Logo DBNL
Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote (1989)

Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote

(1989)–Zweder von Martels–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk XI: Het verblijf in Spanje en Wenen (1563-1574).

In Vlaanderen (voorjaar 1563). Schulden.

Busbequius verafschuwde het ijdele vertoon aan het hof en had de keizer gevraagd hem te laten gaan. Maar hij kreeg slechts verlof om familie en vrienden te bezoeken en zijn privézaken te regelen. Op een teken van de keizer diende hij terug te keren1..

Busbequius bleef tot het vroege voorjaar van 1563 in zijn vaderland. Zijn brieven uit deze tijd komen uit Brussel, maar ook uit Wiese en Rijssel, plaatsen waar zijn familie leefde. Hier, in zijn vaderland, kon hij dan eindelijk zijn honger naar gesprekken met goede en ontwikkelde vrienden stillen en werden zijn gedachten aan de verveling en de ellende van het verblijf bij de Turken uitgewist2.. Zijn vader George Ghiselin II was in 1561 overleden3.. In Wiese leefde zijn zuster Agnes. Zij was gehuwd met Jacobus van Yedeghem, heer van Wiese. Van hun zoon Karel van Yedeghem kocht Busbequius in zijn latere leven de heerlijkheid Boesbeke4..

Hieronymus du Mortier, een Latijns dichter uit Rijssel, drukte in 32 verzen zijn blijdschap uit over de behouden terugkomst van de gezant uit het ‘barbaarse’ rijk van Süleyman. Hij prees Busbequius als deugdzaam en onverschrokken, maar roemde hem vooral, omdat hij zijn opdracht goed ten einde had gebracht5..
Busbequius ontving van dezelfde dichter een gedicht, dat vol vaderlandsliefde de overwinning bezong, die de Spaanse troepen in 1558 bij Grevelingen op de Fransen hadden behaald6.. Dit was de
eerste keer dat een Latijns literator zijn werk aan Busbequius opdroeg. Die reageerde met een kort bedankbriefje, waarin hij de dichter prees voor zijn beeldend vermogen bij het beschrijven van de oorlog, die door het vaderland was gevoerd7..

Heel wat van de Spaanse gevangenen die door Busbequius' bemiddeling en borg uit Turkse gevangenschap waren vrijgekocht, vergaten spoedig na terugkeer in hun vaderland de belofte om het voorgeschoten bedrag terug te betalen. Dit was al duidelijk, toen Busbequius uit Constantinopel terugkeerde, want sommige schulden hadden al terugbetaald moeten zijn vóór oktober 1561. Aan het eind van zijn gezantschap was Busbequius een 5.000 scudi schuldig aan de kooplieden Pietro en Francesco Licini en Jacopo Drapper (‘Jacomo de Draperiis’). In zijn laatste Turkse brief schreef hij dat het hem ter ore was gekomen dat veel van de vrijgekochten zich vrolijk maakten over zijn goedheid, die zij beschouwden als een bewijs van naïviteit8.. Deze hoge schulden zouden Busbequius nog jaren parten spelen.

De oud-gezant maakte melding van zijn financiële moeilijkheden in enkele brieven aan Ferdinand en Maximiliaan vanuit Rijssel. Hij herinnerde aan het feit dat hij bij zijn vertrek uit Constantinopel in augustus van het voorafgaande jaar nog zoveel mogelijk Spaanse krijgsgevangenen had losgekocht, vooral centurio's, vaandeldragers en andere soldaten uit de hogere rangen. Hij had zich voor hen borg gesteld bij de kooplieden voor meer dan 3.000 kronen. Deze som was bij zijn terugkeer nog niet betaald en de termijn zou weldra vervallen9..
Ferdinand en Maximiliaan reikten Busbequius de helpende hand. Het zou namelijk zowel voor henzelf als voor de positie van hun gezanten in Constantinopel schadelijk zijn, wanneer Busbequius in moeilijkheden zou geraken. Reeds op 26 december had Ferdinand op Busbequius' verzoek brieven aan Filips II gestuurd via Martin de Guzman, de gezant van Ferdinand in Brussel; hierin werd aandrang uitgeoefend om Busbequius te steunen bij het verkrijgen van zijn geld. Er was aan de brief voor De Guzman een overzicht van de schulden toegevoegd. Dit overzicht was door Busbequius opgesteld10..
Deze schulden waren in grote lijnen de volgende:
1. Een aantal wisselbrieven stond op naam van de Venetiaanse koopman Pietro Licini uit Constantinopel. Zij hadden een waarde van 2139 scudi. De namen van dertien schuldenaars staan op een afzonderlijke lijst. De borgsommen voor hen varieerden van 25 tot 288 en een halve dukaat en vormden samen een som van 1408 en een halve dukaat; omdat de betaling had moeten geschieden in oktober 1561, was de jaarlijkse rente van 18 procent erbij gevoegd. Deze 2139 scudi moesten onmiddellijk worden betaald, maar Busbequius was hiertoe niet in staat11..
2. Een andere schuld van 720 scudi bij Francesco Licini betrof de borg voor Francesco Henriques. Bij zijn vertrek had Busbequius Jacopo Drapper opgedragen deze schuld te betalen. Dit zou geschieden, maar met stoffen, en met een groot verlies12..
3. Een schuld van 316 scudi eveneens bij Licini was voor de broer van Kapitein Negrette.
4. Busbequius was 50 scudi schuldig namens een niet met naam bekend soldaat van Balthasar de Ocampo.
5. En tenslotte was de gezant nog eens 1.880 dukaten schuldig aan Licini voor de Siciliaanse ridder (‘Cavallier’) Balthasar de Mezauilla; Don Juan di Cardona had hem aanbevolen bij Busbequius.
Het verblijf in Vlaanderen bracht geen oplossing voor Busbequius' financiële problemen. Omdat Martin de Guzman niet in Brussel bleek te zijn, toen hij hem wilde opzoeken, en omdat hij aarzelde, of hij diens plaatsvervanger zijn problemen wel kon voorleggen, schreef hij op 15 februari brieven aan Ferdinand en aan Maximiliaan. Hij speelde daarin met de gedachte om zelf naar Spanje te reizen, waar hij Filips II zijn zaak zou kunnen voorleggen: zijn schulden werden dagelijks groter door de rente die erop drukte13.. Op 4 april schreef Busbequius aan Ferdinand dat hij in Antwerpen 1.200 kronen - alles wat hij op dat moment had - aan schuldeisers had betaald. Hij verzocht de keizer de 5.000 florijnen, die hem reeds in Constantinopel waren toegezegd, uit te betalen aan Hieronymus de Cock, die met zijn problemen bekend was. Hij waarschuwde ook voor het gevaar dat in de toekomst de gevangenen in Constantinopel nauwelijks nog op hulp van kooplieden hoefden te rekenen, wanneer dezen hun geld niet zouden ontvangen en dat ook de keizer
grote schade zou lijden als hij in de toekomst de steun van diezelfde kooplieden zou moeten ontberen14..
Deze schulden vormden ongetwijfeld een aanleiding voor Busbequius' vertrek naar Spanje in november 1563. Op 19 januari 1564 richtte Ferdinand zich in een brief tot Filips en voegde eigenhandig een aanbeveling toe. In deze brief lezen we dat Busbequius nog ongeveer 3.000 dukaten aan schulden had, inclusief de rente. Deze schulden waren aangegaan op aanraden van graaf De Luna, ambassadeur van Filips bij Ferdinand en van andere dienaren van de Spaanse koning, met de belofte dat het geld zou worden terugbetaald. Busbequius' inspanningen voor Don Alvaro, Don Sancho en Don Berenguer werden in herinnering gebracht en ook het feit dat Von Dietrichstein was opgedragen zich voor Busbequius in te zetten15..
Erg voortvarend reageerde de bureaucratie in Madrid niet. Een brief van Filips op 31 december 1564 spoorde de gouverneur van Milaan (de hertog van Albuquerque) aan een onderzoek te doen naar Franco Enriques de Texeda, kapitein van Trezzo - hij is de eerdergenoemde Francesco Henriques - vanwege diens schuld van 901 dukaten aan Busbequius16.. Op 23 augustus 1569 wendde Maximiliaan zich nogmaals tot deze instantie met hetzelfde verzoek17.. Wederom zonder resultaat18.. Maximiliaan beval op 1 februari 1568 een brief van Busbequius aan bij de hertog van Medina Celi, vicekoning van Sicilië, en deed het verzoek om Busbequius, die gebukt ging onder de hoge rente van het losgeld dat hij had voorgeschoten, te helpen19..

Filips II kwam Busbequius tenslotte zelf tegemoet. Hij schonk hem 2.000 scudi als tegemoetkoming in de onkosten (‘ayuda de costa’). Deze som zou betaald worden uit de inkomsten van de vicekoning van Napels (Don Garcia de Toledo). Maar het bleek ook niet eenvoudig dit bedrag in handen te krijgen en wederom was het nodig dat Maximiliaan namens Busbequius hierover schreef aan Don Garcia de Toledo20..

Maximiliaan verleende Busbequius op 13 oktober 1567 bovendien voor zijn verdiensten en voor gederfd vermogen een schenking (‘Gnadegeld’) van 2.000 kronen in goud. Het eerste deel zou hij krijgen op 1 september 1568, het tweede

deel op 1 september van het volgende jaar. Over het geld zou een rente van zeven procent worden betaald, zolang het nog niet was uitgekeerd21..

Ook Don Alvaro de Sande en Don Sancho voldeden niet ten volle aan hun verplichtingen jegens de Turken. Dit speelde nog jarenlang een nadelige rol in de onderhandelingen met de Turken. Op 15 maart 1564 schreef Albert de Wijs aan Ferdinand een brief vol Turkse klachten over het niet nakomen van de afspraken bij de vrede: nog altijd was het eregeschenk niet gebracht. Ook de 45 Turkse slaven die Don Sancho de Leyva had beloofd, waren nog niet gegeven. Don Alvaro was nog vijf slaven verschuldigd en bovendien 4.000 dukaten aan Ali Pasja en 1.000 kronen, waarvoor Ibrahim borg stond; ook was nog altijd niet de belofte ingelost om een vrouw die afkomstig was uit Milete te bevrijden22..

De Hofraad (1563).

In het voorjaar van 1563 keerde Busbequius uit Vlaanderen terug in Wenen23.. Keizer Ferdinand had hem reeds na zijn komst uit Constantinopel een plaats in zijn Hofraad gegeven24.. De taken van de hofraadgever waren niet nauwkeurig omschreven, maar in het algemeen bracht de functie grote verantwoordelijkheid met zich mee. Busbequius woonde de zittingen van de Hofraad in dit jaar echter slechts korte tijd bij25..

