Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote

[p. 362]

Hoofdstuk XIII: De laatste levensdagen van Busbequius. Zijn overlijden en begrafenis.

De overval.

Busbequius^1. vroeg tenslotte verlof aan keizer Rudolf en koningin-weduwe Elisabeth om zich na zo lange trouwe dienst te mogen terugtrekken. De biografen Miraeus, Andreas en Sanderus spreken van een dienstverlof van een half jaar^2.. Sanderus schrijft bovendien dat Busbequius in verband met de oorlogshandelingen in Frankrijk een catastrofe voorzag en dat hij zich ook in Mantes niet langer veilig waande. In Louvers, waar hij in de maand september van het jaar 1591 verbleef, wachtte hij de toestemming van de keizer en Elisabeth af^3.. Of hij die gekregen heeft, weten we niet, maar nog in diezelfde maand 1591 vertrok hij vanuit Mantes^4. met de bedoeling om zich in Dieppe in te schepen voor Calais, vanwaar de reis naar Boesbeke niet lang zou zijn en minder bedreigend dan over land.

Tegen de avond werd het dorp Cailly bereikt, even ten noorden van Rouen en een 40 kilometer van Dieppe^5.. Hier hoopte Busbequius de nacht door te brengen.

Maar die nacht overvielen soldaten - volgens Sanderus waren het er zeven^6. - hem in zijn onderkomen; Busbequius werd samen met zijn dienaren en bagage door soldaten van het naburige Préaux^7. meegenomen. Maar toen deze soldaten,

1. De belangrijkste bron voor het nu volgende verhaal over Busbequius' sterven is: ‘Augerius (..) Busbequius’ {Vita, 1598 of later} (PBN Coll. Dupuy 348, f. 179). Zie over deze levensbeschrijving H. I, p. 12 vlg..

2. MIRAEUS ‘Elogia Belgica’ (1609), 184; ANDREAS (1643), 93; SANDERUS (1624), 26.

3. SANDERUS (1624), 26. Thuanus meende dat Busbequius pas naar Vlaanderen terugkeerde in het jaar 1592, na het overlijden van koningin-weduwe Elisabeth: THUANUS (1604-1614), V, 179 (Libr. CIV); cf. n. 13.

4. Dit is ook in overeenstemming met de mededeling van Busbequius' secretaris Renatus de Vos, cf. H. I, p. 15.

5. Sanderus heeft het niet geheel juist over een afstand van ‘9 milliaria’ van Dieppe: SANDERUS (1624), 26. Een ‘milliarium’, oorspronkelijk een ‘Romeinse mijl’ (1.000 passen, ofwel 1.480 meter), kreeg later verschillende waarden: een Duitse mijl was gelijk aan 12.000 passen of twee uren gaans, een Franse mijl was gelijk aan één uur gaans. Zie voor de geografische ligging van de genoemde plaatsen: LLOYD (1973), p. xvi.

6. SANDERUS (1624), 26.

7. ‘Augerius (..) Busbequius’ {Vita, 1598 of later} (PBN Coll. Dupuy 348, f. 179): ‘Chars des Preaux’; SANDERUS (1624), 26: ‘Arx de Preau’.

[p. 363]

die onder gezag stonden van admiraal De Villard, gouverneur van Rouen, bij Busbequius paspoorten vonden van de Franse koning, van de hertog van Mayenne, van De Villard, en van nog anderen^8., begrepen zij dat zij een ongelukkige vangst hadden gedaan: de volgende dag brachten zij de oude man samen met zijn dienaren en al zijn bagage terug naar de plaats waar zij hem gevangen hadden genomen. Maar Busbequius, beledigd en zwaar geschokt, kon niet onmiddellijk verder reizen^9..

Miraeus vertelt een anekdote over de moed die Busbequius zou hebben getoond: hij voer uit tegen de soldaten, die hem als gevangene te paard meevoerden^10., dat zij in strijd met het gezanten- en volkenrecht hem geweld aandeden en dat zij zijn koffers niet, zoals zij zeiden, op het bevel van de gouverneur van Rouen hadden weggenomen, maar belust op buit. De rovers lieten, afgeschrikt door zijn moed, de koffers en het archief (‘scrinia et tabulae’) onaangeroerd en gaven de gevangene zonder hem een haar te krenken in alle vroegte zijn vrijheid terug. Zelf vluchtten de rovers heen met een slecht geweten. De bevelhebber van Rouen beloofde dat hij de misdaad zou wreken. Busbequius had geantwoord - ‘edelmoedig als hij was’, schrijft Miraeus - dat hij veeleer rust voor zijn geest dan straf voor zijn onrecht eiste^11..

