‘verzonnen’ of ‘verdachte’ afbeeldingen van planten, als die in het Dioscorides-handschrift20..
Na aanschaf werd het Dioscorides-manuscript dadelijk druk geraadpleegd. Sambucus bijvoorbeeld vatte ongeveer in de periode waarin het handschrift naar Wenen kwam, het plan op voor een Dioscorides-uitgave21.. In 1575 was het manuscript zelfs enige tijd uit de bibliotheek ‘ontvreemd’22.. Dodonaeus verwees in zijn ‘Stirpium Historiae Pemptades Sex’ op verschillende plaatsen naar het Dioscorides-handschrift23.. Toen Hugo Blotius Antonius Muretus per brief verzocht om zijn portret voor een portrettenverzameling in boekvorm, voegde hij toe dat hij de hoop koesterde dat dit boek met portretten van beroemde tijdgenoten tot in eeuwigheid in de keizerlijke bibliotheek zou rusten; tot deze verwachting was hij aangezet, nadat de keizerlijke gezant in Constantinopel een Griekse codex van Dioscorides van 1.300 jaren {sic} oud had gekocht en in de keizerlijke bibliotheek had gebracht24..
Het werkelijke aantal Griekse handschriften dat Busbequius had meegenomen is veel groter dan 240; tenminste 264 manuscripten dragen aan de binnenzijde eenzelfde signatuur: ‘Augerius de Busbecke comparavit Constantinopoli’ (‘Gekocht door Augerius de Busbecke te Constantinopel’)25.. Het verschil tussen de genoemde aantallen is niet noodzakelijk te wijten aan een foute telling van Busbequius zelf; misschien zijn door hem na zijn vertrek uit Constantinopel behalve het Dioscorides-handschrift nog andere handschriften uit Constantinopel gehaald, of werd een aantal handschriften ten onrechte aan hem toegeschreven. De ‘ex libris’ in de codices zijn immers niet in Busbequius' handschrift, maar zijn wellicht van iemand uit zijn omgeving, of van een beheerder van de bibliotheek26..
Busbequius gaat niet in op de samenstelling van de collectie. Zij is een mengeling van theologische, juridische, medische, filosofische
en historische werken, zonder enige in het oog springende voorkeur27..
De voormalige eigenaars van de handschriften zijn slechts in enkele gevallen bekend28.. Het oude Dioscorides-handschrift behoorde toe aan de zoon van Süleymans lijfarts Hamon29., twee andere Dioscorides-handschriften, die Busbequius aan Matthioli had uitgeleend en waaraan de botanicus refereerde in het voorwoord van zijn Dioscorides-commentaar uit 1565, waren afkomstig uit de bibliotheek van Antonius Kantakuzen (‘Catecuzenus’), een patriciër uit Constantinopel, en verder uit het bezit van een dragoman van de sultan30..

Busbequius liet zijn Griekse bibliotheek niet ongelezen, maar stelde haar voor anderen open. De Weense hoogleraar Paulus Fabricius vroeg in een gedicht aan Busbequius of ‘de beroemde Camerarius’ van zijn handschriften gebruik mocht maken. Blijkens een aantekening op dezelfde brief luidde het antwoord dat Busbequius dit niet alleen aangenaam, maar ook eervol zou vinden31.. Sambucus richtte zich rond 1572 tot Busbequius uit erkentelijkheid dat hij van diens privébibliotheek gebruik mocht maken. Dit gebeurde in een dedicatiebrief, die voorkomt in de uitgave door Hadrianus Iunius van Hesychius Milesius. Dit werk was afkomstig uit Sambucus' eigen bibliotheek. Sambucus sprak in de brief ook van Busbequius' ‘zeldzame geestesgaven, zijn gezag en vriendschap’ en stelde de publicatie van verschillende werken in het vooruitzicht, waaronder een van fouten gezuiverde Dioscorides-editie32.. Niettegenstaande deze onbaatzuchtige bereidheid om anderen te laten delen in zijn bibliotheek, liep Busbequius in deze jaren rond met plannen zijn handschriften te verkopen.