In de laatste regeringsjaren van Ferdinand telde de Hofraad een tiental leden26.. Zij vergaderden bijna dagelijks onder leiding van de keizer of diens plaatsvervanger en namen besluiten over zowel binnen- als buitenlandse aangelegenheden, maar met name op het gebied van juridische aangelegenheden en partijzaken. In het algemeen beschouwde de keizer de leden van de Hofraad veeleer als persoonlijke raadgevers dan als afgevaardigden van de standen.
De Hofraad volgde de keizer dan ook zoveel mogelijk op diens reizen. De belangrijkste besluiten over buitenlandse aangelegenheden werden door de keizer zelf en zijn Geheime Raad behandeld. Een vaste scheiding van competentie bestond er evenwel niet27.. De Hofraad was voor bijna de helft samengesteld uit personen uit de Oostenrijkse erflanden. De overige leden waren afkomstig uit het Duitse rijk en de Italiaanse gebieden, die aan de Habsburgers toebehoorden. De leden kwamen behalve uit de adel ook uit de heren-, ridder- en geleerdenstand; vooral ook juristen waren erin opgenomen28.. Hoewel Busbequius als Vlaming een onderdaan was van Filips II, was er geen belemmering voor zijn toetreding tot de Hofraad van Ferdinand; later geschiedde hetzelfde met Karel Rijm nadat hij in maart 1573 was teruggekeerd uit Constantinopel29..
Busbequius had als hofraadgever recht op een aantal privileges30. en op het gemiddelde salaris van 50 gulden en 20 kronen per maand31.. De reden dat de keizer Busbequius opnam in de Hofraad zal gezocht moeten worden in zijn rijke ervaring met het Ottomaanse rijk. Wellicht speelden ook zijn contacten met de Nederlanden een rol. Vanaf 10 juli tot begin november 1563 woonde Busbequius de zittingen van de Hofraad bij, daarna vertrok hij naar Spanje32..

De verlening van het gulden- ridderschap. Opvattingen over adeldom.

Op 8 september 1563 werd Maximiliaan in Pressburg (Bratislava) tot koning van Hongarije gekroond33.. Dagenlang duurden de feestelijkheden en toernooien. Op de dag van de kroning trokken de verzamelde edelen na de kroningsmis in plechtige optocht naar de Franciscanerkerk, waar een aantal mannen de ridderslag zou ontvangen34.. Onder luid applaus van de vertegenwoordigers uit alle standen werd ook Busbequius met drie slagen tot ‘gulden ridder’ verheven. Dit was

een blijk van erkenning en een beloning voor zijn diensten aan het rijk35..

Keizer Ferdinand bevestigde op 3 april 1564 in een oorkonde de titelverlening door koning Maximiliaan36.. De titel van gulden ridder werd door keizer en koningen verleend voor verdiensten in dapperheid, deugd of verstand37.. Een gulden ridder was gerechtigd tot het dragen van ridderattributen als gulden sporen (‘calcaria’), halsketens (‘torques’), zwaarden (‘gladii’), kleren (‘vestes’), medailles (‘phalerae’) en een gouden of verguld tuigage voor de paarden38.. Er waren geen andere bijzondere rechten aan de titel verbonden. De betekenis lag dus vooral in het eerbewijs en de uitverkiezing, zij het dat aan dit laatste afbreuk werd gedaan, omdat veel adellijke titels in die tijd voor geld te koop waren39..

Busbequius verbond in zijn Turkse brieven adeldom (‘nobilitas’) nauw met persoonlijke dapperheid (‘fortitudo’) en deugdzaamheid (‘virtus’)40., maar in een brief aan Masius beschouwde hij ook de inspanning voor het algemeen belang als een eervolle bestemming voor het leven41..

Deze opvattingen over adeldom bestonden reeds in kringen van vroege Italiaanse humanisten, en zij hadden later ook in Bourgondische kringen ingang gevonden42.. Busbequius merkte in zijn Turkse brieven met instemming op dat in het Ottomaanse rijk eenieder, met uitzondering van de leden van het huis van de sultan, beoordeeld werd naar zijn verdiensten, zodat binnen het Ottomaanse rijk een persoon van koninklijken bloede soms in lager aanzien stond dan een eenvoudige zwijnenhoeder, die (zoals Rüstem Pasja) tot de hoogste positie in het rijk was opgeklommen. Busbequius meende dat het accent op prestatie en verdienste en de afwijzing van adeldom en macht op grond van afkomst de oorzaken waren voor de voorspoed en het aanpassingsvermogen van het Ottomaanse rijk43.; voortdurende oefening en inspanning lagen aan de basis van het succes van de Turken44..

De nadruk bij de Turken op deugd, persoonlijke inzet en beloning was ook eerdere reizigers als Belon en Postel opgevallen45.. Toch had geen van hen hieruit afgeleid dat het Turkse rijk aan deze prestatiegerichte maatschappij zijn superioriteit te danken had. Busbequius werkte deze gedachte juist sterk uit in zijn Turkse brieven en zijn ‘Exclamatio’. Het verloren geschrift ‘De vera nobilitate’ had ons misschien nog meer over zijn denkbeelden kunnen leren, al is het niet uitgesloten dat dit werkje niets anders was dan een uittreksel uit zijn bekende werk46..
Ook Busbequius zelf behoorde niet tot de erfelijke adel, en was daarenboven als bastaard geboren47.; hij had zich door eigen inspanningen een hoge positie verworven. In de ridderschapsakte worden zijn persoonlijke moed en de kwaliteiten en verdiensten die hij door studie en ijver had verworven, geprezen48..
Uit zijn brief aan Masius van 28 mei 1556 blijkt dat Busbequius zich voor de keuze gesteld voelde van een leven in dienst van de muzen, of in dienst van de keizer en het algemeen belang. Hij had in eerste instantie gekozen voor het laatste. Het is des te opmerkelijker dat hij, met het beeld van de ideale hoveling voor ogen, het gangbare leven aan het hof afwees. Hij zag daar vooral valse schijn en weinig oprechtheid; er heerste jaloezie, vriendschapstrouw ontbrak en, zo meende hij, vorsten veranderden licht hun gezindheid, want ‘zij zijn ook zelf mensen’49.. Maar, zo voegde hij aan deze woorden in zijn vierde Turkse brief toe, keizer Ferdinand was een uitzondering en hij wilde zijn brief niet besluiten, eer hij een beminnelijk portret van deze hardwerkende en rechtvaardige vorst had geschreven50..
Sommige vrienden noemden Busbequius' streven naar persoonlijke adeldom. Dominicus Baudius, die zelf een Rijsselaar was van oorsprong, schreef in een aan Busbequius opgedragen gedicht dat deze, weinig tevreden met de roem en adeldom van zijn afkomst, door eigen deugden beroemd wilde zijn. De dichter bezong zijn inspanningen en voortdurende oefening van zijn talent51.. Lernutius noemde Busbequius in een epigram groot door zijn rijkdom en
voorvaderlijk bloed, maar groter door de adeldom van zijn eigen talent (‘nobilitate ingenii sui’)52.. En ook Lipsius prees Busbequius' persoonlijke deugd (‘virtus’)53..
Busbequius maakte in de regel geen gebruik van de titel van ‘Eques Aureus’. Stadius was een van de weinigen die hem als zodanig betitelde in een officiële brief54..

Aan het Spaanse hof (1563-1566).

Drie jaren had het touwtrekken tussen Ferdinands zoon Maximiliaan en Filips II geduurd voordat Maximiliaan erin toestemde zijn oudste zonen Rudolf en Ernst naar het Spaanse hof te sturen voor hun verdere opvoeding. Dit beleid diende ter versterking van de band tussen de leden van het Habsburgse huis. Bovendien streefde Filips door een streng katholieke opvoeding naar éénheid in godsdienstig opzicht.

Filips' wens om de jonge Oostenrijkse aartshertogen een Spaanse opvoeding te geven steunde op een langere traditie. Ferdinand, die in Spanje was opgevoed, had zijn eigen zoon Maximiliaan ook daarheen gestuurd. Maar het verblijf in Spanje had bij Maximiliaan veeleer anti-Spaanse gevoelens achtergelaten. Hij stond afkerig tegen het compromisloos streven naar één (katholieke) kerk en zeer ongaarne stemde hij toe in het vertrek van zijn oudste zonen naar Spanje. Maar Filips II vond steun bij Maria, Maximiliaans Spaanse echtgenote55.. Amper twee jaren na aankomst van Rudolf en Ernst in Spanje (1564) drong Maximiliaan aan op een spoedige terugkeer van zijn zonen. Pas in 1570 gaf Filips hieraan gevolg56..

Adam Freiherr von Dietrichstein - met wie Busbequius in Constantinopel reeds had gecorrespondeerd over het lot van Juan de Cardona - werd begin november 1563 benoemd tot opperhofmeester (‘mayordomo mayor’) van de Spaanse

hofhouding van Maximiliaans zonen en tevens als Ferdinands nieuwe gezant in Spanje57..

Een gevolg van 370 mannen en 250 paarden vergezelde de aartshertogen op reis naar Spanje58.. Busbequius was als tafelmeester aan hun hofhouding toegevoegd59..