8. De genoemde personen waren centrale figuren in de Franse godsdienstoorlog. Over de hertog van Mayenne: ANONIEM (1860); over ‘Andrè de Brancas, Sieur de Villars’, gouverneur van Le Havre en Rouen: LLOYD (1973), 206 (s.v. ‘Brancas’).

9. MIRAEUS ‘Elogia Belgica’ (1609), 184/5; ANDREAS (1643), 93.

10. Deze mededeling ook bij: SANDERUS (1624), 26.

11. MIRAEUS ‘Elogia Belgica’ (1609), 184/5.

Busbequius' overlijden en begrafenis.

Busbequius, zich ziek voelend, wilde rust, alvorens hij verder zou reizen. Madame de Mallocy, Dame van Cailly, nam hem gastvrij op in het kasteel St. Germain^12., een kwartier gaans van Cailly. Daar overleed Busbequius nog geen drie weken later, op 27 of 28 oktober van het jaar 1591^13..

12. Beaurepaire noemt ‘Madame de Maillocy’ ‘Dame de Mailloc’ en spreekt over het kasteel van ‘Saint-Germain-sur-Cailly’: BEAUREPAIRE (1879-1881), 100.

13. De meest waarschijnlijke datum en plaats van overlijden in: WHA Reichsakten Fasz. 117, f. 569r en HESSELS (1887), 499: Clusius aan Ortelius d.d. 2-1-1592: te Cailly op 27 oktober 1591. Over het ziekbed en de datum van Busbequius' overlijden spreken de biografische bronnen, die echter onderling sterk afwijken: ‘Augerius (..) Busbequius’ {Vita, 1598 of later} (PBN Coll. Dupuy 348, f. 179): hij stierf na een ziekbed van ongeveer 3 weken in het jaar 1591; Sweertius aan Wijngaerd d.d. 9-9-1601: Busbequius stierf op 28 oktober (deze mededeling was afkomstig van Busbequius' secretaris Renatus De Vos, cf. H. I, p. 15); MIRAEUS ‘Elogia Belgica’ (1609), 185: hij overleed na een ziekbed van 21 dagen; MIRAEUS (1604), plaat 44: hij overleed op 28 oktober 1591 (cf. H. II, p. 46 (n. 144); THUANUS (1609-1604), V, 179 (Libr. CIV) en ANDREAS (1643), 93: het overlijden vond plaats na een ziekbed van weinig dagen op 28 oktober 1592; ADAM (1620), 371: hij overleed na een ziekbed van 21 dagen op 28 oktober 1592 (Adam voegt toe: ‘volgens anderen 1591’); SANDERUS (1624), 27: hij overleed na een ziekbed van 19 dagen op 21 {sic} oktober 1591. Er zijn geen documenten bekend met betrekking tot het overlijden van Busbequius in de ‘Archives de la Région de Haute-Normandie et du Département de la Seine-Maritime’ te Rouen, zoals mij werd medegedeeld door de conservatrice mevrouw Vivienne Miguet. THUANUS (1609-1614), V, 179 (Libr. CIV): hier nog de vermelding dat Busbequius, terwijl er een brief werd afgewacht uit Mayenne (‘Meduanio’ {sic}), zich tengevolge van zijn verontwaardiging {over de onrechtvaardige behandeling} een neerslachtigheid op de hals haalde die op zijn ouderdom dodelijke gevolgen had (‘moerorem in senio lethalem contraxit’).