Dit laatste lezen we in een brief die Busbequius op 13 augustus 1569 schreef aan Masius: om verschillende redenen had hij niet eerder op Masius' brief kunnen reageren: afgezien van zijn dagelijkse bezigheden was hij verscheidene dagen uit de stad weggeweest; na
zijn terugkeer was de koningin van Polen gekomen33., en haar was dát deel van het paleis toebedeeld, waar Busbequius gewoonlijk leefde; dus hadden niet alleen hijzelf, ook zijn boeken moeten plaatsmaken. ‘Zo maar in een hoek geworpen, moesten die zich intussen schuilhouden’; maar nu deze belemmeringen waren opgeheven, stuurde hij in de bagage van kooplui de tekst van Ephrem34., en een fragment van dezelfde auteur in het Syrisch35.; bovendien ook een lijst van Griekse boeken uit het bezit van Johannes Sambucus, die gaarne bereid was hem een kopie van een of ander manuscript toe te zenden.
Vervolgens ging Busbequius in op zijn bibliotheek, die Masius had geroemd in de opdracht van ‘De paradiso commentarius’: ‘Ik verheug me dat mijn bibliotheek door jou wordt geprezen, maar ik vrees dat sommige titels van de boeken je bedriegen omdat ze aan de buitenkant meer tonen dan ze in diepte hebben. Daartoe behoren Hermes Trismegistos (“Mercurius Trismegistus”) over 12 planten, “Achmad Persa“ over de gave van het voorspellen uit dromen36. en verscheidene andere. Als sommige toch aan jouw verwachting voldoen, zal ik ze graag aan jou lenen. Maar ik weet niet met zekerheid, hoe lang deze bibliotheek nog de mijne zal zijn, want er zijn vorsten, die er ambitie voor hebben, en ik wil haar wel verkopen, mits ik er goed voor word betaald, want, omdat ik door mijn leeftijd meer aandacht heb voor het materiële, en ik niet ervaren ben in de Griekse taal, meen ik wel niet dat de bibliotheek weggejaagd of eruit gegooid moet worden, maar toch, als iemand hevig aandringt, zal ik me niet erg verzetten’37..

Verrassend is deze bereidheid om zijn handschriften tegen een goede prijs te verkopen wel! Het was immers rond diezelfde tijd dat Busbequius voor veel geld het Dioscorides-handschrift aankocht.

Het beheer van de keizerlijke bibliotheek door Busbequius.

In de periode, waarin Busbequius belast was met de opvoeding van de kinderen van de keizer, viel ook het beheer van de keizerlijke bibliotheek onder zijn toezicht.

Vooral de aantekeningen en correspondentie van Hugo Blotius (1534-1608), de eerste officiële prefect van de hofbibliotheek, lichten ons in over de vroegste periode van de bibliotheek.

De bibliotheek was in deze jaren gevestigd in een bedompt en vochtig zaaltje van vijftien bij zes meter op de eerste verdieping van het goeddeels verlaten Minoritenklooster bij de Minoritenkerk. Het aantal afzonderlijke werken werd door Blotius in 1576 op 20.000 geschat: 7.379 verzamelbanden in een dertigtal kasten38..
Vóórdat de Nederlander Hugo Blotius door keizer Maximiliaan in 1575 officieel met de leiding van de bibliotheek werd belastte, hadden wellicht Johannes Cuspinianus, Wolfgang Lazius en Kaspar von Niedbruck, maar in ieder geval Busbequius zich met de bibliotheek bemoeid39..
Hugo Blotius, afkomstig uit Lier bij Delft, had te Leuven en Orléans gestudeerd40. en leefde sinds 1570 in Italië als leraar (‘praeceptor’) van een zoon van Lazarus Schwendi, bevelhebber der keizerlijke troepen, en tevens van een zoon van Johan Listhius, bisschop van Veszprém (sedert 1572 van Raab) en tevens kanselier van de keizer in Hongarije41..