Het vertrek uit Wiener-Neustadt vond plaats op 8 november 156360.. Feesten en ontvangsten aan de hoven in Noord-Italië hielden het reizende gezelschap op. Kerstmis werd in Milaan gevierd. Pas op 5 februari werd Zucarelli, aan de Adriatische zee, bereikt.
Een kleine vloot van zeventien schepen bracht de twee aartshertogen langs de kust naar Barcelona. Daar verwelkomde Filips II op 17 maart 1564 zijn beide neven.
Tijdens de reis door Noord-Italië had Busbequius in Milaan een verrassende ontmoeting met Michael Zernovitz. Zernovitz was begin februari 1564 met achterlating van vrouw en kinderen gevlucht uit Constantinopel, nadat zijn brieven in het voorafgaande jaar in Venetië waren onderschept en ontcijferd. Vanuit Venetië was opdracht gegeven aan de Venetiaanse bailo in Constantinopel om hem gevangen te nemen, of om te brengen vanwege zijn verraad aan de Venetiaanse zaak. Zernovitz schreef de keizer op 23 mei 1564 dat hij Busbequius in Italië had ontmoet en dat deze hem het eerst had herkend en hem had geadviseerd zich naar de keizer te begeven, die hem zeker zou helpen. Zernovitz volgde deze raad later in het jaar op. In volgende jaren diende hij de keizer opnieuw bij verschillende missies naar Constantinopel61..
Na aankomst in Barcelona beantwoordde Busbequius op 21 maart 1564 brieven van zijn oude vriend Johannes van der Aa, tussen 1549 en 1555 secretaris van de Bourgondische correspondentie van Ferdinand en sinds 15 april 1555 secretaris van de Raad van State in de Nederlanden. Busbequius schreef dat zij na zes weken van slecht weer eindelijk in Barcelona waren aangekomen. De prinsen waren door Filips hartelijk ontvangen en de koning was met prins Rudolf aan zijn rechterzijde naar hun logies gereden. Het plan was om het Pasen in Monserrat door te brengen. Daarna zou de koning hen begeleiden van Valencia naar Madrid. Hij zelf had de voorafgaande dagen een bezoek gebracht aan de prins van Parma; deze was erg hoffelijk, goed sprekend (‘bien parlant’) en begiftigd met een goed oordeel. Dit bezoek had voor hem niet alleen belang, omdat de prins zelf een man was van kwaliteiten, maar ook vanwege zijn verplichting jegens diens ouders, de hertog en de hertogin, Margaretha van Parma62.. De hertog had in Piacenza de jonge prinsen en hun gezelschap vorstelijk ontvangen. Ook velen van de anderen die hen in Italië hadden onthaald, waren daar aanwezig geweest63..
Pas na aankomst in Madrid werd het leven van de aartshertogen weer regelmatig. In herfst en winter verbleven zij in Madrid, in voorjaar en zomer nu eens in Aranjuez, dan weer in Bosque de Segovia64.. De dagindeling was streng geordend. De studie richtte zich vooral op de beheersing van het Latijn; ook oefening in de wapenen, in de jacht en in de dans werd voor de jonge vorsten onontbeerlijk geacht. Bijzondere aandacht kreeg hun religieuze opvoeding65..

Over Busbequius' doen en laten in Spanje is niets bekend. Op 15 september 1565 herinnerde hij de keizer vanuit Segovia aan het verzoek dat hij in zijn laatste brief had gedaan, om terug te keren66.. Sanderus schreef later dat Busbequius na drie jaren de hitte niet meer kon verdragen67.. En inderdaad, Busbequius' gezondheid was in de daaropvolgende tijd minder goed68.. In het vroege voorjaar van 1566 gaf Maximiliaan Busbequius toestemming om terug te keren.

In de correspondentie van de jonge aartshertogen met hun vader over hun belevenissen en vorderingen op school kwam ook
Busbequius' vertrek ter sprake69.. Rudolf schreef op 1 april 1566: ‘Aangezien uwe majesteit Augerius de mogelijkheid heeft gegeven naar Duitsland te vertrekken, wilde hij niet weggaan zonder onze brief. Omdat dit mij betamelijk scheen, wilde ik hem deze niet weigeren, aangezien hij een man is van een ouderwetse deugdzaamheid (“homo antiqua uirtute”). Ook ik heb zeer veel gebruik gemaakt van hem. Bovendien ben ik hem verplicht door zijn grote attentie en grote verdienste en wat het meest waard is, hij is een verstandig man, hij is bescheiden, geleerd en begiftigd met een beschaafd talent, hij die ons zeer wel heeft gediend en die gezant is geweest bij de Turken voor mijn grootvader (..). Ik geloof dat uwe majesteit dit veel beter weet dan ik (..). Daarom bezweer ik uwe majesteit eens en nog eens zeer nederig, beschouw hem boven alles als aanbevolen, aangezien wij hem nu geen andere weldaden kunnen verlenen, tenzij op deze wijze. Daarom vraag ik uwe majesteit opnieuw, houdt mijn wil hem een genoegen te doen niet tegen, omdat hij ons eens in een of andere zaak nog een dienst kan bewijzen (..)’70..
De brief van de jongere aartshertog Ernst is meer gekunsteld. Hij opende met een korte inleiding over een oud en gangbaar spreekwoord bij de Grieken: ‘de moeilijkste dingen zijn ook de mooiste’ (‘quae difficilia eadem esse pulchra’), waarvan het leven van Jason en Odysseus een voorbeeld was; daarna vervolgt hij: ‘(..) Augerius is tegelijk met ons (..) naar Spanje vertrokken en heeft ons zo ijverig en fatsoenlijk (“ingenue”) gediend. Daarom heeft hij mij geheel tevredengesteld. Hij heeft onder andere onlangs uiteengezet dat hem de gelegenheid is gegeven terug te keren naar de keizer, terwijl hij daarbij vroeg om hem een brief te geven voor uwe majesteit om hem voor zijn verdiensten bij uwe majesteit aan te bevelen. Omdat ik dit billijk vond, heb ik dit zonder bezwaar gedaan, het meest geleid door zowel zijn eerlijkheid, rechtschapenheid, geleerdheid, verstandigheid en ervaring, als ook omdat hij bij de Turken vele jaren een moeilijk en gevaarlijk gezantschap verricht heeft. Ik twijfel er niet aan dat al deze dingen bij uwe majesteit zoveel waarde hebben, dat hij ook zonder onze brief bij uwe majesteit in de gratie is. (..) Daarom - om hem bij mijn inspanning van het schrijven niet te kort te doen - wil ik het niet zover laten komen, dat hij me voor zo iemand houdt, die de moeilijkste en gevaarlijkste dingen niet de mooiste acht, en die denkt dat deugd niet beloond wordt. Ik beveel dus Augerius bij uwe majesteit aan in deze zeer korte brief, zeer goed wetend dat hij in grote dingen verdienstelijk is geweest jegens ons. Ik wil al die dingen niet stuk voor stuk vermelden (..), - daarbij smekend dat gij hem met uw dankbaarste armen omarmt, zodat hij duidelijk kan zien dat mijn aanbeveling niet gewoon (“vulgaris”) geweest is en dat de herinnering aan zijn verdiensten, die hij jegens het Oostenrijkse huis heeft gehad bij ons niet verloren gaat’71..
De Turkse brieven geven tenminste twee verwijzingen, die misschien in verband gebracht kunnen worden met deze periode in Spanje, of op de tweede Spaanse reis in de jaren 1570 en 1571. In
de eerste plaats deden de typische huizen met platte, lemen daken in de binnenlanden van Klein-Azië Busbequius denken aan de woningen in Spanje72.. Verder vertelde hij naar aanleiding van het feit dat Ali Pasja hem als bewijs van vriendschap iets van zijn maaltijd liet brengen, dat deze gewoonte ook bij de Romeinen had bestaan en nog in zwang was bij de Spanjaarden73..

Terug in Wenen (1566-1570). Süleymans veldtocht naar Hongarije in 1566. Raadgever van de keizer.

Eind mei 1566 was Busbequius terug in Wenen74.. We weten niet in hoeverre deze snelle terugkeer naar Oostenrijk in verband stond met de nieuwe Turkse veldtocht naar Hongarije. Voor de laatste keer voerde Süleyman zelf zijn legers aan.

Na de dood van keizer Ferdinand op 25 juli 1564 was zijn zoon Maximiliaan pas tot voortzetting van de oude wapenstilstand met de Turken bereid, nadat de Turken hierom hadden gevraagd. Zernovitz bracht in december 1564 het eregeschenk van 60.000 dukaten voor twee jaren75..
Johannes Sigismundus Zapolya, koning van Zevenburgen, had echter na Ferdinands dood enkele plaatsen veroverd op keizer Maximiliaan. Deze wist hem echter in een oorlog te verslaan76.. Vredesonderhandelingen tussen beiden waren nadien zonder resultaat gebleven.
In Constantinopel was de vredelievende Ali Pasja op 28 juni 1565 gestorven. Nadien speelden de ontwikkelingen in Zevenburgen de oorlogspartij in Constantinopel, waartoe ook de nieuwe vizier Mehmed Pasja behoorde, in de kaart77.. In het najaar van 1565 kondigde Süleyman aan dat hij zelf de leiding van de veldtocht tegen Maximiliaan op zich zou nemen. Hoewel hij zwaar ziek was, vertrok de sultan op 1 mei 1566 met een leger van 300.000 soldaten naar Hongarije. Maximiliaan beschikte over slechts 30.000 ruiters en 50.000 infanteristen78.. Szigetvár werd door de Turken belegerd en heldhaftig verdedigd door de bevelhebber Nicolaus Zrínyi, maar deze sneuvelde en de vesting viel. De vesting Gyula onderging hetzelfde lot79..
Maximiliaan vermeed alle gevechten; met het verlies van twee zo belangrijke vestingen had de oorlog voor de keizer een rampzalig verloop gekregen. Hij volgde sedertdien de voorzichtige politiek
die zijn vader had ontwikkeld: hij vermeed dus elke offensieve oorlog met de Turken80..
De oorlog nam onverwachts een gelukkige wending voor Maximiliaan, toen in de nacht van 5 op 6 september 1566 Süleyman in zijn legertent overleed. Twee grote wensen had de sultan in vervulling zien gaan: de bouw van de Sulimanye, de magnifieke moskee in Constantinopel (1557), en de aanleg van het grote aquaduct dat Constantinopel blijvend van water voorzag; maar Süleymans derde wens, de verovering van Wenen, was niet in vervulling gegaan81..
Selim, Süleymans zoon, snelde heimelijk terug naar Constantinopel om de troon veilig te stellen; de dood van de sultan werd voor de eigen soldaten en voor de vijand lang verborgen gehouden.

Maximiliaan schreef aartshertog Karel op 17 oktober 1566 vanuit het legerkamp bij Raab (Györ) dat de Turkse dragoman Ibrahim uit het kamp van de Turken enkele vredesvoorstellen had gezonden: Ibrahim kon niet geheel zonder medeweten en buiten de wil van zijn superieuren hebben gehandeld en derhalve had hij (Maximiliaan) Busbequius een brief laten schrijven, die door een landman of op andere geschikte wijze aan Ibrahim moest worden overgebracht82..

De keizer had Busbequius een belangrijke rol toegedacht bij de verdere vredesonderhandelingen met de Turken: op 13 april 1567 vroeg hij Busbequius een gezantschap naar het hof van de sultan te leiden en Albert de Wijs af te lossen. Busbequius weigerde echter en uiteindelijk vertrokken Anton Verantius en Christof Teuffenbach naar Constantinopel. Aan Von Dietrichstein schreef Busbequius kort daarna dat zijn gevoelens om niet naar Constantinopel te gaan de overhand hadden gehad. Hij had weinig hoop op een succesvol verloop van de onderneming83..