[p. 364]

Sanderus vermeldde dat Busbequius tijdens zijn ziekte veel last had gehad van verstopping van de urinewegen door ‘steentjes en gruis’^14.. Clusius schreef aan Ortelius dat Vossius, de secretaris van Elisabeth, aanwezig was geweest aan het sterfbed en dat Vossius hem had verteld dat op zijn bevel sectie was verricht en dat twee niet ruwe, maar gladde steentjes, elk ter grootte van een duivenei, waren gevonden^15..
Busbequius werd begraven in de kerk van St. Germain. In 1598 is zijn hart in een loden kist overgebracht naar de plaats waar ook zijn voorouders begraven lagen en in grote plechtigheid bijgezet in de kerk van Boesbeke^16.. In datzelfde jaar werd aartshertog Albert, eens grootgebracht onder Busbequius' toezicht, heer der zuidelijke Nederlanden.
Busbequius' grafsteen ligt thans in de kerk van St. Germain sur Cailly, het voormalige Cailly. In 1802 werden de parochies van Saint Germain en van Cailly samengevoegd. De kerk van Saint Germain, waar de steen oorspronkelijk lag, stortte in, maar de grafsteen van Busbequius werd vervoerd naar de kerk in Cailly en geplaatst voor de ingang, waar hij ook nu nog moet liggen. Er is geen leesbare inscriptie op de steen, maar er prijken nog wel de vage contouren van vier harten. Dalle, die dit alles vertelde, schreef ook

14. SANDERUS (1624), 27.

15. HESSELS (1887), 499: Clusius aan Ortelius, d.d. 2-1-1592.

16. Dalle schreef - en Forster en Daniell vermoedelijk in navolging van hem - dat in het archief van Boesbeke stukken bewaard werden met betrekking tot de begrafenis van Busbequius; uit deze stukken bleek dat er aanzienlijke kosten aan dit gebeuren verbonden waren: DALLE (1880), 72 en FD., I, 71/2. De vermelding van de bijzetting van Busbequius' hart in het familiegraf, maar zonder jaartal, bij: ‘Augerius (..) Busbequius’ {Vita, 1598 of later} (PBN Coll. Dupuy 348, f. 179); MIRAEUS ‘Elogia Belgica’ (1609), 185; ANDREAS (1643), 93 en SANDERUS (1624), 27.

[p. 365]

dat het marmer of het metaal dat de steen bedekt hield, was weggenomen^17..

Miraeus schreef dat Busbequius bij zijn dood een leegte achterliet bij alle goede en geleerde mannen die hij had begunstigd^18.. Lucas Wijngaerd ijverde ervoor dat de herinnering aan Busbequius zou voortleven. Hij schreef geleerde mannen aan met het verzoek gedichten en grafschriften aan de overledene op te dragen. Het was waarschijnlijk zijn bedoeling om deze grafschriften uit te geven, zoals vaker gebeurde in deze tijd^19..

Lipsius, Gruterus en Pierre Pantin omschreven Lucas Wijngaerd in hun brieven als ‘edelman’ (‘vir nobilis’) en ‘consul Franconiae’^20.. In een brief aan Andreas Hoius gaf Wijngaerd te kennen dat Busbequius een oom (‘avunculus’) van zijn vrouw was en dat hij voor hem een ‘Maecenas’ was geweest^21.. Uit aantekeningen in handschriften in de Vaticaanse bibliotheek weten we dat enkele manuscripten uit Busbequius' bibliotheek in het bezit van Wijngaerd zijn overgegaan^22..
Aan Hoius schreef Wijngaerd verder dat hij om niet ondankbaar te zijn er zich met ijver op had toegelegd het graf van Busbequius luister bij te zetten door de geschriften van geleerde mannen. Heel wat grafschriften, klaagzangen en voorbeelden van andere dichtvormen waren door hem verzameld en hij nodigde Hoius uit een Grieks gedicht te schrijven. Ook vroeg hij hem de arts Federicus Jamotius^23. over te halen tot zijn plannen. Hij had Jamotius twee jaar tevoren hierover benaderd maar had nog niets van hem gehoord^24..
Dit is opmerkelijk want Jamotius schreef op 28 november 1598 een briefje aan Jacobus Cruquius met een gedicht dat de

17. DALLE (1880), 71/2. Een brief van de burgemeester van Cailly aan de heer Gerard Desmedt uit Boesbeke d.d. 14 april 1985 bevestigt het oude verhaal dat we bij Dalle aantreffen; aan de hand van een foto heb ik de deplorabele staat van het ‘zogenaamde’ Busbequius-graf bij de kerk in Cailly kunnen constateren. De Waele stelde zich voor dat dit graf het grafschrift van Lipsius droeg. Uit het vervolg van dit hoofdstuk zal blijken dat dit grafschrift is geschreven voor een monument in Boesbeke. Cf. WAELE (1954), 94/5 (n. 19).