Blotius en Busbequius leerden elkaar weldra kennen. Zij hadden het vaderland, de studie in Leuven, de liefde voor de schone letteren gemeen. Daarentegen was Blotius veel jonger en afhankelijk van zijn beschermheren in zijn streven naar een

veilige maatschappelijke positie. Zijn karakter verschilde van dat van Busbequius: hij was onderhevig aan stemmingen van opgewektheid en neerslachtigheid. Zijn plannen bracht hij niet alle tot een goed einde.

Busbequius' vriendschap met Blotius had een vrij zakelijk karakter en verschilde daarin van die met zijn beide jeugdvrienden Masius en Micault.

Mogelijk ontmoetten Blotius en Busbequius elkaar voor het eerst, toen Blotius tussen september en oktober 1572 logeerde bij Andreas Dadius. Deze was met Quackelbeen naar Wenen gekomen en had aan de universiteit van deze stad een betrekking als hoogleraar in de medicijnen42.. Er is echter niets bekend over de betrekkingen tussen Busbequius en Dadius. Dat is wel het geval met die tussen Busbequius en Johannes Crato, bij wie Blotius vanuit Venetië was aanbevolen43.. De eerste contacten tussen Busbequius en Blotius kunnen dus ook langs die weg zijn ontstaan.
Blotius behartigde Busbequius' zaken in Italië en schreef brief op brief44., maar hij ontving slechts met tussenpozen
antwoord. Busbequius herinnerde eraan dat hij in het begin met hem was overeengekomen dat hij zelf niet altijd zou terugschrijven en dat dit hem niet zou worden aangerekend45.. Vijf brieven46. en een korte aantekening over een zesde brief, alle geschreven tussen 1571 en 157347., zijn bewaard gebleven.
Busbequius reageerde doorgaans kort, doelgericht en zonder lange beschouwingen over eigen doen en laten. Woorden van vriendschap en loftuitingen vormen het antwoord op Blotius' ijver48.. Ook toonde hij medeleven, toen Blotius leed aan catarre en tandpijn49. en hij was verheugd, toen Ursinus, een jonge arts die Blotius op zijn verzoek had aanbevolen, naar hem toe was gekomen met het bericht dat de zonen van Schwendi en Listhius onder hun leraar Blotius goede vorderingen maakten50..
Busbequius gaf Blotius opdracht zijn rekeningen te voldoen51., boeken te kopen in Venetië52. en waarheidsgetrouwe afbeeldingen van plaatsen op de Griekse eilanden en het Griekse vasteland toe te
sturen53.. Eens herinnerde hij zich dat Blotius hem de redevoering van Muretus over ‘de overwinning van onze vloot’ had gestuurd. Hij wilde een nieuw exemplaar, want zijn eigen was verloren gegaan54.. Blotius stuurde boeken en nieuwtjes. Hij deed ook aanbevelingen voor geschikte jonge mannen, die Johannes Khevenhüller, de nieuwe Oostenrijkse gezant in Spanje, zouden kunnen begeleiden55..

Het is uit Blotius' aantekeningen wel duidelijk dat deze niet nauwkeurig wist wat Busbequius in het verleden gedaan had en hoe de organisatie van de bibliotheek vóór zijn aanstelling precies was geregeld. Hij had natuurlijk wel gehoord over Busbequius' gezantschap naar het hof van de sultan, maar wist niet wanneer dit had plaatsgevonden. Dit blijkt uit een aantekening op een van zijn vele nagelaten snippers; Blotius herinnerde aan de stuitende aanblik, de stank en de verwaarlozing van de bibliotheek, toen hij zijn werk als bibliothecaris begon: ‘(..) en de reden van dit ongemak is dat “Augerius a Busbeke” te Constantinopel is geweest en de bibliotheek intussen is verwaarloosd’56..