De keizer schreef dat hij voor het Turkse gezantschap bij voorkeur een Duitser of iemand anders zocht, maar geen Hongaar. De gezant moest vreedzaam (‘placidus’), vriendelijk (‘mansuetus’) en bovendien ongehuwd zijn. Het hof had geen geschikte persoon. Graag wilde hij Busbequius sparen en hij wilde hem liever niet nogmaals op een gezantschap naar de Turken sturen, maar hij zag geen andere uitweg. De verwachting was dat het verblijf in Constantinopel niet lang zou duren, hoogstens enkele maanden. Busbequius moest alles in voorbereiding brengen voor de reis. Mochten een zwakke gezondheid of andere zeer ernstige moeilijkheden hem weerhouden, dan - zo besloot de keizer zijn brief - moest hij eventueel een ander noemen84..
Busbequius antwoordde de keizer per kerende post. Hij meende dat zijn gezondheid niet was opgewassen tegen de inspanningen van het gezantschap. Bovendien vermoedde hij dat ieder ander de Turken aangenamer zou zijn dan hij; zij zouden het hem overeenkomstig hun gewoonte moeilijker maken dan een nieuweling. Binnen drie dagen was hij in staat ieder ander zodanig te instrueren voor deze taak dat de leerling de leermeester zou overtreffen. Hij geloofde ook niet dat enig bijzonder resultaat van zijn persoon afhankelijk was en vroeg de keizer tevreden te zijn met de acht jaren die hij bij de Turken was geweest, temeer daar: ‘(..) weinige jaren in het Ottomaanse rijk plegen uit te groeien tot vele jaren en degene die na zijn komst daarheen verwachtte dat hij in korte tijd zou terugkeren, nadien meent dat hij er goed is afgekomen, als hij ook maar ooit terugkeert’. Er waren voldoende geschikte hovelingen en Maximiliaan kende hen zelf ook wel; zelf kwam hem geen naam voor de geest85.. De keizer antwoordde vervolgens dat hij Busbequius' standpunt accepteerde; hij had zijn beslissing uitgesteld tot zijn terugkeer in Wenen. Intussen kon Busbequius overdenken of hij niet alsnog op het verzoek inging, of tenminste iemand kon noemen. Aan het hof was op het moment niemand beschikbaar86..

Na zijn terugkeer uit Spanje in het voorjaar van 1566 had Busbequius opnieuw zitting genomen in de keizerlijke Hofraad. Ook na zijn benoeming tot opperhofmeester en kamerheer van de vier jongste zonen van keizer Maximiliaan op 1 januari 1567 zou hij in ieder geval nog in de eerste helft van het jaar 1567 de zittingen van de Hofraad bezoeken. Daarna komt zijn naam niet meer voor in de ‘Resolutions Protokolle des Reichshofrates’87.. Als raadgever van de keizer bevond Busbequius zich in het najaar van 1566 in het keizerlijke legerkamp te Raab (Györ)88..

Niet alleen diegenen die zitting hadden in de Hofraad droegen de titel ‘raadgever’ (‘consiliarius’) van de keizer. De keizer noemde
Busbequius reeds tijdens het Turkse gezantschap zijn ‘raadgever’, zoals bijvoorbeeld later ook Albert de Wijs; tot zijn dood bleef Busbequius zich raadgever van de keizer noemen89.. Er zijn verscheidene bewijzen dat de keizer Busbequius om raad vroeg. In Spanje ontving Busbequius het verzoek om inlichtingen over zijn ervaringen met Turturinus90.. Terug in Wenen beantwoordde Busbequius vragen over Robertus Herr91.. Hij gaf in opdracht van de keizer zijn mening over de omvang en de aard van de geschenken die het gezantschap van Verantius in 1567 mee moest nemen naar Constantinopel92..
Een indruk van Busbequius' latere bemoeienissen met Turkse aangelegenheden geeft het advies dat Busbequius in 28 januari 1570 aan de keizer gaf in verband met het gezantschap van Karel Rijm. Hij begon te zeggen dat hij de precieze stand van zaken bij de onderhandelingen wel niet kende, maar hij vermoedde dat het ging over de gemeenschappelijke dorpen en de vaststelling van de grenzen. De vrees bestond dat het zwaard deze knoop ooit moest doorsnijden. Ibrahim zou naar Turkse gewoonte misbruik hebben gemaakt van een antwoord van de keizer dat vaste grenzen en de verdeling van de gemeenschappelijke dorpen hem niet zouden mishagen. Deze dragoman zou namelijk bij de sultan hebben aangekondigd dat Maximiliaan de dorpen die in ‘een of ander boek’ beschreven staan aan de sultan afstond. De nieuwe gezant moest allereerst duidelijk maken, aldus Busbequius, dat de keizer geen verdeling wilde op grond van ‘een of ander boek’, waarop de Turken zich beriepen, maar dat er in dit verband door de keizer altijd was gesproken over het aanstellen van onpartijdige commissarissen, die zonder inmenging van de vorsten bij beide partijen iets zouden wegnemen, of toevoegen; in het vervolg moesten bergen, valleien, rivieren en stromen tussen hen een vaste grens vormen. Hij vreesde dat de Turken niet aan deze voorwaarden van de keizer wilden voldoen, maar dat zij het ene dorp na het andere zouden wegroven en de keizer tenslotte tot maatregelen zouden dwingen93.. Enkele dagen later nam Maximiliaan in zijn instructie voor Rijm op dat de nieuwe gezant de sultan duidelijk moest maken dat het nooit de opzet van de keizer was geweest een verdeling van de gemeenschappelijke dorpen tot stand te brengen overeenkomstig de wensen van de sultan94..
Busbequius oefende in deze periode ook taken op algemeen bestuurlijk terrein uit, zoals blijkt uit een akte met zijn handtekening van 27 januari 1568. Daarin werden namens de Neder-Oostenrijkse regering in verband met de nijpende voedselvoorziening voor de
kooplui van Wenen prijsverordeningen vastgesteld voor een aantal victualiën95.. Er is bovendien een serie brieven bewaard van een onbekende spion die Busbequius tussen 17 september 1572 en 29 januari 1576 met grote regelmaat inlichtte over de ontwikkelingen en verschrikkingen van de oorlog in de Nederlanden. Al deze in het Frans geschreven brieven zijn ondertekend met ‘Celluy que scavez vous’; ze zijn voor het merendeel geschreven uit Brussel en Mechelen. Een deel is geadresseerd aan Johannes Weber, vice-kanselier van de keizer in Wenen, voor het geval dat Busbequius afwezig zou zijn96..
Op de avond van 19 januari 1570 werd Busbequius in Wenen opgezocht door Karel Rijm97., Maximiliaans nieuwe gezant in Constantinopel en de opvolger van Albertus de Wijs, die in oktober 1569 in de Ottomaanse hoofdstad was gestorven98.. Een uitgebreide briefwisseling was aan de benoeming van Rijm voorafgegaan. In de winter van 1569 had Busbequius de keizer een brief van Micault overhandigd met voorstellen voor geschikte kandidaten voor het gezantschap naar het hof van de sultan. Micault uitte daarin twijfel of de 35-jarige Karel Rijm, raadgever van Filips II in Luxemburg, bereid zou zijn zo'n gevaarlijke taak op zich te nemen, maar hij achtte hem daartoe wel geschikt99..
Busbequius deed vanuit Wenen wat hij kon om Rijm over te halen100.. In Brussel spanden Alva, Viglius en Micault zich in ten einde de tegenstribbelende Rijm te bewegen tot het gezantschap. Pas nadat deze de zekerheid had gekregen dat hij in zijn oude functie als raadgever van Filips II kon terugkeren, stemde hij toe101.. Rijm verliet Brussel op 16 december 1569 en bereikte Praag op 4 januari 1570. Vandaar vertrok hij korte tijd later met een brief van de keizer naar Busbequius in Wenen, die hem onderdak verleende bij de heer Saurer102.. Kort daarna schreef Busbequius aan de keizer dat hij
Rijm beschouwde als een goed, ijverig en verstandig man. Hij had hem naar zijn vermogen geïnstrueerd103..
Als voorbereiding op Rijms gezantschap werd een agenda opgesteld, waarin ook Busbequius' naam enkele keren voorkomt. Naar aanleiding van de vraag of Rijm ook met anderen dan de keizer mocht corresponderen over de gebeurtenissen in het rijk, werden Busbequius en Hieronymus de Cock voorgesteld als correspondenten over de gebeurtenissen in Frankrijk, België en de aangrenzende gebieden. In de marge krabbelde de keizer: ‘Sol<us> Aug.s’, ofwel ‘Alleen Augerius {moet schrijven}’104..
Toen Rijm op 18 april vertrok met zeven Hongaarse koetsen voor hemzelf, zijn personeel en de geschenken die hij meenam, bevond zich onder de schare van edelen die hem een eind buiten Wenen begeleidden, ook de ‘heere van Boesbeke’105..

Maximiliaan had in 1566 geen duidelijke plannen met Busbequius. Op 28 augustus 1566 vroeg hij de mening van aartshertog Karel over een eventuele benoeming van Busbequius als gezant in Venetië; de vroegere gezant Frans Freiherr von Thurm (Francisco della Torre) was onlangs overleden. Aartshertog Ferdinand had met dit voorstel ingestemd106..

Op 9 september 1566 antwoordde Karel zijn broer dat hij liever zijn bestuurder in Görz voorstelde, omdat deze het land en met name de grenzen in Friuli precies kende en vertrouwd was met het eigen karakter van de Venetianen107.. Het is onzeker of Busbequius zulk een post als gezant wel ambieerde. In december 1572 worden Busbequius, Dornberg

en Alfonso di Sala genoemd als mogelijke kandidaten voor het gezantschap in Rome108..

Opperhofmeester en kamerheer aan het hof van de kinderen van keizer Maximiliaan. Godsdienstige en ethische opvattingen. Zorg voor de keizerlijke bibliotheek.

Maximiliaan bevorderde Busbequius op 1 januari 1567 tot opperhofmeester en kamerheer van zijn vier jongste zonen Matthias, Maximiliaan, Albert en Wenceslaus. Busbequius kreeg de ganse hofhouding van de vier aartshertogen onder zich, die bestond uit edelknapen, lakeien, kleermakers, deurwachters, stal- en keukenmeester, koksjongens, tafeldienaren, dienaren voor het zilver, een dwerg en zo meer. Ook had het hof zijn eigen kapelaan en er was een leraar aangesteld voor het schoolonderricht van de jongens. Hun opvoeding in de hofetiquette, maar ook hun onderricht in vaardigheden als rijden, jagen, vechten, schieten en dansen, vielen onder Busbequius' verantwoordelijkheid109.

