Logo DBNL
Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote (1989)

Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote

(1989)–Zweder von Martels–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk XV: Antiquarische belangstelling. De ontdekking van het ‘Monumentum Ancyranum’.

Een levendig zoeken naar resten van antieke monumenten, munten, oude inscripties en handschriften is een kenmerk van de zestiende-eeuwse wetenschap. Geleerden waren erop gespitst om traditionele volksgewoonten te leren kennen die aan de oude Romeinen of Grieken herinnerden. Niet enkel een reconstructie van de historische werkelijkheid was hun oogmerk maar ook, waar mogelijk, het opnieuw toepasbaar maken van de antieke praktijken of gebruiken. Het leven van Busbequius toont hiervan enkele sprekende voorbeelden.

Antieke monumenten. Reminiscenties aan Romeinse en Griekse gebruiken.

Uit de Turkse brieven kennen we Busbequius' belangstelling voor antieke monumenten en voor archeologie. Helaas zijn de talloze opmerkingen die hij aan deze onderwerpen wijdde, veelal niet meer dan vluchtige notities van een reiziger, die niet beschikte over de tijd voor diepgaande studie. Trouwens, een archeologische gids heeft Busbequius van zijn brieven ook duidelijk niet willen maken. De klassieke monumenten en plaatsen in Constantinopel en aan de Bosporus waren reeds zorgvuldig bestudeerd en beschreven in het aan Busbequius bekende werk van Petrus Gillius.

Slechts een twaalftal pagina's in de Turkse brieven is gewijd aan de ligging van Constantinopel en zijn bebouwing1.. Ook Boeda was voorheen kort beschreven en op weg naar Constantinopel en vervolgens naar Amasya noemde Busbequius dikwijls historische gebouwen2.. Hij beperkte zich wat betreft de monumenten van Constantinopel tot de Agia Sofia3., de bronzen slangenzuil4., de
Egyptische obelisk op het oude Hippodroom5., de zuil van Arcadius op de Vrouwenmarkt (‘Avret-Pazari’)6. en de zogenaamde Verbrande Zuil (De Zuil met de Hoepels ofwel ‘Tsjemberli Tasj’) tegenover de karavanserai van het gezantschap7.. Tenslotte vertelde hij hoe de omgevallen obelisk op de Hippodroom veel vroeger met behulp van touwen was rechtgezet; toen echter de touwen iets te lang bleken tijdens het takelen, gebruikte men water om de touwen te doen krimpen, zodat de obelisk een weinig opgetild werd en op zijn oude plaats kon worden teruggezet8.. De houding van de Turken tegenover deze antieke overblijfselen keurde Busbequius hartgrondig af, zoals zijn heftige verontwaardiging laat zien, wanneer Turkse arbeiders voor zijn ogen een Romeins beeld in stukken slaan9..

Onderweg naar Turkije had Busbequius ook aandacht voor de karakteristieke gewoonten van de plaatselijke bevolking en zag hij soms een gelijkenis met gebruiken uit de oudheid. Zo was hem in Boeda opgevallen dat degenen die ergens binnenkwamen volgens oude Romeinse traditie met ‘Feliciter’ werden begroet en dat men hen met gelukbrengende woorden begeleidde. Ook vertelde hij van een beleefd gebruik in diezelfde stad om iemand aan zijn linkerzijde te laten lopen. Als reden gaven ‘de Turken’ dat degene die rechts liep zijn zwaard als het ware in handen gaf van de man links van hem, terwijl deze zijn zwaard vrij en onbelemmerd kon gebruiken10.. Deze gewoonte was nu juist tegengesteld aan die in de klassieke oudheid. Lipsius oordeelde dat de reden die de Turken hadden gegeven voor hun gebruik weinig met militaire zaken van doen had, het was een barbaarse reden, dat volk waardig11.. In Klein-Azië zag de gezant een satraap, die gelijk de ouden aanlag op een ligbed12..

Munten.

Giovanni Baptista Egnazio, Busbequius' leermeester, was de trotse eigenaar van een indrukwekkende muntenverzameling. Het collectioneren van munten vanuit een antiquarische belangstelling was in Italië een aangename maar kostbare tijdpassering van vorsten, edelen en vermogende personen. Het gaf hun ook aanzien. Dit Italiaanse voorbeeld vond ook elders navolging13.. In Vlaanderen werd er al vroeg naar munten gezocht. Busbequius liet zien dat ook hij veel geld voor munten over had. Juist zijn reis naar Klein-Azië stelde hem in de gelegenheid zijn verzameling flink uit te breiden met - voor die tijd - zeldzame exemplaren uit die streken.