18. MIRAEUS ‘Elogia Belgica’ (1609), 185.

19. Zo waren er enkele jaren eerder pogingen gedaan om grafschriften te verzamelen ter ere van Johannes Sambucus: LIPSIUS (1983), 134.

20. Over Lucas Wijngaerd: RUYSSCHAERT (1984), 122; GRUTERUS (1629), 3, 17-20, 59-60, 128-130. Zie ook s.v. ‘Wijngaerd’.

21. Wijngaerd aan Hoius d.d. 2-11-16{00}. Andreas Hoius (1551-1631) was hoogleraar Grieks in Douai sinds 1593. Hij onderscheidde zich ook als Latijns dichter en historicus en was bevriend met de arts Federicus Jamotius die hij in Béthune had leren kennen: ROERSCH (1886/7).

22. RUYSSCHAERT (1984), 128/9.

23. Federicus Jamotius was arts te Béthune. Hij is ook als dichter in het Grieks bekend gebleven. Hij stierf waarschijnlijk kort vóór 1600: VAN ARENBERGH (1888/9), ELLINGER (1933), III, 272.

24. Wijngaerd aan Hoius d.d. 2-11-16{00}.

[p. 366]

geadresseerde voorheen in het Latijn had opgesteld, en dat nu door Jamotius in het Grieks was vertaald: als Cruquius het gedicht geschikt vond, kon hij het doorsturen aan Wijngaerd^25..

Op initiatief van Lucas Wijngaerd kwam ook het door Lipsius geschreven grafschrift tot stand. De student en secretaris van Lipsius, de Bruggenaar Hubertus Audeiantius^26. had bij Wijngaerd de verwachting gewekt dat Lipsius bereid en vol ijver was om voor Busbequius iets te schrijven.

Lipsius publiceerde zijn grafdicht voor Busbequius samen met een brief aan Lucas Wijngaerd. Daarin schreef hij ondermeer: ‘Ik verzeker krachtig dat {mijn gevoelens} jegens onze overleden en gezegende Busbequius van dien aard zijn, dat ik graag alles wat binnen mijn vermogen ligt, gedaan zou willen zien om zijn eer en de herinnering aan hem te dienen. Kan ik die trouwe genegenheid van hem jegens mij vergeten, die verstandigheid, die deugd en de geleerdheid die daar de juiste smaak aan verleende? Dat kon ik niet, dat zal ik niet kunnen. Ik heb hem lief. Ik sluit de man in mijn hart en ik spreek dikwijls over hem, die het tot waarachtige lof past te prijzen onder de eersten van onze tijd (..)’^27..

Volgens Lipsius' grafschrift zou Busbequius door de hand van rovers zijn gedood. Deze mythe gaat terug tot de tijd onmiddellijk na Busbequius' dood. In een brief van 9 december 1591 had Johannes Vivianus aan Lipsius geschreven dat Ortelius in zijn laatste brief had gesproken over de dood van drie bevriende mannen, onder wie ook Busbequius; hij zou door rovers zijn overvallen en daardoor zo zijn aangegrepen, dat hij was gestorven^28.. Op 3 januari schreef Lipsius ontsteld aan zijn vriend Ortelius: ‘Bij de dood van Busbequius, en zulk een dood, heb ik in mijn hart getreurd. Dat deze man onder zoveel gevaren bij die buitenlanders en barbaren bewaard is en ongeveer op de drempel van zijn vaderland door de handen van rovers (zo vernemen we) omkwam! Maar bij nader inzien: langs welke weg hij ook gekomen is: het is nu eenmaal de dood; aan weinig grote mannen is een vredige dood (“euthanasia”) te beurt gevallen, zoals Augustus die wenste en heeft gekregen. Maar daarvoor in de plaats is Busbequius een goede naam

25. Jamotius aan Cruquius d.d. 28-11-1598. Cruquius (tweede helft zestiende eeuw) doceerde Grieks en Latijn te Brugge. Horatius had zijn voorkeur: ROULEZ (1876), 48-51.