Na het vertrek van de aartshertogen Rudolf en Ernst naar Spanje in november 1563 waren de twee dochters, Anna en Elisabeth, en de jongste vier zonen van de keizer, Matthias, Maximiliaan, Albert en Wenceslaus, in Wenen achtergebleven. Aartshertogin Anna was in 1549 geboren, haar zuster Elisabeth vijf jaren later. Van de vier achtergebleven jongens was Matthias de oudste; hij was geboren in 1557110.. In juni 1564 besloot Maximiliaan zijn vier zoontjes ‘von und aus der Weiber Zucht zu nehmen’ en hij stelde Moritz Rumpf aan als opperhofmeester en opperkamerheer111..
Busbequius volgde Rumpf op 1 januari 1567 in zijn functies
op112.. De latere Spaanse gezant Hans Khevenhüller nam vanaf 1 augustus 1570, bij Busbequius' vertrek naar Spanje met Albert en Wenceslaus, het toezicht over Matthias en Maximiliaan op zich113.. Vanaf 1 augustus 1570 tot Busbequius' terugkeer uit Spanje op 23 augustus 1571 was baron Georg Pruskovsky, keizerlijk kamerheer, met deze functie belast114.. Hierna, tot augustus 1574, wijdde Busbequius zich aan de opvoeding van de twee in Wenen achtergebleven zonen van de keizer. De adellijke humanist Rupert von Strotzingen volgde Busbequius in augustus 1574 op115.. Nicolaus de Coret uit Trente, die sinds 1564 als leermeester van de aartshertogen in dienst was, gaf deze functie op toen hij in 1573 een benoeming aannam als opperhofkapelaan van aartshertog Karel116.. De jurist en geestelijke Martin Gerstmann, die in 1569 Singkhmoser was opgevolgd als secretaris van de Latijnse correspondentie van de keizer, werd op 31 juli 1573 als nieuwe leraar van de aartshertogen aangewezen. Op 1 juli 1574 werd hij echter tot bisschop van Breslau gekozen117.. Er was hierna kort sprake van Hugo Blotius als opvolger, maar deze wees vanwege zijn calvinistische overtuiging deze positie als te gevaarlijk af118..
De vier aartshertogen waren met hun hofhouding sinds de herfst van 1565 in de Hofburg ondergebracht119.. Busbequius was als opperhofmeester van de kinderen van Maximiliaan ook daar gehuisvest120.. Hij volgde het hof van de aartshertogen naar zijn
verblijf in Wiener Neustadt121. en vanzelfsprekend naar alle belangrijke hof gebeurtenissen, waarbij de kinderen aanwezig waren. Dit was onder andere het geval bij de rijksdag in Spiers in 1570 en bij de kroning van Rudolf II tot koning van Hongarije in september 1572122..

Voor de keizer was de aanstelling van een opperhofmeester van het hof van zijn zonen een gevoelige zaak. Godsdiensttwisten dreven in de zestiende eeuw vorsten en volkeren uiteen. Het hof in Wenen lag wel enigszins buiten de ergste woelingen, maar ook hier lieten extreme standpunten zich steeds vaker horen. Maar zolang Maximiliaan regeerde, bleef Wenen voor velen een veilige wijkplaats.

Busbequius voelde zich kennelijk thuis in dit klimaat. Zijn trouw aan de katholieke traditie stond niet ter discussie, maar niettemin achtte hij de mens hoger dan de leer; hij was geneigd tot verdraagzaamheid en tot het sluiten van compromissen op grond van verstandelijke overwegingen. Uit een wat latere brief aan Maximiliaan blijkt dat hij de politiek van Filips II afwees, die in de Nederlanden slechts katholieken duldde123.. Zo was de benoeming van Busbequius als opperhofmeester van de zonen van Maximiliaan zowel voor de keizer zelf, als ook voor de partij die aan bleef dringen op een streng katholieke opvoeding van de aartshertogen gewenst. Bovendien gold Busbequius als een man met een rijke ervaring en een grote eruditie.

De religieuze opvoeding van de aartshertogen werd van streng katholieke zijde met argusogen gevolgd, des te meer omdat Maximiliaan reeds in zijn jonge jaren blijk had gegeven van sympathie voor de protestanten en hun gedachten. De keizer gaf echter in belangrijke mate toe aan de wens van zijn Spaanse en katholieke echtgenote. Zij wilde een katholieke opvoeding voor haar zonen. En inderdaad, door Spaanse en pauselijke waarnemers aan het hof werden alle opperhofmeesters en leraren van de aartshertogen als goed katholiek beoordeeld; alleen de keuze van Hans Khevenhüller wekte enig wantrouwen124..
Toch is het opmerkelijk dat allen die een belangrijke taak hadden bij de opvoeding van de aartshertogen, beschouwd kunnen worden als verdraagzame personen op godsdienstig gebied. Busbequius is
een goed voorbeeld. Het is begrijpelijk dat Maximiliaan er grote waarde aan hechtte dat Busbequius zo lang mogelijk in dienst zou blijven van zijn zonen, ook toen Alva Busbequius enkele jaren later uitnodigde om in Spaanse dienst te treden125..
Overigens zullen ook de Spaanse waarnemers aan het hof van Maximiliaan hebben begrepen dat zij in die tijd geen verdere tegemoetkoming van Maximiliaan op godsdienstig gebied konden verwachten. Er was dan ook enige discrepantie tussen de werkelijkheid en de inhoud van de berichten die zij verstuurden126.. Zo schreef graaf Monteagudo in 1576 aan de secretaris van de Spaanse koning een geheim rapport over Busbequius' rol in de religieuze opvoeding van de prinsen Matthias en Maximiliaan: Busbequius had ervoor gezorgd dat de aartshertogen Matthias en Maximiliaan de weinige kerkdiensten, die er waren, bijwoonden, opdat de kinderen ter communie gingen. De prinsen ontvingen ook op het gebruikelijke tijdstip het sacrament van het heilig vormsel. Tijdens zijn gouverneurschap gebeurde er niets twijfelachtigs, ook al gaf hij soms uiting aan zijn bezorgdheid over de onderwerpen, waarover de prinsen spraken. Hij mengde zich in deze discussies, maar niet uit vrees voor zijn positie, veeleer ter wille van de prinsen, want hij wenste dat zij in staat zouden zijn hun eigen verantwoordelijkheid te nemen als zij volwassen zouden zijn. Monteagudo schreef verder dat hij ‘uit vriendschap’ Busbequius had ontraden de prinsen de bijbel in andere talen dan het Latijn en het Grieks te laten lezen. Immers, zij lazen de bijbel in de volkstaal, tegen de bepalingen van de kerk in. Als zij de verhalen in de bijbel in de volkstaal wilden lezen, hadden zij daarvoor toestemming kunnen vragen van de keizer. Maar dit was niet nodig, aangezien zij Latijn kenden. Monteagudo schreef niet te weten of Busbequius zijn raad had gevolgd. Desondanks beschouwde hij Busbequius nadrukkelijk als ‘goed katholiek en verstandig’ (‘buen catholico y cuerdo’) en, herhaalde Monteagudo nog eens, in religieuze zaken had hij zich bij de opvoeding van de prinsen met veel omzichtigheid gedragen127..
De werkelijkheid was in dit geval dat Maximiliaan, na lang aandringen van Maria, pas in de zomer van 1575 zijn toestemming had gegeven voor de eerste communie en het vormsel van Matthias en Maximiliaan, die toen respectievelijk achttien en zestien jaren oud waren. Bij Rudolf en Ernst was dit in Spanje op aanzienlijk jongere leeftijd gebeurd128..

Busbequius129. was in zijn jeugd weliswaar opgevoed in de katholieke traditie, maar was evenzeer beïnvloed door de lectuur van de klassieke en eigentijdse auteurs en door de

omgang met vrienden, die, evenals hij zelf, hadden gestudeerd aan de universiteit van Leuven. Erasmus had sterk zijn stempel gedrukt op het onderwijs uit de beginperiode (Goclenius) aan deze universiteit. Het is in dit opzicht dus niet verwonderlijk dat Busbequius trouw bleef aan de kerk van Rome, maar evenmin nam hij klakkeloos de oude tradities over. Hij keurde bepaalde hervormingen goed, al waren ze in strijd met de leer van de gevestigde kerk. Dit bleek al uit het rapport van Monteagudo. In de geschriften van Busbequius ontbreken scherpe uitspraken over godsdienstige problemen. Hij bewaarde een weloverwogen distantie, zich hierin onderscheidend van de bewogenheid, waarmee, bijvoorbeeld, een oud-reisgenoot als Hans Dernschwam afgaf op de katholieke clerus, de paus, maar evenzeer op de Islam130..

Uit enkele verhalen in de Turkse brieven leren we Busbequius' houding op godsdienstig gebied beter kennen. Met sympathie sprak hij in de vierde Turkse brief over bisschop Metrophanes, die hij op de Prinseneilanden had ontmoet. Metrophanes was abt van een klooster op Chalcis. Busbequius noemde hem een ‘menselijk (“humanus”) en niet ongeleerd’ man, die een hereniging wenste van de kerk van Rome en de Griekse kerk. Maar hij vond hierin geen steun bij het volk dat in het algemeen de katholieken als onzuiver en heidens de rug toekeerde. Busbequius besloot: ‘Zozeer schept ieder behagen in zijn eigen gewoonte’131..
Ondanks zijn grappen over de bijgelovigheid van de Turken kon Busbequius soms ook met waardering over hun religieuze opvattingen spreken. Zo vertelde hij dat Rüstem kort nadat deze vergeefs had geprobeerd een onderschepte brief in cijferschrift te lezen, bewondering voor hem had opgevat, toen bleek dat Busbequius de tekst van de brief wel kon lezen. Kort daarna had de pasja de gezant vertrouwelijker toegesproken. Dit op zich was iets uitzonderlijks. Hij nodigde Busbequius uit om toe te treden tot het Mohammedaanse geloof: Süleyman zou hem op een geweldige manier belonen. De gezant antwoordde dat hij het geloof, waarin hij was opgevoed en dat zijn meester beleed, niet wilde opgeven. ‘Goed dan’, zei Rüstem: ‘maar wat zal er dan met uw ziel gebeuren’? ‘Wat betreft mijn ziel koester ik goede hoop’, gaf Busbequius ten antwoord. Na even te hebben nagedacht zei Rüstem: ‘Zo is het inderdaad. Ik ben van mening dat degenen, die heilig en onschuldig hebben geleefd, de eeuwige zaligheid deelachtig zullen zijn, welk geloof ze ook hebben gevolgd’. Busbequius voegde hieraan toe dat deze opvatting bij de meeste Turken voor ketterij werd gehouden en dat Rüstem niet door iedereen als rechtzinnig in het geloof beschouwd werd132..