Sanderus berichtte dat in 1514 bij Wervik, het oude Romeinse ‘Virioviacum’, munten van Julius {Caesar} waren gevonden en kort daarna andere munten van de Antonijnen. De ‘Senaat’ van Wervik had deze schatten aangeboden aan George Haloinus14..
Tussen 1556 en 1560 had de grote numismaticus Hubertus Goltzius naar eigen zeggen twee reizen gemaakt door de Nederlanden, Frankrijk, Italië en een aantal Duitse vorstendommen. Hij had maar liefst 978 muntenverzamelingen gezien. Hij somde deze collecties op in zijn ‘Julius Caesar sive historiae imperatorum caesarumque Romanorum ex antiquis numismatibus restitutae’ (1563). Ook Busbequius' muntenverzameling in Rijssel staat er vermeld15..
Het is gebleken dat Goltzius in werkelijkheid in die jaren niet al deze 978 collecties kan hebben bezocht. Hij zou namelijk de verzamelingen van enkele hoogleraren van de universiteit van Douai hebben gezien, terwijl deze universiteit pas in 1563 werd gesticht: de muntencollecties van de hoogleraren had hij dus vóór 1560 nog niet in Douai kunnen aantreffen. Goltzius streefde naar vergroting van zijn prestige door overdrijving16..
Toch hoeft er niet getwijfeld te worden aan het werkelijke bestaan van de muntenverzameling van Busbequius in Rijssel. In zijn eerste Turkse brief achtte Busbequius zijn hartstocht voor munten wel bekend bij de vriend {Micault} aan wie hij zijn brief richtte17.. En natuurlijk, het zoeken door Busbequius naar munten, dat zich aan ons eerst in Turkije openbaart, is niet toen pas ontstaan.
Op hun reis kregen Busbequius en Willem Quackelbeen in Belgrado de eerste munten aangeboden18.. In Klein-Azië werden opnieuw vele munten van de late Romeinse keizers en van de Klein-Aziatische steden gevonden. De vage aanduidingen staan ons echter niet toe de munten te identificeren. Een Turkse smid wekte
Busbequius' woede toen hij vertelde dat hij een geweldige kruik met munten enkele dagen tevoren tot bronzen ketels had omgesmolten. De gezant repliceerde dat hij honderd goudstukken voor de munten zou hebben neergeteld19.. Als reiziger ervoer Busbequius dat de Turken deze munten dikwijls als gewichten van één, of van een halve drachme gebruikten. Deze noemden ze ‘Giaur Manguri’20..

Toen Busbequius uit Constantinopel terugkeerde, koos hij met zorg zijn geschenken uit. Keizer Ferdinand, een verwoed verzamelaar van munten, ontving uit de ‘grote mengelmoes van oude munten’ de mooiste stukken21..

Ferdinand had vooral belangstelling voor munten. Beduidend minder voor andere antiquiteiten, kunstvoorwerpen of boeken. Wolfgang Lazius en Hans Lautensacker hielden zich tussen 1554 en 1558 bezig met de beschrijving van zijn muntenverzameling, maar onenigheid maakte een einde aan deze onderneming22..

Al is het niet uitgesloten dat Busbequius ook in opdracht van de keizer naar munten had gezocht23., toch was hij in de eerste plaats zelf een geïnteresseerde en er zijn aanwijzingen dat hij de opschriften van zijn munten nauwgezet bestudeerde.

Busbequius' muntencollectie is evenals die van Ferdinand spoorloos verdwenen. Met betrekking tot zijn geschriften over de numismatiek schreef Jacopo Strada dat Busbequius hem (na 1562) liet profiteren van zijn muntenverzameling24.. Ook in Parijs bezat de oude gezant nog altijd deze collectie25..

Busbequius hield zich vanuit zijn historische en filologische belangstelling bezig met de interpretatie van opschriften en beeltenissen der munten. Dit blijkt uit enkele (overigens niet zeer nauwkeurige) opmerkingen in zijn eerste Turkse brief.

Hubertus Goltzius heeft in het ‘Voorwoord’ (‘Ad lectorem’) van zijn ‘Opera omnia’ gewezen op het veelzijdige belang van de numismatiek: op het gebied van de spraakkunst en de orthografie van het Latijn bieden de opschriften van de munten houvast, de geschiedenisstudie profiteert van de gedetailleerde informatie over goden, helden, nimfen en historische figuren; maar ook levert de numismatiek bijdragen aan de studie van de rechtswetenschap, die
van de politiek, van de godsdienst, en van de krijgskunde, of het nu wetten, of ambtelijke waardigheden, offerdieren of kalenderdagen, of de vorm van schepen en belegeringswerktuigen betreft. Afgezien hiervan achtte Goltzius de bestudering van munten op zichzelf interessant vanwege hun gewicht, vorm, waarde en dergelijke meer26..
Busbequius schreef dat de beeltenis van de munten die bij Belgrado waren gevonden, een Romeinse soldaat tussen een stier en een paard vertoonde met als opschrift ‘Taurunum’, de oude naam voor Belgrado. De Romeinen hadden in deze streken een legerkamp gehad. Munten met het opschrift ‘Taurunum’ zijn evenwel niet bekend. De munten die Busbequius kreeg aangeboden, moeten koperen munten zijn geweest uit de stad ‘Viminacium’ in ‘Moesia’. Zij dateren uit de derde eeuw na Christus. De voorzijde van deze munten toont de kop van de regerende keizer, de keerzijde een personificatie van Moesia tussen een stier en een leeuw. Het is echter mogelijk dat Busbequius als gevolg van de slechte kwaliteit van de munten in zijn bezit, of door gebrek aan oefening bij het interpreteren de vrouwelijke figuur met het lange gewaad en de Phrygische muts voor een Romeinse soldaat en de staande leeuw naast haar voor een paard heeft aangezien. Maar in elk geval is wel duidelijk dat hij deze mededeling uit het hoofd heeft opgeschreven en daarbij enige zaken door elkaar haalde27..
Uit munten maakte Busbequius verder op dat de naam van de stad Amasya eertijds gespeld was als ‘Amazeia’. Ook hier schoot Busbequius' geheugen tekort. ‘Amazeia’ (met Zeta) komt op de bewaarde munten niet voor, wel daarentegen ‘Amaseia’ (met Sigma)28..
Dat de munten onderwerp waren van geleerde discussies, laat een vermoedelijk gefingeerde brief van Lipsius aan Busbequius zien over een nog altijd niet met zekerheid opgelost probleem: Lipsius stemde in met Busbequius' opvatting dat het symbool van de halve maan, het krijgsteken voor de Turken vergelijkbaar met de adelaar bij de Romeinen, zijn oorsprong vond bij de Byzantijnen; hij had voor het eerst bij Busbequius en ook later weer verscheidene oudere bronzen munten gezien met in het midden een maan en met de inscriptie ‘BYZANTIOON’ en hij concludeerde daaruit dat de Byzantijnen de halve maan als teken hadden, zoals de Atheners de
uil en andere volkeren weer andere tekens; de sultan had dit teken van de halve maan overgenomen van het overwonnen Byzantijnse keizerrijk29..