26. Hubertus Audeiantius (1574-1615) geniet enige faam als Latijns dichter: SAINT-GENOIS (1860), 535; ELLINGER (1933), III, 154. Hij correspondeerde met Lipsius en wordt ook genoemd in een brief van Lipsius aan Lernutius d.d. Prid. Id. Sext. 1601: LIPSIUS (1675), II, 298. Zie ook een brief van Lipsius aan Audeiantius met als onderwerp de studie: LIPSIUS (1675), II, 257-261.

27. LIPSIUS (1675), II, 921/2: Lipsius aan Wijngaerd d.d. 31-1-1601. WAELE (1954), 107: Lipsius' grafschrift staat ook afgedrukt in zijn ‘Musae errantes’ (Antwerpen 1610) p. 76. Zie voor Nederlandse vertalingen van Lipsius' grafschrift: ANONIEM (1733), 403/4, WAELE (1954), 94 (n. 19); voor Franse vertalingen: DERVEAUX (1877), 223, MESSIAEN (1892), III, 422.

28. BURMANNUS (1727), I, 460: Vivianus aan Lipsius d.d. 9-12-1591.

[p. 367]

(“euphemia”) ten deel gevallen en hij heeft een goede roep van zijn kennis, verstandigheid en rechtschapenheid achtergelaten (..)’^29..
Janus Lernutius reageerde op Lipsius' verkeerde weergave van de gebeurtenissen rond Busbequius' dood in een brief van 13 september 1603. Busbequius was niet door de handen van soldaten of rovers, maar thuis onder zijn vrienden door zijn eigen noodlot gestorven: ‘Bij ons zijn er in wier armen hij de laatste adem heeft uitgeblazen. Lucas Wijngaerd zelf getuigt dat dit waar is. Heeft hij jou daar nooit over geschreven? Ik heb hem (Wijngaerd) daartoe vaak aangespoord’. Vervolgens vermaande hij Lipsius een verbetering aan te brengen, want diens gezag kon de vergissing een grote verspreiding geven^30.. Lipsius antwoordde Lernutius dat hij gelijk had: hij zou de fout noteren, het ging hem erom een mondeling bericht in een brief op te nemen, niet geschiedenis te schrijven^31..

Aldus slaagde Wijngaerd erin verschillende humanisten en geleerde lieden over te halen een of meer verzen op Busbequius te schrijven. In een niet gedateerd briefje aan Audeiantius vroeg Wijngaerd of Audeiantius de gedichten die hij had opgestuurd, wilde nazien en verbeteren^32..

Wie de schrijvers van deze gedichten waren, is niet precies bekend. Van Janus Lernutius bezitten we een gedicht in drie disticha. Het komt voor onder het portret van Busbequius dat Miraeus in 1604 publiceerde^33.. Een grafschrift dat door Lucas Wijngaerd in het Grieks was geschreven, is in de Latijnse vertaling van Justus Rycquius bewaard gebleven^34.. Hetzelfde Griekse gedicht was reeds eerder vertaald door Maximiliaan de Vriendt (Vrientius). Wijngaerd had ook aan hem gevraagd een grafschrift voor Busbequius te

29. LIPSIUS (1675), II, 212: Lipsius aan Ortelius d.d. 11-1-1592. Deze woordspeling van ‘euthanasia’ en ‘euphemia’ later bij: MIRAEUS ‘Elogia Belgica’ (1609), 185.

30. BURMANNUS (1727), I, 25/6: Lernutius (Brugge) aan Lipsius, 13-9-1603; cf. CROMBRUGGEN (1955), 78/9. Men treft Lipsius' versie van de gebeurtenissen rond Busbequius' dood ook aan bij CAMERARIUS (1610), 120 (zie het citaat bij DALLE (1975), 21).

31. LIPSIUS (1675), II, 410: Lipsius (Leuven) aan Lernutius, 21-9-1603. In een brief d.d. 22-3-1601 aan Audeiantius sprak Lipsius zijn sympathie voor Lucas Wijngaerd uit en hij gaf hem de volledige vrijheid om zijn grafschrift op Busbequius algemeen te verbreiden en in steen te beitelen: LIPSIUS (1675), II, 805/6. Op 13 oktober 1601 bedankte Lipsius Lucas Wijngaerd voor ontvangen bloemen: LIPSIUS (1675), II, 302.

32. Wijngaerd aan Audeiantius d.d. ?-?-{na 1600}

33. MIRAEUS (1604), plaat 44; zie de afbeelding op p. 370 en verder H. I, p. 14, H. II, p. 46 en H. V, p. 119 vlg.. Een vertaling van dit gedicht bij WAELE (1954), 93 (n. 16).

34. RYCQUIUS (1624), 96. Het gedicht staat ook bij BULLART (1695), I, 81, DALLE (1880), 43, en WAELE (1954), 114. Een Franse vertaling van het gedicht komt voor bij MESSIAEN (1892), III, 423 (n. 1). Justus Rycquius (1587-1627) was een zoon van Jacobus Rycquius en Catharina Stadius, dochter van Johannes Stadius: ERNALSTEEN (1927), 15, ELLINGER (1933), III, 272-275. Zie s.v. ‘Stadius’.

[p. 368]

schrijven, maar we weten niet of Vrientius werkelijk gevolg heeft gegeven aan zijn belofte dat Wijngaerd een ‘apotheose voor de schim van Busbequius’ kon verwachten^35.. Het is evenmin zeker of er enig grafmonument voor Busbequius is opgericht, versierd met grafschriften van vrienden en bekende schrijvers, en of er een bundeling van deze grafschriften is uitgegeven^36..
Tijdens werkzaamheden in de kerk van Boesbeke werd op 23 november 1932 een loden kistje in de vorm van een hart gevonden. Men stelde vast dat het kistje het hart van Busbequius bevatte. Op 17 januari van het volgende jaar werd dit kistje in de aanwezigheid van een groot aantal getuigen teruggeplaatst^37..

Het laatste eerbewijs aan Busbequius was de verheffing van de heerlijkheid Boesbeke, in het bezit van zijn neef Karel van Yedeghem, tot de baronie Boesbeke. Dit geschiedde in 1600 door aartshertog Albert uit erkentelijkheid voor de verdiensten van de leden van de familie Ghiselin. Busbequius en in het bijzonder zijn hulp aan aartshertog Albert tijdens de reis naar Spanje in 1570 werden afzonderlijk in de akte vermeld^38..

35. De Vriendt aan Wijngaerd d.d. 12-11-1600; cf. VRIENTIUS (1603).

36. Gedichten op Busbequius komen onder andere voor in de edities van werk van Busbequius uit 1630 (Leuven), en 1652 (Dordrecht); cf. VAN DER HAEGHEN (1964), I, 399, 401 en passim. Van de dichter Joseph Salembier is een gedicht opgenomen in de bibliografie van: WAELE, (1954), 114/5.

37. Een brief van 23 december 1932 van de hoofdconservator van de ‘Musées du Palais des Beaux Arts’ te Rijssel aan J.B. Dalle, burgemeester van Boesbeke en een akte van 17 januari 1933 - de dag van de terugplaatsing van het loden kistje met Busbequius' hart - ondertekend door een groot aantal getuigen worden in Boesbeke bewaard. Kopieën van deze stukken werden mij toegestuurd door de heer Gerard Desmedt uit de gemeente Boesbeke.

38. De akte staat afgedrukt bij DALLE (1880), 350-355. De akte vermeldt ten onrechte dat Busbequius aartshertog Albert 25 jaar eerder - in plaats van 30 jaren - naar Spanje had begeleid: ID., 351. Zie over de verheffing van Boesbeke, ondermeer als beloning voor Busbequius' verdiensten, tot baronie: MIRAEUS (1622), 14. De band tussen Busbequius en aartshertog Albert vinden we benadrukt door PIRENNE (1907), IV, 212. Over het wapen van de familie Ghiselin: ESPINOY (1631), 147; dit was niet het wapen van Busbequius zelf, cf. WAELE (1954), 90/1 (n. 6). Over Karel van Yedeghem en de geschiedenis van de heerlijkheid Boesbeke: DALLE (1880), 74 vlg..

[p. 370]

Portret van Augerius Busbequius op oudere leeftijd (anoniem), uit: Aubertus Miraeus, Illustrium Galliae Belgicae scriptorum icones et elogia, Antwerpen 1604, plaat 44.
Zie ook H. I, p. 14.