Het thema dat de mens in zijn eigen leven mag en zelfs moet ingrijpen en zich niet geheel afhankelijk moet opstellen van zijn predestinatie, was een belangrijk element van Busbequius' levensfilosofie. In de ‘Exclamatio’ stelde hij dat de

mens niet moest afwachten en alles verder aan God overlaten; maar hij diende zijn eigen lot zoveel mogelijk in handen te nemen133.. In de eerste Turkse brief leest men hoe Turkse bootslui bij nacht en ontij met de gezant en zijn gevolg de Donau afvoeren, echter zonder op de gevaren te letten, zodat hij zich niet kon bedwingen hen hierover te onderhouden. Maar de Turken riepen dat Allah hen zou helpen; voor deze houding toonde Busbequius weinig begrip134..

Dit is ook de teneur van Busbequius' discussie met een tsjausj over de predestinatie. Dit gesprek is ook vanwege zijn bijzondere afloop het memoreren waard. Omdat tegenwind Busbequius tijdens een boottocht verhinderde terug te keren naar de Prinseneilanden, richtte hij in het groene gras van een naburig eilandje een maaltijd aan. Op het eiland was om dezelfde reden een aantal Turken. Tijdens de maaltijd lagen ook een tsjausj en een tolk aan. Sprekend over Bayazid voer de tsjausj hard uit tegen deze zoon van Süleyman, omdat die zijn wapens had opgenomen tegen zijn broer. Volgens Busbequius verdiende Bayazid medelijden, omdat een onvermijdelijk lot hem had gedwongen naar de wapens te grijpen, of anders een zekere dood tegemoet te gaan. Toen de tsjausj Bayazid bleef vervloeken, wees Busbequius op de inconsequentie dat de Turken Bayazid schuldig oordeelden aan een ontzettende misdaad, maar dat zij Selim, de vader van Süleyman, die in opstand was gekomen tegen zijn vader (sultan Bayazid II), en hem zelfs ook had gedood, niet beschuldigden. ‘Juist’, zei de tsjausj: ‘want de afloop hiervan heeft duidelijk gemaakt, dat hij wat hij deed, door goddelijke ingeving heeft gedaan en dat hij vanuit de hemel was voorbestemd’. Busbequius wees er vervolgens op dat op die manier niet de intentie maar de afloop beslissend werd voor de beoordeling van het handelen en dat zij zo ‘God zullen maken tot bedrijver van het kwaad’ en dat zij het van de afloop af laten hangen of zij iets als goed of nutteloos zullen beoordelen. Zo verdedigden beiden enige tijd hartstochtelijk en met luide stem hun standpunt, daarbij plaatsen uit de heilige schrift aanhalend als: ‘Kan het vat aan de pottenbakker zeggen: waarom heb je mij zo gevormd? Ik zal het hart van de farao verharden. Ik heb Jakob uitverkoren, Esau gehaat’135.. Na afloop van de discussie ging de tsjausj naar de Turken in de buurt, die wilden weten waarover de discussie was gegaan. De tsjausj sprak hen lang toe en zij luisterden in grote ernst. Daarna baden zij allen, omdat het middag was en tijd voor hun traditionele gebed. Toen de tsjausj eindelijk was teruggekeerd, vroeg Busbequius, die met enige bezorgdheid het tafereel had gadegeslagen, wat er was voorgevallen. De tsjausj vertelde daarop aan Busbequius dat hij aan de andere Turken had verteld, waarover zij hadden gediscussieerd en over zijn bewondering voor de kennis van de heilige schrift bij de gezant en dat het de gezant aan niets anders ontbrak met betrekking tot al het geluk, dan dat hij was ingewijd in hun godsdienst. Daarom
hadden zij elkaar aangespoord tot een gebed dat God hem dit inzicht zou schenken136..
Het medelijden waarvan Busbequius in zijn discussie over Bayazid had blijk gegeven, bepaalde ook in belangrijke mate zijn eigen handelen en deed hem bij herhaling zakelijke overwegingen vergeten. Vaak liet hij woorden vallen als ‘ongelukkig’ en ‘meelijwekkend’ wanneer hij sprak over de slachtoffers van het Turkse systeem: bij Mustafa en Bayazid en bij hun kinderen, bij de gevangen genomen christenen die op wagens naar Constantinopel werden gereden, bij de galeislaven die de boten voortroeiden op de Donau, en tenslotte ook bij de krijgsgevangenen van Djerba. Anders dan men van een juridisch geschoold man zou verwachten, sloeg hij de oude regel dat ‘beloften niet te vertrouwen zijn’ in de wind. Hij verdedigde zijn optreden door te wijzen op oudchristelijke waarden: ‘Als iemand niet de wil, maar de mogelijkheid ontbreekt tot terugbetaling, moet dit geaccepteerd worden, zoals het is: wat aan de goeden wel geschiedt, is niet verloren’. Hij concludeerde naar aanleiding van geruchten dat sommigen na terugkeer uit hun gevangenschap lachten over zijn lichtzinnigheid, waaruit hij hun gezindheid kon opmaken: ‘Er zal geschieden, wat God zal willen. Hoe het ook is uitgevallen, ik zie niet waarom het mij moet spijten dat ik aan velen wel heb gedaan: juist de deugd is zichzelf altijd de schoonste beloning (“Ipsa sibi virtus semper pulcherrima merces”). Ik verwacht geen bijzondere beloning voor mezelf, geen eerbetuigingen, ik wil niet dat mij een standbeeld wordt toegewezen. Ik wens slechts dat ze in zoverre dankbaar zijn, dat ze eerlijk terugbetalen wat voor hun lijfsbehoud is uitgegeven (..). Maar ik ben blij dat ik niet alleen heb betaald, maar ook dat ik tot voorbeeld ben geweest, waardoor de meesten {namelijk van de christelijke gemeenschap in Constantinopel} aangezet zijn om ook zelf een goed werk te verrichten’137..

Naast zijn taken als opperhofmeester was Busbequius in de jaren van zijn verblijf in Wenen belast met het toezicht op de hof bibliotheek138..

De vriendenkring in Wenen.

Anders dan Hans Khevenhüller, die tijdens Busbequius' afwezigheid met Albert en Wenceslaus in Spanje met tegenzin het gouverneurschap over Maximiliaan en Matthias op zich had genomen139., verrichtte Busbequius zijn nieuwe taak met plezier. Hij had een zekere vrijheid, omdat hij zich niet met de dagelijkse zaken van het keizerlijk hof hoefde bezig te houden. Dat hij niet terugkeerde naar zijn vaderland, hing samen met de oorlog die daar woedde, en bovendien met de onwil van de keizer om hem te laten gaan. Voorlopig vond hij, opgenomen in de kring van geleerden aan het hof van Maximiliaan, daar nog ‘een veilige haven’ voor de wrede

oorlogen die overal in Europa gevoerd werden en die de laatste decennia van de zestiende eeuw voor velen tot een hel maakten.

Busbequius uitte tegenover Von Dietrichstein in 1567 zijn tevredenheid over de vrijheid die zijn nieuwe functie bood. Hij voegde hieraan toe dat hij zich weinig in de zaken van de wereld mengde en dat hij niet wist, wat er zich precies aan het hof afspeelde. Toch wilde hij zich het liefst in een veilige haven terugtrekken, al wist hij niet waar: ‘Ik zie het vaderland verwikkeld in duizend ongelukken, onder een streng en hard juk gebracht en voor de toekomst onderworpen aan wisselend ongeluk. Dus moet er van nu af aan in ballingschap geleefd worden. Het is een grote vraag, waar het beter is in ballingschap te leven. Hier is behoefte aan uitwisseling van gedachten’. Hij verzocht Von Dietrichstein hem van nieuwe ontwikkelingen op de hoogte te houden140..
Aan zijn oude vriend Masius, die al jaren eerder het onrustige leven van secretaris en gezant had opgegeven voor de wetenschap, schreef Busbequius: ‘Jij, mijn Masius, werp je op die studies, zodat deze je de grootste roem, je vrienden het hoogste genot, de mensen het hoogste nut zullen brengen. Ik zet dit Sparta luister bij, dat ik heb verkregen, toegewijd aan dit hofleven, en benoemd voor de dienst van vier zeker niet erg strenge meesters, want niets is beter, niets beminnelijker dan deze jongens, Maar toch ontgaat het je niet, wat voor leiding en zorgen dit leven met zich meebrengt. Maar alleen de hoop op vrijheid troost me, die ik me, als ik ze eenmaal heb herwonnen, op geen enkele wijze zal laten ontrukken’141..
Het hof van keizer Maximiliaan bood onderdak aan een groot aantal kunstenaars en geleerden. Velen vonden daar een wijkplaats voor de vervolgingen elders. Een aantal geleerden was zowel aan de Weense universiteit, als ook aan het hof verbonden142.. Niettemin was het keizerlijk mecenaat zuinig en er bestaat geen grote herinnering aan de kunstcollecties van het keizerlijk hof, zoals we die wel hebben aan de kostbare verzamelingen van aartshertog Ferdinand in Ambras en van keizer Rudolf in Praag. De decennialange oorlogen met de Turken hadden hoge schulden veroorzaakt, die spoedig na Busbequius' vertrek uit Wenen in 1574 grote bezuinigingen noodzakelijk maakten.
Toch bevorderde Maximiliaan wel degelijk de bestudering van de natuurlijke historie, ook reorganiseerde hij de keizerlijke bibliotheek en vulde deze aan143.. Zijn uitgaven voor lustsloten, parken en menagerieën en dergelijke waren vergeleken bij die van de veel
vermogender en machtiger Filips II zeker gering144., maar ook Spanje kon in feite deze uitgaven én die van de kostbare oorlogscampagnes niet dragen.
In de kring van geleerde mannen rond het hof heeft Busbequius zich thuis gevoeld. Terwijl hij ‘de zaken van de wereld meed’ zocht hij van het begin af aan het gezelschap van geleerden. Zo had hij Verantius reeds ontmoet vóór diens vertrek in 1553 naar Constantinopel en Verantius had zich toen een goede indruk van Busbequius' talenten gevormd145.. Hetzelfde gold voor Ferdinands lijfarts Josephus Salandus, die Busbequius misschien zelfs al in Padua had leren kennen146.. Na het Turkse gezantschap genoot Busbequius prestige door zijn ervaring, zijn verzameling boeken, munten en andere zeldzaamheden, en tenslotte ook door zijn hoge positie aan het hof. Hij had veel contact met geleerde landgenoten, vooral nadat een toenemend aantal van hen zich na 1570 in Wenen vestigde. Het waren Carolus Clusius, Justus Lipsius, Hugo Blotius, Stephanus Pighius en Petrus a Rotis147., en vermoedelijk ook Nicolaus Biesius148., Andreas Dadius149. en Rembertus Dodonaeus150.; bovendien kende hij Johannes Sambucus151., Jacopo Strada152., Lazarus von Schwendi153., Baltasar
Batthyani154., de Franse zaakgelastigde Jean de Vulcob155. en vermoedelijk ook de jurist Johannes Schwartzenthaler156.. Zijn liefde voor planten deelde Busbequius onder anderen met Johannes Aicholz157., Johannes Crato von Crafftheim158. en Paulus Fabricius159..
De dichter Paulus Melissus had Busbequius reeds in 1563 leren kennen aan tafel bij George Tanner, sinds 1557 hoogleraar Grieks aan de Weense universiteit160.. Een kleine passage uit een latere brief van Lipsius aan Pighius geeft een indruk van de tafelgesprekken bij dergelijke gelegenheden: ‘Vandaag at ik bij onze held Busbequius (ik kan immers niet spreken van “man”). Na de maaltijd nogal lange verhalen, en over de letteren, zoals bij hem gebruikelijk. Dit gebeuren heeft mij de dag gekost en mijn afspraak met jou’161..