Inscripties.

De aanleg van een muntencollectie vereiste ook in de zestiende eeuw al gauw een klein vermogen. Bij de opbouw van een verzameling inscripties kwam het vooral aan op doorzettingsvermogen, ijver en zorgvuldigheid.

Martin de Smedt en Stephanus Pighius, die evenals Busbequius in Leuven hadden gestudeerd, zijn de bekendste verzamelaars van inscripties uit de zestiende eeuw geweest. Hun werk vormt de basis voor Janus Gruterus' ‘Corpus inscriptionum totius orbis Romani’ (1602). Dit werk bevat ondermeer vele Latijnse en Griekse inscripties uit Italië, Spanje en Turkije op Busbequius' naam30.. Busbequius had niet zelf al deze inscripties afgeschreven; vele kwamen uit andere collecties.

Een deel van deze inscripties bij Gruterus was reeds eerder in 1588 uitgegeven door Lipsius31.; Schottus had in 1579 voor het eerst het zogenaamde ‘Monumentum Ancyranum’ gepubliceerd in een voetnoot van zijn uitgave van Aurelius Victor32..
De Italiaanse inscripties op Busbequius' naam stammen mogelijk uit de tijd van zijn studie aan de Italiaanse universiteiten33.. Zij waren gevonden op een plaats genoemd: ‘Asfogo l'asino’, buiten de ‘Porta Portese’ (‘Porta Portuensis’) te Rome; Pighius had deze inscripties in 1574 ten geschenke gekregen van Busbequius34..
Zowel Pighius als Lipsius namen van Busbequius een groot aantal inscripties uit Spanje over35.. Deze inscripties waren vooral verzameld rond Córdoba en Sevilla36., door ene Johannes Fernandez Franco die in 1525 geboren was bij Eporo (ofwel Montoro) ten noordoosten van Córdoba. Pighius schreef dat Hopperus ze aan Busbequius had toegezonden37..
Ook de vele Latijnse inscripties uit Klein-Azië - en niet in de laatste plaats het ‘Monumentum Ancyranum’ - zal Busbequius niet alle zelf hebben opgetekend en ook zeker niet alle 45 Griekse inscripties; want in het Grieks was Busbequius niet kundig38.. Dat Busbequius deze inscripties niet zelf had getranscribeerd, toont ook de geringe overeenkomst tussen de namen van de vindplaatsen van de bewuste inscripties en die van de halteplaatsen langs de weg naar Amasya in de Turkse brieven39.. Misschien waren veel inscripties in Busbequius' bezit afkomstig van Quackelbeen; deze kende wel Grieks en was ook een verzamelaar van inscripties, munten en handschriften40.. Tussen Busbequius en Dernschwam heeft naar het schijnt geen uitwisseling van inscripties plaats gevonden: de weergaven van hun inscripties verschillen sterk41..

De ontdekking van het ‘Monumentum Ancyranum’.

Op 29 maart 1555 ontdekten leden van het gezantschap van

koning Ferdinand I42. te Ankara een lange Latijnse inscriptie op de binnenmuren van de ingang van een groot vervallen gebouw43.. Dit opschrift werd later bekend onder de naam ‘Monumentum Ancyranum’. Uit de behandeling van de inscriptie door Mommsen bleek reeds dat de ontdekking ervan niet - zoals door de biografen sinds Miraeus algemeen werd gesuggereerd - uitsluitend aan Busbequius kan worden toegeschreven; ook Verantius, Dernschwam, Quackelbeen en Belsius moeten tot de ontdekkers worden gerekend44.. In het recente verleden hebben L. Tardy en É. Moskovszky getracht aan te tonen dat Busbequius aanvankelijk geen enkele rol gespeeld zou hebben bij de ontdekking van het ‘Monumentum Ancyranum’, ja dat hij zelfs niet bij het afschrijven van de inscriptie in Ankara aanwezig zou zijn geweest en bovendien later (in 1574) niet geweten zou hebben dat er verschillende afschriften van het ‘Monumentum Ancyranum’ in omloop waren. Tardy en Moskovszky vonden argumenten daarvoor in de brief die Pighius in 1574 aan Karel Rijm schreef. Niet vrij van nationalistische gevoelens benadrukten zij de rol van de beide Hongaren Verantius en Belsius bij de ontdekking van de inscriptie45.. Hun conclusies zijn echter niet stevig gefundeerd en komen voort uit een enigszins bevooroordeelde en weinig precieze interpretatie van de beschikbare feiten46.. Zij hadden ook weinig oog voor Busbequius' nieuwsgierigheid naar de historische betekenis van het ‘Monumentum Ancyranum’47.. Een poging tot reconstructie van de ontdekking van de beroemde inscriptie in Ankara volgt hieronder.

De goed leesbare beginregels van het ‘Monumentum Ancyranum’ moeten dadelijk de interesse bij de reizigers hebben gewekt. Men las (volgens het afschrift dat Busbequius had meegebracht van zijn gezantschap):

‘RERVM GESTARVM DIVI AVGVSTI QUIBVS ORBEM TERRARVM IMPERIO POPVLI ROMANI SVBIECIT ET IMPENSARVM QVAS IN REMPVBLICAM POPVLUMQ. ROMANVM. FECIT. INCISARVM. IN. DVABVS. AHAENEIS. PILIS. QVAE. SVNT. ROMAE. POSITAE. EXEMPLAR. SVBIECTVM’48..

(‘Een kopie van de op twee bronzen zuilen gegraveerde daden van de vergoddelijkte Augustus, waardoor hij de wereld heeft onderworpen aan de macht van het Romeinse volk en van de uitgaven, die hij gedaan had voor de staat en het volk van Rome’.)

De inscriptie was gegraveerd in zes ‘tafels’ (‘tabulas’) of reeksen (‘series’) - beide woorden worden hier als synoniemen gebruikt! - op de linker en rechter binnenmuur van de voorhal (‘pronaos’) van de vroegere tempel van Rome en keizer Augustus.

De inscriptie gaat eerst in op de uitzonderlijke positie van keizer Augustus binnen de staat, zijn respect voor de Romeinse vrijheid, en noemt tevens zijn ereambten, functies en triomftochten. Het tweede deel somt Augustus' persoonlijke uitgaven op ten bate van de staat. De inscriptie eindigt met een overzicht van Augustus' militaire campagnes en van de perioden waarin oorlog of vrede heersten49..

In 1555 was de tekst van de inscriptie, afgezien van de genoemde eerste regels, nauwelijks begrijpelijk. Er was amper één dag (29 maart) beschikbaar geweest voor het transcriberen van de tekst. Het resultaat was weinig meer dan een reeks van dikwijls op zichzelf staande en veelal verkeerd gelezen woorden en letters. Een uitzondering daarop vormden enkele korte fragmenten in de derde en vierde ‘tafel’.

Busbequius beschreef de ontdekking als volgt: ‘Hier zagen wij een zeer mooie inscriptie en een kopie van die tafels, waarop Augustus een lijst van zijn daden heeft samengevat. Wij lieten dit voor zover het gelezen kon worden door onze mensen overschrijven. De inscriptie staat gegraveerd op de marmeren muren van een ineengestort gebouw zonder dak, dat vroeger misschien een “praetorium” is geweest, zó dat men bij het binnengaan de ene helft aan zijn rechterzijde heeft, de andere helft aan zijn linkerzijde. De bovenste stukken zijn in het algemeen gaaf. De middelste beginnen lacunes te vertonen. Maar de onderste zijn zo verminkt door de slagen van knotsen en bijlen dat ze niet gelezen konden worden. En dit is zeker voor de letteren geen klein verlies en moet door de geleerden terecht worden betreurd. En dit des te meer omdat het vaststaat dat die stad door de gemeenschap van Klein-Azië gewijd is geweest aan keizer Augustus’50..
Dernschwam daarentegen noteerde onder andere: ‘Daselbst sind schone romane antiquitates zwirch uber noch der lenge eingehawen gewesen die man zum thail legen mugen’. Dernschwam gaf ook een plattegrond van de tempel51..
Achter in het dagboek van Dernschwam vermeldde Belsius bij de door hemzelf gemaakte kopie van de inscriptie: ‘Te Ankara in Galatië was een zeer groot paleis, waar in de ingang aan beide zijden de daden van Augustus zijn gegraveerd, en we werden vanwege de toeloop van barbaren gehinderd bij het lezen van de hele tekst’52..

De aantekeningen van Dernschwam en Belsius laten zien dat het belang van de vondst dadelijk werd ingezien. Maar bij hen ontbreken de verwijzingen naar de klassieke literatuur, zoals die in Busbequius' relaas voorkomen. Het zijn bewijzen van een grondiger verdieping in de tekst door Busbequius53..

Flavius Josephus was de bron van Busbequius' mededeling dat de gemeenschap van ‘Asia’ Ankara aan keizer Augustus had gewijd54.. Busbequius wees Plinius en Strabo aan als de zegslieden voor het feit dat de stad de woonplaats was geweest van de ‘Galliërs’ en ‘Tectosagen’55. en hij wist dat de stad in de ‘Canones’ als ‘Anquira’ vermeld stond56.. Ook is er in de Turkse brief een toespeling op Suetonius, de Romeinse geschiedschrijver, die in zijn Leven van Augustus had overgeleverd dat de keizer voor zijn mausoleum onder andere een lijst van zijn daden, gegraveerd op bronzen tafels, had laten opstellen57.. Men ontwaart Busbequius' verwijzing naar Suetonius wanneer men hun woorden naast elkaar plaatst.
Suetonius schreef: ‘Tribus voluminibus, uno mandata de funere
suo omplexus est, altero indicem rerum a se gestarum, quem vellet incidi in aeneis tabulis, quae ante Mausoleum statuerentur, tertio breviarium totius imperii (..)’.
Busbequius stelde: ‘Hic pulcherrimam vidimus inscriptionem et tabularum illarum, quibus indicem rerum a se gestarum complexus est Augustus exemplum (..)’58..

Busbequius heeft de tekst niet zelf getranscribeerd: ‘Wij lieten de tekst overschrijven (..)’, heette het bij hem59.. Minder gewicht heeft een opmerking van Leunclavius die schreef dat Verantius de opdracht tot het transcriberen had gegeven. Immers, Leunclavius was niet zelf in 1555 in Ankara aanwezig geweest en hij had niet rechtstreeks, maar via Clusius het afschrift van Verantius gekregen60.. Hoe dit ook zij, er kwam een verdeling van het werk. Hiervan waren afwijkende afschriften zowel in lengte als in kwaliteit het gevolg61..

Belsius schreef aan het einde van de derde serie dat hij deze pagina (Belsius gebruikte hier het woord ‘lineam’) moeitevol had afgeschreven, omdat de een zich met dit deel, de andere met dat deel had beziggehouden. Hij noteerde dat hij de regeleinden van deze serie door verticale strepen had aangegeven. Hetzelfde had hij gedaan bij de vijfde serie, waarvan echter niet meer dan zeven woorden konden worden gelezen. Belsius voegde toe: ‘Hic omnia in serie desyderabis et praeter me nemo notauit’62.. Juist deze laatste woorden keren min of meer terug in twee onderling sterk gelijkende kopieën in Wenen en Rome. Daar lezen we, maar nu onder de zesde serie, waarvan slechts drie lacuneuze regels (VI, 1, 9 en 13) over waren: ‘Ook hier was alles weggevaagd, en hebben wij de regels, noch zelfs de woorden kunnen vatten. En buiten mij heeft niemand die reeks opgetekend, omdat ik meende dat niet nagelaten moest worden dat ik liet zien dat ook hier drie reeksen zijn geweest, zoals ook op de tegenoverliggende zijde’63..
Er zijn uit de zestiende eeuw verschillende afschriften van de ‘Res gestae’ bewaard gebleven; ze zijn bij Mommsen niet, of slechts vluchtig behandeld. De kopieën worden hieronder nader beschouwd64..
Een van de belangrijkste kopieën is het afschrift dat Belsius voor Hans Dernschwam opschreef achter in diens ‘Tagebuch’; dit bevindt zich in het ‘Fürstl. und Gräfl. Fuggersches Familien- und Stiftungs-Archiv’ te Dillingen (aan de Donau); deze kopie heeft geen signatuur, maar zal door ons in het vervolg als ‘Dillingen’ worden aangeduid. De kopie staat op folio 24 tot folio 29 recto. Belsius werkte nauwkeuriger dan de anderen, aangezien hij, zoals we zagen, de einden van de regels op de inscriptie door strepen aangaf. Van de andere kant nam Belsius niet de moeite om alle letters van de lange inscriptie in kapitalen uit te schrijven. Hij deed dit alleen met de beginregel op folio 24 recto en telkens met enkele beginwoorden op de volgende pagina's. Een kopie van dit afschrift die zich in Wolfenbüttel bevindt, is gebruikt door Mommsen65.. In het vervolg zal nog blijken dat het afschrift van Verantius sterk geleek op Belsius' kopie.
Codex 8219 uit de ‘Österreichische Nationalbibliothek’ bevat op folio 94 tot en met 101 drie verschillende afschriften van het ‘Monumentum Ancyranum’66.. De watermerken op de verschillende bladen laten meestal geen determinatie toe67.. Maar dat op folio 100 komt overeen met een dubbele gekroonde adelaar met als initiaal een grote S in het midden (Salzburg, 1582/3)68.. De dubbele adelaar met als initiaal een A in het wapen op f. 94 is minder duidelijk bewaard, maar is wellicht dezelfde als op een voorbeeld, dat bekend
is uit Augsburg 157769.. Een watermerk op f. 99 benadert een watermerk waarop een gekroonde adelaar en een blanco wapen staan afgebeeld (Mons, 1572)70..
1. Het volledigste afschrift uit Codex 8219 bevindt zich op folio 96 tot en met 99. Het is - op enkele kleinigheden na71. - identiek aan de beneden onder nummer 4 uitvoerig beschreven kopie uit de Vaticaanse bibliotheek.
2. Het tweede afschrift op folio 94 en 101 van Codex 8219 loopt tot ‘circiter’ (tafel 4,42). De tekst is in een cursief handschrift geschreven en wijkt op enkele plaatsen af van de andere kopieën72..
3. De derde Weense tekst bevindt zich op folio 95 en 100 van Codex 8219. Dit keer reikt de tekst, die in hoofdletters is geschreven, niet verder dan ‘quadragiens’ in de tweede tafel (2,4).
4. Het handschrift ‘Vaticanum Latinum 6217’ (gelijk aan de hierboven onder nummer 1 genoemde kopie) geeft een afschrift van het ‘Monumentum Ancyranum’, zoals dat in druk is uitgebracht. De codex is een verzameling van uiteenlopende handschriften. Het watermerk op folio 280 en 294 van het handschrift is een ‘Fleur de lis’ uit 1583 (Ferrara)73.. De tafels 1 tot en met 3 van het ‘Monumentum Ancyranum’ komen voor op folio 293 en 294 van het ‘Vaticanum Latinum 6217’; tafel 4 op folio 280 en tafel 5 en 6 op folio 295. De woorden in blokletters zijn door punten gescheiden. Lacunes binnen de tekst zijn door horizontale lijnen aangegeven, maar de omvang van de lacunes is, zoals in de andere afschriften uit
de zestiende eeuw, niet duidelijk aangegeven. Dit gemis is niet zozeer te wijten aan de onleesbaarheid van het ‘Monumentum Ancyranum’, als wel aan de veelal gebrekkige wijze van transcriberen in het algemeen. Een gunstige uitzondering op deze vaststelling is de opmerking aan het einde van tafel drie (folio 294v): ‘Hier worden vijf regels gemist’ (‘Desiderantur quinque lineae’).
Mommsen beschouwde al deze kopieën - zonder ze evenwel alle gezien te hebben - als afschriften uit 1555. Uit bovenstaande beschrijving blijkt echter dat ze, afgezien van het afschrift in Dernschwams ‘Tagebuch’, veeleer kopieën zijn van deze afschriften. Dat deze afschriften van het ‘Monumentum Ancyranum’ later dan 1555 door anderen zijn gemaakt, is minder waarschijnlijk. De teksten van de afschriften in Wenen en Rome komen op cruciale punten onderling én met de gedrukte versies van Schottus (1579) en Lipsius (1588) overeen.
De samenhang tussen de verschillende afschriften blijkt reeds uit het eerder genoemde, maar wordt nog duidelijker door de overeenkomst in zulke begeleidende opmerkingen als: ‘In een buitenwijk te Ankara’ (‘Ancyrae in suburbio’), die in alle kopieën voorkomt behalve in Belsius' afschrift in Dernschams ‘Tagebuch’ en in het derde Weense afschrift (nr. 3); de versie van Busbequius bij Schottus heeft: ‘In buitenwijken te Ankara’ (‘Ancyrae in suburbiis’). Verder wordt in alle afschriften ook gesproken van ‘Series’ als equivalent van ‘tabulae’ en deze worden aangeduid door de Romeinse cijfers ‘I’ tot en met ‘III’ voor de linker- en ‘I’ tot en met ‘III’ voor de rechterzijde.

Busbequius en zijn reisgenoten gingen bij het afschrijven van inscripties minder nauwkeurig te werk dan bijvoorbeeld Maarten de Smet van Oostwinkel (Smetius) in diezelfde zestiende eeuw.

Smetius was gewoon de tekst van de inscripties regel voor regel weer te geven; hij legde de grootte, vorm en schikking der letters, de afkortingstekens en symbolen zorgvuldig vast en gaf aan waar delen ontbraken en verminkingen waren; ook kregen bij hem de vorm van het monument, de vindplaats en andere gegevens die opheldering zouden kunnen verschaffen over de betekenis van de inscriptie de nodige aandacht74..
De weergave van de inscripties die op Busbequius' naam staan, is van zeer wisselend gehalte en het is dikwijls niet duidelijk wat nu precies zijn werk was.
Maar van het ‘Monumentum Ancyranum’ vertelde Busbequius in zijn eerste Turkse brief, waar het zich bevond, hoe de tekst verdeeld was over de beide muren en hij beschreef grofweg in welke staat het was. In zijn afschrift, dat door Schottus werd gepubliceerd, loopt de tekst van de inscriptie achter elkaar door, zonder dat er rekening is gehouden met de einden der regels op het monument. Wel wordt onderscheid gemaakt tussen de zes verschillende kolommen (‘Series’)75.. De woorden worden door punten van elkaar gescheiden, maar dit geschiedt niet consequent. De letters worden door hoofdletters weergegeven. Reeksen van punten geven telkens de lacunes in de tekst weer. Grotere lacunes, vooral aan het einde van elke serie, worden samengevat door woorden als ‘Desunt quaedam’, ‘Et hic reliqua deleta’, etc..
Bij de andere Latijnse inscripties uit Italië en Turkije die op Busbequius' naam zijn overgeleverd zien we eenzelfde wisselende
weergave. Slechts zelden vinden we aanwijzingen over de herkomst. De vorm van de steen is alleen bij hoge uitzondering aangegeven. Kortom, er is bij de inscripties die op Busbequius' naam staan, geen sprake van een consequent volgehouden methode. Ook dit lijkt een aanwijzing dat veel inscripties niet door hemzelf waren overgeschreven, maar dat ze hem in een aantal gevallen, zoals ongetwijfeld veel gebeurde, door anderen waren geschonken.

Omdat de tekst van het ‘Monumentum Ancyranum’ in zeer verschillende kopieën was overgeleverd, rezen er weldra vragen over de juiste lezing en zocht men naar de beste kopie. Belsius merkte aan het einde van de zesde serie op dat alle woorden in hoofdletters waren geschreven, maar dat de ‘o’ overal klein was en de ‘I’ overal groot76.. Ook Clusius en Lipsius waren zich van deze bijzondere weergave van de ‘o’ en de ‘I’ goed bewust. Dit blijkt allereerst uit een brief van Clusius aan Lipsius, maar ook uit Lipsius' afdruk van het ‘Monumentum Ancyranum’ in zijn ‘Auctarium’ (1588)77.. Busbequius' kopie van de inscriptie, zoals we die kennen uit de publicatie door Andreas Schottus in 1579, maakte geen onderscheid tussen de grootte van de letters. Daaruit volgt dat Verantius' kopie dit onderscheid tussen letters wel had. Want dit afschrift was via Clusius in Lipsius' bezit gekomen. Het afschrift van Verantius gaf bovendien ook het aantal regels in elke serie aan78.. Tenslotte had Verantius' kopie ook de lezing ‘COLVMPIO’ die we verder ook kennen uit het afschrift van Belsius in Dernschwams ‘Tagebuch’79.. Er bestond dus een grote gelijkenis tussen de exemplaren van Verantius en Belsius. Verwonderlijk is dit niet; Belsius was immers de secretaris van de bisschop. Toch hoede men zich voor de gedachte dat beide exemplaren identiek waren. In de derde

serie hebben het afschrift van Belsius, dat uit de Vaticaanse bibliotheek en het daarop lijkende afschrift uit Wenen de woorden ‘MESSALLA CONSVLIBUS’. In de overige afschriften, en ook bij Lipsius, komen deze woorden niet voor80..

De publicatie van het ‘Monumentum Ancyranum’.

Busbequius vertelde rond 1574 aan Stephanus Pighius over het bestaan van de inscriptie met de ‘Res gestae’ van Augustus. Later, in 1579, stelde hij Andreas Schottus in de gelegenheid zijn afschrift te publiceren als onderdeel van zijn uitgave van Aurelius Victor.

De Kampenaar Stephanus Pighius (1520-1604)81. kwam op 22 november 1571 naar Wenen als leermeester van de zoon van de hertog van Kleef. Hij hield zich met zijn leerling langere tijd op aan het hof van keizer Maximiliaan, waar hij Sambucus, Strada, Phaedrus, Biesius, Clusius, Lipsius, Ellebodius en niet in de laatste plaats ook Busbequius leerde kennen82.. Begin september 1574 begon hij met zijn leerling aan een lange studiereis door Italië83.. Kort daarvóór was Busbequius vertrokken naar Parijs en hiermee werd, zoals blijkt uit een brief, waarin Pighius Micault vroeg naar de verblijfplaats van Busbequius, het contact tussen beide mannen voor lange tijd, of misschien ook voor altijd verbroken84..
In Wenen hoorde Pighius voor het eerst van het bestaan van het ‘Monumentum Ancyranum’. Hij wilde aanstonds meer over deze inscriptie weten, omdat hij bezig was met het verzamelen van materiaal voor een boek getiteld ‘Annales Magistratuum Romanorum’. Deze studie was bedoeld als een commentaar op de ‘Fasti Capitolini’; oude historici, maar ook munten en inscripties, vormden de bron voor deze uitvoerige chronologie van de Romeinse geschiedenis85..
Op 6 augustus 157486. schreef Pighius vanuit Wenen aan Karel Rijm in Constantinopel dat door Suetonius het bestaan bekend was van de ‘Res gestae’ van keizer Augustus en van het feit dat Augustus kopieën hiervan verspreid over zijn rijk had laten
opstellen. Busbequius had hem ervan overtuigd dat grote delen van het uittreksel van de ‘Res gestae’ nog in Ankara bestonden, dat hij ze zelf had gezien en dat het met Rijms hulp niet moeilijk zou zijn om iemand die Latijn kende de inscriptie tegen beloning te laten afschrijven. Busbequius had de kosten geschat op 20 tot 30 dukaten. Pighius had dit bedrag hiervoor over87..
Ook via Sambucus heeft Pighius geprobeerd een betere kopie van de inscriptie te verkrijgen, want in een brief van 30 augustus 1574 schreef Sambucus dat zij binnen vier dagen de Ankara-inscriptie zouden hebben88.. Verheugd door dit bericht antwoordde Pighius dat hij er dan over dacht Sambucus binnen vier dagen te bezoeken89.. Dat Pighius toen een exemplaar van het ‘Monumentum Ancyranum’ heeft ontvangen - vermoedelijk het exemplaar dat Clusius later bij Sambucus zou zien - valt wellicht af te leiden uit een latere brief van Sambucus aan de Romein Fulvius Ursinus, waar Sambucus in antwoord op een niet nader bekende opmerking van Ursinus schreef: ‘(..) La copia haveva dato al Signor Pigghio, non so si l'habbiate havuto o visto’90..
Pighius ontving op 25 februari 1575 in Rome een teleurstellend antwoord van Karel Rijm uit Constantinopel. In diens brief van 1 november 1574 las Pighius namelijk dat Rijm vanwege zijn aanstaande vertrek uit Constantinopel zich niet persoonlijk met Pighius' zaak kon bezighouden. Ook Busbequius had hem geschreven over deze zaak. Vanwege zijn vertrek kon hij zijn eigen schilders niet sturen, maar niettegenstaande de tijdnood had hij twee bevriende kooplui met de opdracht belast en deze ook bij zijn opvolger baron Ungnad warm aanbevolen91.. Het initiatief van Pighius om een goed afschrift van de ‘Res gestae’ van Augustus te bemachtigen, is, voor zover we weten, uiteindelijk toch op niets uitgelopen.
Ook Carolus Clusius verdiepte zich, zoals we reeds kort hebben
aangegeven, in het ‘Monumentum Ancyranum’ en raadpleegde beschikbare afschriften. Zijn opmerkingen over de verschillende kopieën leidden tot enkele bijzondere conclusies. In de reeds eerder genoemde brief aan Lipsius, die in ieder geval vóór 1588 geschreven moet zijn, lezen we dat Busbequius, toen die zich nog in Wenen bevond, op zijn verzoek tevergeefs gezocht had tussen zijn papieren naar de kopie van het ‘Monumentum Ancyranum’ dat door hemzelf was afgeschreven (‘Ancyranarum tabularum’ exemplar ab ipso (..) exceptum’)92., maar later had Busbequius zich herinnerd dat hij het had uitgeleend en niet meer had teruggekregen. In 1576 had hijzelf (Clusius) het exemplaar van Antonius Verantius gekregen van diens neef Faustus Verantius. Bestudering van het aantal versregels op elke pagina, van de vorm van de letters, van de scheiding van de woorden en van de herhalingen, zoals die soms in dat exemplaar voorkwamen, leerden hem (Clusius) dat dit alles een weergave was van de tafels in Ankara, maar in een exemplaar bij Sambucus trof hij niet een indeling in regels en niets van de andere kenmerken van Verantius' exemplaar; hij had bovendien in 1584 Leunclavius (Lewenklauw), die in het gezelschap van de gezant Henricus de Liechtenstain naar Turkije was gereisd, het exemplaar van Verantius meegegeven om het zo mogelijk te vergelijken met het exemplaar in Ankara; dit was vanwege de ziekte van de gezant niet gelukt; wel had Leunclavius twee Duitse edellieden getroffen, die de voorafgaande winter in Ankara een afschrift hadden gemaakt; deze kopie had in serie II vers 3 ‘CONLEGA’ in de plaats van ‘COLLEGA’ en in de ‘voortzetting’ van de eerste serie, vers 10 ‘QUOTESCUMQUE’ in de plaats van ‘QUOCESCUNQUE’; verder was hun exemplaar minder zuiver dan dat van Verantius; dagelijks werden de letters immers door de onbeschaamdheid van de Turkse soldaten meer stuk gemaakt, vooral wanneer die zagen dat christenen deze inscripties overnamen; dit was ook de twee Duitse edellieden tijdens het overschrijven overkomen. Aldus Clusius93..
Mommsen heeft weinig waarde gehecht aan het verhaal van deze twee Duitse edellieden: het verhaal van Clusius bevatte zijns inziens voldoende aanwijzingen voor de stelling dat zij de steen zelf niet hadden afgeschreven, maar de oude kopie van Busbequius aan Leunclavius hadden aangeboden. Het verhaal over de hinder die zij van de Turken zouden hebben ondervonden, vertoont ook opmerkelijke overeenkomsten met Belsius' woorden en de regels in het afschrift in het Vaticaan en het daarmee gelijke afschrift in Wenen.
In de zestiende eeuw waren het dus vooral Nederlandse geleerden die zich voor de inscriptie hebben geïnteresseerd94.. Van hen zou Andreas Schottus uiteindelijk de eerste publicatie op zich nemen. Schottus werkte rond 1579 aan de uitgave van het ‘Historiae Romanae Breviarium’ en de ‘De vita et moribus Imperatorum
Romanorum’ van Aurelius Victor. Busbequius had hem het gebruik van zijn bibliotheek, munten- en inscriptieverzameling toegestaan en onderhield zich in zijn schaarse vrije tijd graag met Schottus over studie en wetenschap95..
De publicatie van het ‘Monumentum Ancyranum’ wekte van meet af aan een verlangen naar een betere tekst. Vooral Lipsius toonde meermalen zijn genoegen over Busbequius' initiatief96.. Opmerkelijk is in dit verband een moeilijke passage in een brief die Carrio op 15 mei 1581 vanuit Antwerpen aan Lipsius schreef; hij zegt dat hij door de vriendelijkheid van de ambassadeur Redenaeus een kopie kreeg van het ‘Monumentum Ancyranum’. Deze kopie was veel nauwkeuriger en preciezer afgeschreven. Dit zou Busbequius een groot plezier doen: ‘(..) omdat je hem nu een plaats aangewezen hebt bij een oude schrijver, waar de gemeenschap van “Asia” die plaats aan Augustus heeft gewijd, evenals de originele tekst van Augustus zelf {aangeeft}’97.. Deze opmerking van Carrio doet
vermoeden dat Lipsius Busbequius had gewezen op de plaats bij Josephus, die een toespeling op Ankara zou bevatten98.. Wij vernemen hierna niets meer over dit afschrift dat Carrio heeft gezien.
Schottus had Lipsius in 1583 reeds aangemoedigd tot correcties van de tekst van de ‘Res gestae’99.. Jaren later richtte, zoals we zagen, ook Clusius zich tot Lipsius met vragen over deze tekst100.. Inderdaad gaf Lipsius in 1588 een verbeterde tekst van het ‘Monumentum Ancyranum’ uit in zijn ‘Auctarium’, op grond van Busbequius' afschrift én dat van Verantius, waarvoor Clusius had gezorgd101..
Schottus verwees in zijn uitgave niet alleen naar de genoemde plaats van Suetonius' leven van Augustus, maar ook naar andere plaatsen bij Suetonius, Tacitus en Velleius Paterculus102.. De gebrekkige tekstoverlevering van het ‘Monumentum Ancyranum’ liet weinig anders toe dan het zoeken naar verwijsplaatsen bij klassieke auteurs, en het aanbrengen van talloze conjecturen. Lipsius, Scaliger en Casaubonus hebben zich hieraan met wisselend succes gewaagd103..

Pas in de tweede helft van de zeventiende en ook in de achttiende eeuw werden weer enige pogingen ondernomen om een betere transcriptie van het ‘Monumentum Ancyranum’ te maken. Toen ook bleek dat het met het beschadigen van de inscriptie door de Turken niet zo erg gesteld was, als men oorspronkelijk zei. Aan het eind van de achttiende eeuw was de tekst goeddeels gereconstrueerd. Zonder de herontdekking van de Griekse versie van het ‘Monumentum Ancyranum’ zou dit echter niet mogelijk geweest zijn. Die inscriptie, op de buitenmuur van hetzelfde gebouw, was in 1555 nog aan het oog onttrokken door het gebouw dat er tegenaan was geplaatst. Door de ontdekking van een fragment van een tweede Griekse tekst te Apollonia in Pisidia, het ‘Monumentum Apolloniense’, en in 1914 van een derde kopie in Antiochië bij hetzelfde Pisidia, het ‘Monumentum Antiochenum’, kon het werk dat door Busbequius, Verantius, Belsius en Dernschwam was begonnen, worden voltooid104..


Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


landen