Van de andere kant weten we juist door Blotius dat Busbequius de verantwoordelijkheid had over de bibliotheek, toen hij ook de kinderen van Maximiliaan onder zijn hoede had57.. Dat betekent dat Busbequius ongeveer vanaf 1567 met het beheer van de bibliotheek is belast geweest en niet al vanaf 1563, zoals Unterkircher veronderstelde: tot het voorjaar van 1566 verbleef Busbequius namelijk in Spanje58..

Het vroegste bewijs voor Busbequius' bemoeienissen met de keizerlijke bibliotheek is een korte notitie in de ‘Hofzahlamtsbücher’ van maart 1568: Busbequius had 200 Rijnse Guldens ontvangen voor het laten inbinden van boeken59..
De belangrijkste aanwinst voor de bibliotheek onder Busbequius was de aankoop van de 651 verzamelbanden van de overleden Hans Dernschwam60.. Het ligt voor de hand dat Busbequius heeft bemiddeld bij de aankoop van deze bibliotheek van zijn oude reisgezel tijdens het Turkse gezantschap, maar absoluut zeker is dit niet: ook anderen verzamelden boeken voor de keizer, zoals bijvoorbeeld baron Strein, die in 1568 de beroemde ‘Codex Argenteus’, de Gotische Bijbelvertaling van Wulfila, voor de keizerlijke bibliotheek in Praag verwierf61..
Ook speelde in deze jaren de aankoop van de bibliotheek van Johannes Sambucus, lijfarts en historiograaf van keizer Maximiliaan62.. Gebukt onder zware schulden bood hij de keizer in 1570 360 Griekse en 140 Latijnse handschriften uit zijn bibliotheek aan63.. Pas in 1573 beval Maximiliaan dat Busbequius en Dr. Martinus Gerstmann, op dat moment de leraar van de zonen van de keizer64., Sambucus' bibliotheek moesten taxeren. Sambucus beschreef in een brief van 20 november 1573 aan zijn vriend Johannes Crato hoe de beide taxateurs op een avond te paard kwamen aanrijden. Sambucus bereidde zich namelijk op dat moment juist voor om naar het gerecht in Pressburg te gaan. De twee mannen zeiden dat zij, zoals Sambucus het uitdrukte ‘op dit enige en onverwachte uur’ zijn boeken wilden zien. Toen hij antwoordde dat dit niet in een uurtje kon worden geklaard, toonde Gerstmann begrip voor Sambucus' bezwaar, maar Busbequius zei dat hij niet altijd vrij was, hij zou kort nadat de boeken voor de monstering gereed waren gelegd, terugkeren. Sambucus was razend: ‘Als zij menen dat er op geen andere wijze aan de opdracht van de keizer is voldaan dan dat zij even in het vage de boeken hebben bekeken, zouden zij mij minder voldoen. En ik zal het openlijk zeggen: ik zie dat “Busbecke” er geen voordeel van heeft, bovendien wil hij zijn eigen codices misschien liever aan de keizer verkopen dan de mijne aanbevelen. Laten ze terugkeren wanneer ze willen. Ik zal het billijk uitleggen, mits ik
merk dat het de wil is van de keizer. Ik heb hen ook marmeren voorwerpen getoond, maar of zij zijn niets, of die lieden zien niets’65..
De twee taxateurs keerden niet terug. Op 3 december 1573 vroeg Sambucus aan Crato of deze bij Maximiliaan wilde regelen dat er mensen werden gestuurd om zijn bibliotheek naar waarde te schatten66.. Het duurde nog tot 1578 eer de verkoop van Sambucus' bibliotheek - inmiddels ging het al om 530 handschriften - aan de keizer was geregeld. Zij brachten slechts 2.500 dukaten op en daarenboven enkele andere voordelen. Toen Sambucus in 1584 stierf, was hij nog niet volledig uitbetaald67.!

Toen Busbequius in de zomer van 1574 Wenen plotseling, maar voor lange tijd verliet, bleef de bibliotheek zonder beheerder achter. We weten niet, of Busbequius zelf bij de keizer heeft aangedrongen op de aanstelling van een officiële bibliothecaris. In ieder geval was er niet lang daarna sprake van een vacature voor deze post en werd Blotius, gesteund door vrienden, onder wie ook Busbequius, op 15 juni 1575 benoemd tot prefect van de bibliotheek.

Toen Blotius op 17 november 1574 met zijn leerlingen uit Italië terugkeerde, hoopte hij aan het hof een betrekking te vinden. Hij toonde ondermeer belangstelling voor de ‘officiële’ vacature voor bibliothecaris van de keizerlijke bibliotheek; het bestaan van deze vacature duidt erop dat men aan het hof een duidelijker beleid voorstond ten aanzien van de hofbibliotheek dan voorheen. Crato, maar vooral Listhius en Schwendi steunden Blotius' kandidatuur. Blotius zelf vroeg in de zomer van 1575 ook Busbequius om hem vanuit Parijs bij de keizer aan te bevelen. Op 7 juni antwoordde Busbequius dat hij de keizer en Trautson, de opperkamerheer, had geschreven. Bij zijn terugkeer in Wenen zou hij, indien nodig, zijn aanbeveling hernieuwen68..
De aanbevelingsbrief, die Busbequius op 7 juni aan de keizer richtte, was van het goede soort: vleiend voor de keizer, lovend over Blotius, maar tevens wenste Busbequius zelf, uitermate bescheiden, zijn oordeel niet op te dringen. Hij schreef ondermeer dat hij Blotius niet alleen als een geleerd en geletterd, maar ook als een eerlijk en braaf man kende. Bisschop Listhius en Schwendi konden uit meer ondervinding over zijn zeden oordelen: want zij hadden gedurende heel wat jaren hun kinderen (‘liberos’) aan hem toevertrouwd. Hij meende dat de keizer terecht zijn boeken (‘libros’) aan hem kon toevertrouwen69..
Op 15 juni nam Maximiliaan zijn besluit over de benoeming van Blotius. Welk gewicht Busbequius' recente brief daarbij in de
schaal had gelegd, is onduidelijk. Blotius zelf schreef Busbequius tot twee keer toe dat diens brief hem van voordeel was geweest70.. Elders gaf hij echter als zijn oordeel dat het vooral Schwendi en Listhius waren geweest die zijn benoeming tot stand hadden gebracht. Zinspelend op een aanbieding om de kinderen van de keizer op te voeden, gaf hij bij herhaling het woordgrapje van Busbequius ten beste: ‘Nu heb ik in plaats van de kinderen van de keizer de boeken van de keizer onder handen’71..
Blotius begon voortvarend aan de uitwerking van zijn plannen. Reeds aan het begin van zijn ambtsperiode informeerde hij bij Busbequius naar de regels die bij de uitlening werden gehanteerd. Het ergerde hem dat hierop geen antwoord kwam72.. Nadat Busbequius naar Parijs was vertrokken, was er tussen beide mannen nog weinig contact73..

De schenking van de Griekse bibliotheek aan de hofbibliotheek.

Misschien waren het slechts woorden, toen Busbequius tegenover Masius verklaarde dat koningen zijn Griekse handschriften wilden kopen, want er gebeurde niets van dien aard. Schottus getuigde in februari 1579 dat de handschriften door Busbequius in de keizerlijke bibliotheek waren achtergelaten als een ‘eeuwige herinnering aan zijn goede gezindheid jegens de Republiek der letteren’74..

Intussen werden de handschriften in Wenen in een slechte staat bewaard. Dit blijkt uit een brief die Busbequius op 8 november 1579 aan Blotius schreef als antwoord op een dringend schrijven van Blotius: ‘Je hebt, hooggeachte Blotius,

me een genoegen gedaan, dat je me op de hoogte hebt gebracht van het gevaar en het ongeluk van die Griekse boeken. Waren ze dan daartoe aan de tand des tijds, de wildheid van de Turken en de barbaarsheid van de Grieken ontsnapt om weg te rotten in het binnenste van het keizerlijke paleis door verwaarlozing? Waren ze zoveel lotgevallen op een lange reis te land en te zee te boven gekomen, om in de haven schipbreuk te lijden? Grote goden! Spreek je me van verkopen? Wegschenken, van de hand doen wil ik ze75.. Mijn schade tel ik niet, als zij maar behouden zijn. Men heeft medelijden met ze, vreemdelingen en daklozen als ze zijn, maar niemand neemt ze in zijn huis op. Ondanks mijn verontwaardiging ben ik jou toch dankbaar, dat je me dit, hoe dan ook, toch hebt willen laten weten. Ik heb opnieuw aan de keizer geschreven, eveneens aan de heren Adam von Dietrichstein en Rudolf Khuen, in de hoop dat deze situatie (“ea res”) misschien een eind kan maken aan het ongeluk van die ongelukkigen. Vaarwel’76..

Uit een bewaarde notitie van 26 mei 1580 blijkt vervolgens dat Busbequius de keizer verzocht had een bedrag te noemen voor de handschriften en hij vroeg deze som met de inkomsten van koningin Elisabeth in Frankrijk te mogen verrekenen; er werd voorgesteld aan de keizer de handschriften door Blotius en Sambucus te laten taxeren; maar uit een andere notitie in de marge van hetzelfde document wordt duidelijk dat de keizer deze beslissing had uitgesteld tot zijn terugkeer in Wenen77..

Nadat Busbequius op 8 juni 1583 Prosnack, Elisabeths secretaris in Wenen, had aangespoord de affaire van de Griekse boeken in herinnering te brengen bij de koningin en de heren Von Dietrichstein en Khuen78., werd kort daarop de zaak verder afgewikkeld. Busbequius schreef namelijk op 9 oktober 1583 aan keizer Rudolf: ‘Er wordt me door de raadgevers van de Kamer van uwe Keizerlijke Majesteit geschreven dat de boeken, die ik - als ik me niet vergis - zeven jaar geleden tijdens het leven van Maximiliaan zaliger gedachtenis aan zijn bibliotheek had gegund en gewijd, op duizend florijnen zijn geschat. Deze som acht ik inderdaad zeer ruim, als uwe keizerlijke majesteit hiermee heeft besloten

het geschenk te belonen en op die grond breng ik uwe keizerlijke majesteit op nederigste wijze grote dank. Maar als deze som wordt betaald en in rekening wordt gebracht als prijs van de geschatte waar, voor zoveel en zodanige boeken, die vanwege hun ouderdom tot eeuwige sier en gezag van uwe keizerlijke bibliotheek zullen zijn, kan ik niet nalaten, haar ver beneden de juiste prijs te stellen. Ik heb gemeend dat dit niet verzwegen moest worden overeenkomstig de waardigheid van de boeken, en deze eerbied, waarmee ik hen altijd heb vereerd. Want voor mij staat het vast elke prijs van uwe keizerlijke majesteit voor lief te nemen’79..

De handschriften werden na de verrekening een jaar later80. eigendom van de keizerlijke bibliotheek, later van de Nationale bibliotheek van Oostenrijk; twee handschriften bevinden zich sinds de Napoleontische tijd in de ‘Bibliothèque Nationale’ te Parijs81..

Het probleem van Busbequius' waardering van zijn Griekse handschriften.

In zijn vierde Turkse brief oordeelde Busbequius dat ‘een aantal van zijn handschriften niet te versmaden is, maar vele algemeen bekend’82.. Deze waardebepaling was volgens Lambecius in tegenspraak met Busbequius' latere woorden aan keizer Rudolf dat hij de aangeboden prijs voor de handschriften te laag vond. Lambecius meende dat Busbequius zijn opmerking in de vierde Turkse brief had neergeschreven ten einde vrienden te temperen in hun verlangen van de handschriften gebruik te maken83.. Deze onjuiste interpretatie van Lambecius is voor een deel terug te voeren op het feit dat hij geen onderscheid had gemaakt tussen de zogenaamde marktwaarde en de wetenschappelijke, of historische waarde van de manuscripten.

Allereerst moeten we vaststellen dat Lambecius de Turkse brieven ten onrechte beschouwde als werkelijke, in de tijd van het gezantschap geschreven brieven. Verder was het niet zo dat Busbequius zijn omgeving afhield van het raadplegen van zijn handschriften.
Een ander probleem betreft de datering van de passage in de vierde Turkse brief, die handelt over de waarde van de handschriften en de bestemming van de manuscripten voor de keizerlijke bibliotheek. Busbequius dacht aanvankelijk aan verkoop van zijn handschriften, zoals bleek uit de brief aan Masius en uit de brief van Sambucus aan Crato. Maar toen hij er niet de juiste prijs voor kon krijgen, gaf hij
de voorkeur aan de veiligstelling ervan en stond hij ze af aan de keizerlijke bibliotheek, die hem zo vertrouwd was, én aan de keizer die hem zo dierbaar was.
Toen Busbequius in de vierde Turkse brief expliciet stelde dat de Griekse handschriften voor de keizerlijke bibliotheek waren bestemd, was dit dus niet zijn voornemen uit het jaar 1562, maar een beslissing van hem, die wij voor het eerst leren kennen uit omstreeks het jaar 157684..
Dat Busbequius bij het schrijven van de Turkse brief niet zozeer de marktwaarde van zijn handschriften in gedachte had, als wel hun wetenschappelijke en historische waarde, blijkt eveneens uit de brief aan Masius. En bovendien, toen hij de prijs van 1.000 florijnen een te lage vergoeding vond, zal hij daarbij opnieuw gedacht hebben aan hun historische en culturele waarde. Langs deze weg kunnen we ook zijn verontwaardiging over de slechte behandeling van de handschriften goed begrijpen.

Busbequius' bibliotheek in Parijs.

Ook in Parijs bezat Busbequius een bibliotheek, Daarin vond men naast boeken ook een verzameling munten, inscripties en uitheemse voorwerpen, die gedurende vele reizen bijeen waren gebracht. Schottus, die hier mocht werken, vermeldde dit in zijn dedicatiebrief aan Busbequius85..

Van dit alles is echter niets over, behalve een exemplaar van Clusius ‘Rariorum aliquot Stirpium per Hispanias obseruatarum Historia’ uit 1576 (Antwerpen)86., opgedragen door de auteur aan Busbequius, en bovendien vijf Latijnse handschriften, die voor het merendeel verzameld werden tussen 1574 en 1591. Het zijn teksten van Cicero, Terentius, Livius en Polycraticus87.. Na Busbequius' dood kwamen deze handschriften in het bezit van zijn verwant Lucas Wijngaer88..


illustratie
Titelpagina van de eerste editie van Busbequius' geschriften (Antwerpen 1581).
Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, signatuur R19,6.
De verbeteringen (van Busbequius) zijn overgenomen in de tweede druk.
Zie p. 425. Cf. ook H. IV, p. 86 vlg. en p. 90.




illustratie
Titelpagina van de tweede editie van Busbequius' geschriften (Antwerpen 1582).
Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, signatuur A403.
Zie p. 424. Cf. ook H. IV, p. 6 vlg..



Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


landen