Busbequius was in deze jaren de meest invloedrijke Nederlander aan het hof, terwijl juist onder Maximiliaan velen uit de lage landen naar Wenen waren gekomen162.. Er zijn geen bewijzen voor dat hij misbruik maakte van zijn positie, maar evenmin onttrok hij zich aan de morele verplichtingen tegenover personen, die zich tot hem richtten om steun. Vooral geleerde mannen riepen zijn hulp in163..

De nog jeugdige Neolatijnse dichter Jacobus von Falckenburg, bijgenaamd ‘Milichius’ droeg uit waardering een ‘Idyllion’ op aan Busbequius, zijn ‘patronus’164.. In 1570 droeg de Vlaamse
wiskundige en astronoom, Johannes Stadius, zijn ‘Ephemerides’ aan Busbequius èn aan Lazarus Schwendi op. Hij sprak hen beiden aan als ‘Maecenas’165.. Op 19 januari 1574 schreef Stadius Busbequius opnieuw en vroeg hem in de rol van mecenas de keizer te verzoeken Hubertus Goltzius te steunen. Deze boekdrukker en numismaticus had aan de keizer zijn ‘Augustus’ opgedragen166.. Inderdaad overreedde Busbequius de keizer om 100 thalers voor Goltzius beschikbaar te stellen. Op 23 maart 1579 schreef Busbequius de keizer een kort overzicht van de gemaakte kosten. Behalve de 100 thalers had de keizer ook aan Johannes van der Aa 400 kronen en aan bepaalde verdienstelijke personen 150 kronen beloofd. Deze moesten worden betaald uit inkomsten van de goederen van Elisabeth167..
Ook richtte hij tot de keizer een verzoek namens de Franse jongeman Johannes Planchon, opdat er een brief zou uitgaan naar de aartsbisschop van Kamerijk (Cambrai) met een verzoek om toestemming voor een inzameling in de abdij van hertog Andrea; want de jongen was sinds 1571 als zanger werkzaam geweest in de keizerlijke muziekkapel onder Philippe de Monte, maar was wegens het breken van zijn stem naar huis gezonden168..
Of Busbequius met De Monte zelf op goede voet verkeerde, is niet bekend. Wel koos hij partij tegen hem in een twist tussen de kapelmeester en Gisbertus Leoninus. Het onderwerp van de twist was het ambt van schatmeester (‘Thesaurarius’) van de kathedraal van Kamerijk. Deze prebende was in juli 1572 door de keizer aan De Monte verleend. Gisbertus Leoninus, de zoon van Elbertus Leoninus, hoogleraar in Leuven en raadgever van de hertog van
Aarschot, was echter kort tevoren als schatmeester door de bisschop van Kamerijk benoemd. In januari 1575 werd in Rome door de kerkelijke overheid ten gunste van Leoninus beslist. De Monte weigerde ook dit vonnis te erkennen en na eindeloze strijd werd de prebende in 1579 alsnog aan hem verleend. Busbequius' brief aan de keizer dateert vermoedelijk uit de periode vóór het Romeinse vonnis169..
Op 7 juni {1568} beval Busbequius bij de keizer een jongeman aan die de keizer de brief kwam brengen: de jongen was met hem verwant en was vijf jaren eerder op aanbeveling van zijn ouders bij hem gekomen. Toen hijzelf na zijn terugkeer in dienst van de keizer, in 1566, een betrekking had gevraagd voor de jongen bij de jonge aartshertogen, had de keizer geantwoord dat ‘een betrekking niet zou ontbreken’. Bang onbeschaamd te zijn, had hij de kwestie niet aangeroerd, maar er deed zich een gelegenheid voor de jongen met Verantius en Christof Teuffenbach naar Constantinopel te sturen170.. Nu zijn verwant vandaar was teruggekeerd {in het voorjaar van 1568} beval hij hem opnieuw bij de keizer aan. Hij voelde zich gesteund door het oordeel van de beide gezanten, maar vooral door dat van Verantius. De jongen, bescheiden van nature en ijverig, pakte omwille van de deugd en de lof elk karwei aan. Hij kende Latijn, Frans, neder-Duits en Spaans. ‘Geschikte bewijzen’ voor zijn adeldom zouden worden getoond. Onlangs was het gebrek aan geschikte dienaren voor de hofhouding van de zonen van de keizer opgevallen; daarom achtte hij het boven alles zijn plicht de keizer op deze jongeman te wijzen. Maar het was ook zijn persoonlijke wens dat de jongen in keizerlijke dienst zou komen. Het was van belang voor hem iemand van de zijnen bij zich te hebben: ‘Buiten hem had hij niemand’. Hij had in de zestien jaren van zijn dienst de keizer nooit lastiggevallen door iemand uit zijn omgeving naar voren te schuiven171.. Een antwoord op deze brief is niet bewaard.

De tweede Spaanse reis (augustus 1570 - september 1571)

Al in maart 1566 was Maximiliaan onderhandelingen begonnen om de terugkeer van Rudolf en Ernst uit Spanje te bespoedigen172..

Of en in hoeverre er enig verband is tussen Busbequius' terugkeer uit Spanje in het voorjaar van 1566 en Maximiliaans' gelijktijdige streven om zijn zonen niet te lang in Spanje te laten vertoeven, is niet duidelijk. Uit een brief van Busbequius aan Von Dietrichstein van 12 juli 1567 blijkt wel dat men in Wenen spoedig de terugkomst
van de twee aartshertogen verwachtte173..

Toch gaf Filips II pas in december van het jaar 1569 zijn fiat voor het vertrek van Rudolf en Ernst. Maar in de daaropvolgende maand februari eiste hij dat twee jongere aartshertogen in hun plaats zouden worden gestuurd. Zij zouden met hun zuster Anna, die de nieuwe gemalin van Filips II zou worden, naar Spanje reizen174.. Busbequius kreeg opdracht de aartshertogen Albert en Wenceslaus naar het hof van Filips te begeleiden. Hij keerde in augustus 1571 van deze tweede Spaanse reis in Wenen terug, dit keer in het gezelschap van de aartshertogen Rudolf en Ernst.

Anna en de jonge aartshertogen zouden vanuit Spiers (Speyer) vertrekken; vandaar zou ook hun zuster Elisabeth met haar hofhouding naar Frankrijk reizen, waar haar de Franse koning Karel IX als gemaal wachtte175.. Zowel Anna als Elisabeth huwden vóór hun reis met de handschoen. Het vertrek van de Spaanse koningin was bepaald op 1 augustus vanuit Spiers, waar ook de rijksdag zou plaatsvinden176.. Reeds op 18 juni kwamen keizer Maximiliaan en zijn gemalin Maria in Spiers aan samen met hun oudste dochters Anna en Elisabeth, de aartshertogen Matthias, Maximiliaan, Albertus en Wenceslaus en de twee jongste dochters Margaretha en Eleonora177..
Het vertrek van de beide aartshertoginnen en de beide aartshertogen vereiste grote voorbereidingen. Uit de bestaande hofhoudingen en door nieuwe aanstellingen werden nieuwe hofhoudingen gevormd voor zowel de vertrekkende als de achterblijvende aartshertogen en voor de twee nieuwe koninginnen. Busbequius kreeg opdracht Albert en Wenceslaus naar Spanje te begeleiden. Hans Khevenhüller werd tijdelijk aangesteld als opperhofmeester van Matthias en Maximiliaan178..
Kort voor zijn vertrek schreef Busbequius zijn oude vriend Masius vanuit Spiers dat de reis naar Spanje de mogelijkheid bood hem
terug te zien. Hij vroeg Masius om te kijken naar enkele paarden van het ras met de naam ‘Cortaus’(?); in Wenen kwam dit soort niet voor en zijn eigen grotere paarden, die niet geschikt waren voor een dergelijke reis, wilde hij niet meenemen. Voorwaarde tot de aankoop van de paarden was dat ze mooi en bont zouden zijn179..
Het afscheid was moeilijk, toen de jonge koningin Anna en haar twee nog jongere broers op 1 augustus vertrokken. Over land en water reisden zij naar Vlissingen; vandaar brachten schepen hen naar Noord-Spanje180.. In Keulen schreef Busbequius op 7 augustus een tweede brief aan Masius, nu in antwoord op een vraag van Masius over de wijze waarop de aartshertogen door hertog Willem {van Kleef} ontvangen moesten worden. Busbequius schreef dat de ontvangst zowel in het Duits als het Latijn kon plaatsvinden. Indien het in het Latijn gebeurde, kon hij gemakkelijk de twee kinderen instrueren zodat ze een weinig in het Latijn zouden antwoorden en het een plezierige indruk zou maken. Hij voegde eraan toe dat de aartshertogen op het schip voerden waarop ook de koningin reisde. Deze gehele reis verbleven zij in hetzelfde gastverblijf, of in ieder geval dichtbij elkaar; zij aten ook altijd gezamenlijk. Dit was besloten opdat ze zó minder heimwee zouden hebben181..
Op 22 augustus bereikte het gezelschap Bergen op Zoom. Omdat het weer de reis op zee niet toestond, besloot men de koningin en de aartshertogen van 25 augustus tot 1 september Antwerpen te laten zien. Deze stad bereidde hun een groot onthaal. De feestelijkheden duurden verscheidene dagen182.. Een ziekte van aartshertog Albert stelde het vertrek uit Antwerpen echter met negen of tien dagen uit. Begeleid door Don Frederic en 200 Spaanse ruiters verliet het hoge
gezelschap tenslotte Antwerpen weer183.. Pas kort voor het vertrek uit Bergen op Zoom naar Middelburg kwam Matthias von Otthen, de leermeester van de twee aartshertogen, met instructies voor Busbequius aan184..
Het vlaggeschip onder leiding van admiraal De Bossu verliet op 25 september onverwacht de haven van Vlissingen. Aan boord waren koningin Anna en een talrijk gevolg van hoge Spaanse edelen. De andere schepen haastten zich het voorbeeld van het vlaggeschip te volgen. Op het tweede schip van de grote vloot bevonden zich de beide aartshertogen en een belangrijk deel van hun hofhouding. Ook Busbequius reisde op dit schip185.. Hij schreef over de reis dat zij met gunstige wind waren vertrokken en dat zij met aanwakkerende wind het Nauw van Calais naderden. Zij werden slechts tegengehouden door de vloot die achteropkwam en die hen verhinderde om alle zeilen te benutten. Aartshertog Albert had last van zeeziekte, hetgeen volgens Busbequius niet verwonderlijk was, omdat ook vele volwassenen, ‘onder wie stevige personen’, hierdoor geplaagd werden186..
Na aankomst in Santander berichtte Busbequius dat de zeereis acht dagen in beslag had genomen. Zij had echter sneller gekund, wanneer niet een Engels gezantschap hen enkele dagen had opgehouden. De aanleiding van dit gezantschap was een beschuldiging van de Spaanse gezant aan de Engelse koningin, waarmee haar onderdanen tot rebellie werden aangezet. Niettemin zou, indien een geschikte dienaar door de Spaanse koning werd gestuurd, deze bij de Engelse koningin toegang worden verleend; de koningin was niet afkerig om de vriendschap met Spanje te hernieuwen. Ook erkende zij dat zij veel aan het Oostenrijkse huis verschuldigd was. Tenslotte bood het gezantschap onder leiding
van Lord Howard (‘Hivartus’), de admiraal van de Engelse vloot, een ring met een fraaie steen als geschenk aan koningin Anna en een brief van de Engelse koningin waarin zij haar havens aan de Spaanse vloot ter beschikking stelde. Lord Howard vormde twee dagen met elf schepen de voorhoede van de vloot. Daarna werd hij met een geschenk en een brief weggestuurd187..
Op 7 oktober landde de vloot in Santander. Busbequius schreef dat zeker een groot deel of de gehele vloot schipbreuk zou hebben geleden, als niet de veilige haven van Santander was opgezocht. Het vertrek uit deze plaats werd uitgesteld tot 16 oktober, omdat de voorzieningen voor de reis over het ongecultiveerde land nog ontbraken. Maar intussen maakte een groot aantal Spaanse edelen zijn opwachting188.. Op 23 oktober werden de koningin en de aartshertogen plechtig onthaald in Burgos. Er waren triomfbogen opgesteld, rijkelijk met spreuken en verzen getooid, en men vierde de aankomst van de koningin met feestelijkheden, banketten en toernooien. Pas op 29 oktober aanvaardde men de reis van Burgos naar Valladolid. De aartshertogen Rudolf en Ernst kwamen hun broers en zuster in het plaatsje Advena tegemoet, niet ver van Valladolid, dat men op 3 november bereikte. Hier vonden wederom feestelijkheden plaats189.. Op 12 november vond ook de intocht in Segovia plaats, waar koningin Anna haar gemaal voor het eerst ontmoette. Het huwelijk werd, zoals Busbequius schreef, op 14 november gevierd zonder grote feestelijkheden, maar in aanwezigheid van veel edelen. Busbequius schreef verder naar Wenen dat hij de volgende dag Albert en Wenceslaus over had gedragen aan Filips II. De koning had voorkomend geantwoord en was vol zorgzaamheid geweest. Hij had ook gezegd dat hij in Madrid voor hun hofhouding (‘familia’) zou zorgen. Hijzelf (Busbequius) had niet kunnen achterhalen, wie zij als kamerheren zouden krijgen en welke plannen men had met de jonge edelen die met de aartshertogen zouden worden opgevoed. Hijzelf zou alles in het werk stellen de keizer tot tevredenheid te dienen190..
Aan de reis was echter in Segovia nog geen einde gekomen. Kort
daarna verliet het hof deze stad en arriveerde op 26 november in Madrid, waar wederom triomfbogen met opschriften waren opgesteld191.. Busbequius bleef die winter in Spanje en reisde later met de aartshertogen Rudolf en Ernst terug naar Oostenrijk. Over zijn doen en laten in Spanje is weinig bekend.
In het voorjaar van 1571 schonk Filips II Busbequius 800 florijnen per jaar voor zijn verdiensten in Constantinopel voor het gehele Habsburgse huis en later voor de kinderen van de keizer. De Nederlander Joachim Hopper, zegelbewaarder van Filips II, die in Madrid lid was van de koninklijke raad en de Nederlandse aangelegenheden behartigde, regelde deze zaak. Hopper noemde Busbequius in een brief een van de voornaamste mannen van de lage landen: ‘(..) veu mesmes qu'il est de gens bien principaulx dudict pays’. Filips tekende in de marge van deze brief aan dat hij 600 florijnen te weinig achtte voor Busbequius, maar hem 800 florijnen wilde schenken192..
De terugreis uit Spanje vond plaats in de zomer van 1571. In een rustig tempo trokken de aartshertogen Rudolf en Ernst met hun gevolg naar Barcelona, dat zij op 29 juni bereikten. Een vloot onder leiding van Don Juan vertrok op 18 juli naar Genua, waar men op 26 juli voet aan wal zette. Zij werden ontvangen door Andrea Doria en de Signoria van de stad. Op 1 augustus verliet men Genua. Met een honderdtal schepen voer men vanaf 4 augustus over de Po. In de Italiaanse steden langs de route werd het gezelschap, zoals ook op de heenreis, telkens opnieuw feestelijk onthaald aan de verschillende vorstenhoven. Pas op 23 augustus bereikte men Wenen193.. Busbequius keerde dadelijk terug in zijn oude functie als opperhofmeester en kamerheer van Matthias en Maximiliaan.

De vacatures in de Geheime Raad in Brussel.

Van Spaanse zijde werd tot twee keer toe een beroep gedaan op Busbequius om zitting te nemen in de Geheime Raad in Brussel194.. Dit bewijst nog eens dat het Oostenrijks-Habsburgse huis Busbequius niet wilde laten gaan, ook niet in de vroege jaren zeventig, toen Busbequius zich het liefst in zijn vaderland wilde terugtrekken.

De Geheime Raad was naast de Raad van State en de Raad van
Financiën door keizer Karel in 1531 opgericht om zijn zuster Maria van Hongarije als landvoogdes van de Nederlanden bij te staan. De Raad hield zich bezig met bestuurlijk werk en was samengesteld uit juristen. De drie genoemde raden hadden onder de hertog van Alva echter veel van hun macht verloren. Een belangrijke reden voor het verlies van aanzien waaronder de Geheime Raad gebukt ging, was de voortdurende onderbezetting. Het ambt van raadsheer was geen sinecure en bracht een rusteloos bestaan met zich mee195..
Alva stelde op 13 juli 1571 aan Filips II voor om Busbequius in de Geheime Raad op te nemen ten einde hem met de Duitse aangelegenheden te belasten. In een korte notitie schreef de koning op de rand van een in Simancas bewaarde brief: ‘Ik geloof dat het gaat om de man die met mijn neven kwam. Als hij het is, zie ik niet hoe de keizer het zal opvatten en of hij zelf tevreden zal zijn met het ambt in de Geheime Raad. Het zal goed zijn hiervan Alva op de hoogte te brengen, opdat hij zegt wat hij ervan denkt en of hij de bedoelingen van Busbequius kent en hoe de zaak moet worden aangelegd’196.. Op 5 september 1571 antwoordde Alva dat een lid uit de Geheime Raad, die tevens een groot vriend was van Busbequius - zonder twijfel gaat het hier om Micault - naar Wenen zou schrijven197.. Op 23 december schreef Alva opnieuw aan de koning en berichtte dat Busbequius had teruggeschreven dat hij vermoeid was en zich naar huis wilde terugtrekken. Maar Busbequius was echter door hem bewerkt nogmaals te schrijven; hij zou zich verheugen als Busbequius de taak op zich zou nemen198..
Maar uit een brief van 14 januari 1572 van Alva aan Filips blijkt dat Busbequius vastbesloten aan Alva's raadgever had bericht dat hij naar zijn huis wilde terugkeren. Maar de keizer had hem bevolen te blijven en zijn zonen te dienen199..
In het voorjaar van 1575 liet Viglius, de voorzitter van de Geheime
Raad, aan Joachim Hopper in Spanje weten dat hij van zijn zware taak ontheven wilde worden en dat hij geschikte nieuwe leden voor de Geheime Raad wenste. Al eerder had hij Pamelius en Busbequius voor de functie van raadsheer aanbevolen200..
Pas in een brief van 8 oktober 1575 van Filips II aan de Groot Commandeur van Castilië vernemen we dat Hopper onder anderen Busbequius aan de koning had voorgesteld201.. Het gerucht van Busbequius' kandidatuur werd spoedig in ruimere kring bekend: Maximiliaan Morillon, een hoge geestelijke in Vlaanderen met goede contacten in de hoogste kringen, schreef kardinaal de Granvelle op 6 februari 1576 over troepenbewegingen, waarover Busbequius, ‘toekomstig lid van de Geheime Raad’ hem had ingelicht202.. Graaf Monteagudo, de Spaanse ambassadeur in Wenen, schreef kort daarna in een rapport over Busbequius dat Maximiliaan Busbequius niet zou laten gaan en dat hij derhalve geen verdere pogingen daartoe had ondernomen203..
Ook is het vermoeden gerechtvaardigd dat Busbequius zeker in deze jaren ook zelf niet bereid was een dergelijke functie te aanvaarden. Hij kon zich moeilijk voegen in de Spaanse politiek in de Nederlanden en was nadien ook een voorstander van een rol van een van de Oostenrijkse aartshertogen als landvoogd van de Nederlanden204..

Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


landen


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums