Logo DBNL
Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote (1989)

Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote

(1989)–Zweder von Martels–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk IX: De onderhandelingen van Busbequius tot de dood van Rüstem Pasja (1557-1561).

Het vertrek van Verantius en Zay uit Constantinopel (augustus 1557).

Antonius Verantius en Franciscus Zay verlieten Busbequius op 17 augustus 15571.. Zij reisden zonder veel haast naar Wenen, maar Ferdinand maande hen tenslotte tot spoed2.. Het duurde maanden eer de koning de sultan antwoord gaf op diens eisen. Maar Busbequius genoot deze periode een ongekende bewegingsvrijheid; de karavanserai stond voor iedereen open3..

Busbequius mocht nu evenals de andere gezanten een huis zoeken in Pera of Constantinopel4. maar hij maakte hiervan pas in het voorjaar van 1558 gebruik. Rüstem gaf toestemming een tolk uit de christelijke gemeenschap in dienst te nemen in plaats van de veroordeelde dragoman5.. Busbequius maakte in de herfst een reisje naar ‘Golazio’ en naar de vestingen aan de Zwarte Zee6..

De politieke situatie binnen het Ottomaanse rijk verklaart de nieuwe houding van de pasja's ten opzichte van Busbequius en tevens het optimisme over de aanstaande vredesonderhandelingen over Hongarije. De verwachting bestond dat Busbequius naar Edirne zou worden ontboden zodra de sultan naar dit winterverblijf zou reizen. Rüstem en Roxelane beijverden zich éénsgezind voor de vrede en beteugelden Süleymans verlangen naar een veldtocht in Hongarije7..

Süleyman vertrok half oktober naar Edirne8.. Omdat hij niet daarheen was ontboden, richtte Busbequius een verzoekschrift aan Rüstem om zich ook naar het hof van de sultan te mogen begeven. De pasja antwoordde daartoe opdracht te verlenen na zijn eigen aankomst in Edirne: de gezant kon zich dan met groter gemak daarheen
begeven9.. Op 22 november kwam een bode uit Boeda met brieven van Ferdinand voor de sultan en voor Busbequius. De bode berichtte de sultan dat de koning na een beraad van drie dagen een antwoord zou sturen. De volgende dag werd Busbequius bevolen naar Edirne te komen10..
Op 5 december verliet de gezant de hoofdstad. Hij stuurde Jasper de Haze, zijn secretaris, vooruit11.. Zestien janitsaren begeleidden de gezant op zijn tocht. Omdat Busbequius opdracht had gekregen zich te haasten, volgde hij het advies om zijn kok 's ochtends, voor het vertrek, de janitsaren hun lievelingskostje te laten voorzetten dat bestond uit een brij van wijn en eieren met veel suiker en kruiden. Daarna waren ze bereid tot de langst mogelijke dagmarsen12..

De adviezen aan Ferdinand.

Intussen hadden op 1 december 1557 de leden van de Hongaarse raad vergaderd over de drie belangrijkste eisen van de sultan. Deze eisen waren dat de versterking Szigetvár moest worden ontmanteld, dat een achterstallig tribuut voor twee jaren moest worden betaald en dat Ferdinand het gebied in het bezit van de rebellen en van de zoon van Johannes Zapolya met rust diende te laten.

Het strategisch belang van Szigetvár voor Stiermarken, maar ook voor het overige deel van Oostenrijk tot aan Wenen toe, stond voor de leden van de Hongaarse Raad buiten kijf: ‘(..) zozeer dat de burcht Szigetvár in de toestand waarin het verkeerde geheel gelijk gesteld kon worden aan Belgrado: in de handhaving van deze stad alleen lag het hele behoud van Hongarije’. Volgens de Raad belemmerde de ligging van de vesting de bewegingen van de Turken over land en over water. De geoefende soldaten van
Szigetvár konden elke veldtocht in Stiermarken of richting Wenen van achteren belemmeren. Na afbraak van Szigetvár zouden de Turken op die plek zeker meteen een nieuwe versterking bouwen. Geen enkele andere burcht in Hongarije lag door zijn vruchtbare gronden zo gunstig voor de fouragering van paarden en manschappen. Geen enkele plaats ook bezat zulke geoefende soldaten: zij waren voor het merendeel daarheen gevlucht voor de Turken en verdienden met de krijgsdienst hun brood. Als Szigetvár afgebroken zou worden, zouden zij niet ergens anders heen gaan maar zich gedwongen voelen om het Ottomaanse juk te dulden en het gebied van de koning te verwoesten. Ook zou de ontmanteling van Szigetvár geen duurzame vrede opleveren want de Turken zouden, indien dit hun uitkwam, redenen voor een nieuwe oorlog vinden en zich dan over andere vestingen beklagen. Na een weigering om Szigetvár af te breken zouden de Turken met een oorlog dreigen, vooral als zij konden vertrouwen op de Fransen. Indien binnenlandse problemen hen zouden weerhouden, dan stonden nog altijd vele rovers in deze gebieden tot hun beschikking.

De Hongaarse Raad raadde de koning aan zijn weigering om Szigetvár te ontmantelen met redenen te omkleden. Hij zou kunnen aanwenden dat hij Szigetvár altijd vreedzaam had bezeten en de afbraak ervan hem gezichtsverlies zou opleveren omdat zoiets voorheen nooit door enig christelijk vorst of door een van zijn voorgangers was gedaan. Bovendien hadden de naburige gebieden van de koning de bewaking en instandhouding van de burcht op zich genomen. De Raad van Bohemen en de overige Provincies en die van Neder-Oostenrijk - zij kwamen omstreeks diezelfde tijd in vergadering bijeen - sloten zich bij dit standpunt aan.

De Neder-Oostenrijkse Raad betrok ook de verdeeldheid van de christenvorsten in de discussie en het feit dat tot nu toe geen hulp van buitenaf was ontvangen in de strijd tegen de Turken. Zij adviseerden daarom de koning bij Rüstem of de sultan aan te dringen op een verlenging van de wapenstilstand met een half jaar; daarna moest de koning dadelijk openlijk zijn mening aan de sultan kenbaar maken.

Voorts meenden zij dat vijandelijkheden door de Turken tijdens de wapenstilstand voorkomen moesten worden. Zij zelf moesten al het tijdens de wapenstilstand geroofde teruggeven; en de rovers verdienden straf, voor zover ook de Turken zich hieraan zouden houden. Intussen moest de koning zich tot de andere christelijke vorsten wenden om raad en bijstand.
Elk der drie raden meende dat geld een bijdrage kon leveren bij de afwending van de oorlog. Toch achtte men de koning niet verplicht tot de betaling van het achterstallige tribuut van twee jaren: de Turken hadden immers veel schade toegebracht aan het gebied van de koning en met name aan die gebieden waarover schatting moest worden betaald.

De drie raden adviseerden de koning de sultan te schrijven dat het geldbedrag bijeen werd gebracht. De Raad van Neder-Oostenrijk waarschuwde het geld niet naar Constantinopel te sturen eer de vrede was verzekerd.

De Hongaarse Raad pleitte voor een groter geschenk voor Rüstem wanneer een vrede werd gesloten. Men stelde een verhoging voor van 20.000 goudstukken tot 24.000 of 25.000. Ferdinands gezant in Constantinopel zou aan Rüstem moeten mededelen dat de helft van dit bedrag of een derde deel aan hem zou worden gegeven als bewijs van de goede gezindheid van de koning, mits hij erin toestemde de sultan over te halen niet langer de afbraak van Szigetvár te eisen. Men moest in een officiële brief aan Rüstem schrijven dat Rüstem alles van de gezant zou vernemen. Wanneer de Turkse tolken afwezig zouden zijn, moest Rüstem een tweede brief in het Turks worden overhandigd. Daarin moest geschreven staan dat de koning het geschenk voor hem had vergroot; en bovendien dat de koning een deel daarvan nu had gestuurd en de rest zou sturen na het sluiten van de vrede.

Wat betreft de rebellen en de zoon van Johannes Zapolya meende de Hongaarse Raad dat zij hun gebied niet uit eigen beweging aan de koning zouden teruggeven. De koning moest trachten vóór het sluiten van een vrede de burchten Huszt, Munkács en Grosswardein onder zijn gezag terug te brengen. Ook de onderwerping van de rebellen aan de overzijde van de Tibiscus was nodig om de verovering van Kaschau door de Turken te voorkomen.

De Hongaarse Raad herinnerde eraan dat Rüstem volgens de gezanten had gezegd dat wanneer iets in handen van de Turken zou vallen, dit niet zou worden teruggegeven en dat de koning daarom zijn gebied zorgvuldig diende te bewaken. Tenslotte meende deze Raad dat de koning en de andere belanghebbende vorsten goed moesten bedenken dat een vrede en een langere wapenstilstand niet door de sultan zouden worden aangegaan tot profijt en het duurzaam voortbestaan van het christendom. De koning moest daarom met vrienden en andere vorsten in overleg treden zodat de Turken hem niet onvoorbereid zouden aantreffen13..

De onderhandelingen in Edirne.

Busbequius arriveerde op 13 december in Edirne. Een escorte van ruiters kwam hem op Rüstems bevel tegemoet. Deze eer was ook de Franse gezant te beurt gevallen14.. Algemeen koesterde men de verwachting dat de Turken een vrede met Ferdinand zouden sluiten15.. Desalniettemin ontving Rüstem Busbequius met verwijten over invallen en rooftochten van de

Hongaren. De pasja dreigde de gezant naar Constantinopel te sturen maar werd daarna weer rustig. Maar Busbequius had een antwoord klaar, want juist op tijd was een bode van Ferdinand gekomen met informatie over wandaden die in strijd met de wapenstilstand door de vijand waren gepleegd16..

De la Vigne, de Franse gezant, had de opdracht om een vrede tussen het Ottomaanse rijk en Oostenrijk te verhinderen17.. Hij keerde op 6 december in Edirne terug van een reis naar Frankrijk18.; Ibrahim Beg had hem op de hoogte gehouden van de besprekingen tussen Busbequius en Rüstem19.. Spoedig liet De la Vigne aan Zernovitz weten dat de sultan meer dan Ferdinand de vrede wenste20.. De la Vignes oordeel was vervuld van bittere teleurstelling. Zelf had hij de sultan een reeks gunsten gevraagd. Bijna niets daarvan was ingewilligd.

De sultan weigerde Frankrijk een lening van twee miljoen goudstukken onder het voorwendsel dat het Turken verboden was christenen geld te lenen, ook het Franse verzoek aan de sultan om in Hongarije een oorlog te voeren werd afgewimpeld: er zou vrede komen met Ferdinand zodra aan de voorwaarden - een tribuut van vier jaren en de ontmanteling van enkele vestingen - was voldaan. De belofte van Süleyman om een vloot te sturen ter ondersteuning van de Franse vloot had weinig waarde omdat de Ottomaanse vloot niet in de Franse havens mocht overwinteren; grote expedities waren daarom uitgesloten21..

Berichten over vredesbesprekingen tussen Spanje en Frankrijk hadden Rüstems wantrouwen tegen Frankrijk versterkt22.. De la Vigne ontkende dat er zo'n verdrag tussen de genoemde landen zou komen. Busbequius poogde, wijzend op deze vredesbesprekingen, zijn tegenstanders over te halen tot onderhandelingen met de Spaanse koning Filips II23..

Begin december had Ferdinand, overeenkomstig het advies van zijn raadgevers, aan Süleyman geschreven dat een definitief antwoord over Szigetvár en de andere eisen van de sultan af zou hangen van het overleg met raadgevers en vorsten binnen zijn rijk. Hij vroeg daarom een verlenging van de wapenstilstand24.. In een brief van 21 januari 1558 aan

Ferdinand verlengde Süleyman de wapenstilstand met zeven maanden. Beide partijen behielden hun bezittingen en moesten zich van vijandigheden aan de grenzen onthouden. De sultan eiste dat Ferdinand zijn troepen uit Zevenburgen, dat de sultan als zijn bezit beschouwde, terugtrok25..

De Kroatische bode Ladislaus Zabo die Ferdinands brieven naar Edirne had gebracht, legde na terugkeer in Wenen een ooggetuigenverslag af waarin wat nieuwe gegevens staan over de onderhandelingen van Busbequius in Edirne. Zabo vertelde dat hij met de tsjausj Behram in zeer korte tijd naar Edirne was gereisd. Hij zei niet wanneer hij uit Wenen was vertrokken, maar vanuit Boeda waren zij in vijf dagen over de Donau naar Belgrado gevaren. Daar hadden zij paarden gekocht en ze waren op de zeventiende dag in Edirne aangekomen; dat was de verjaardag van Christus' geboorte.
Vijf dagen na het vertrek uit Belgrado waren Zabo en zijn begeleider in een nachtverblijf de tsjausj Hüzrew tegengekomen. Deze was eertijds met Zay vanuit Boeda naar Wenen gestuurd26.. Hüzrew klaagde dat de koning vrede zocht met de sultan maar tegelijkertijd een groot leger van 17.000 man naar Transsylvanië had gezonden waarmee Isabella uit haar land zou zijn verdreven. De Hongaar Frans Kendy zou aan het hoofd gesteld zijn van haar gebied. Van Behram leerde Zabo dat Bebek aan Hüzrew 40 goudstukken had gegeven voor de verspreiding van deze valse berichten.
In Edirne voerde Behram Zabo dadelijk naar de vergaderplaats. Rüstem liet Zabo naar Busbequius' gastenverblijf brengen en gaf het hoofd van de bewakers de volgende dag opdracht hen beiden zorgvuldig in het oog te houden. De bewaking duurde twaalf dagen. Zij wisten niet wat er geschiedde en waren bang voor de gevolgen van de leugens die door Hüzrew en anderen werden verspreid. Zabo wachtte in een huis dat buiten lag, toen Busbequius tenslotte de brief van de koning mocht overhandigen. Rüstem beval Busbequius onverwijld uit zijn aangezicht te verdwijnen. Nadat zij (nog eens) een week lang opgesloten hadden gezeten, kreeg Busbequius een lang onderhoud met Rüstem.
Zabo zelf werd niet eerder bij Rüstem ontboden dan nadat de gezant nog twee keer met Rüstem had gesproken. Rüstem zat op een soort bankje zonder stenen zetel (‘sedentem in scamno quodam sine sedili lapideo’); over het bankje was een rood kleed uitgespreid. Busbequius zat gescheiden van Rüstem op een houten zetel met daaroverheen een tapijt. Ook de dragoman Ibrahim en een
begunstiger (‘fautor’) van de pasja van Boeda waren in het vertrek aanwezig. Ibrahim (die Latijn sprak) en de man van de pasja van Boeda waren niet in staat Zabo's Kroatisch te vertalen. Rüstem verwijderde hen met de woorden dat hij zelf goed Kroatisch kende. Hij beval Zabo voor hem te treden en knielend voorover te liggen. Desgevraagd antwoordde de bode dat hij als dienaar van de koning maandelijks acht goudstukken verdiende. Hij was aangesteld als bevelhebber van één nassade van de Donau-vloot. Ook gaf hij passende antwoorden op vragen over de leeftijd en de gezondheid van de koning en zijn zonen en op de vraag of laatstgenoemden gehuwd waren. Op Rüstems vraag of de koning vrede wenste, sprak Zabo dat de koning gezanten en een bode had gestuurd die door de Turken langdurig werden vastgehouden: het lot van Zay was daarvan een voorbeeld geweest. Daaruit bleek dat de Turken geen vrede wilden.
Rüstem zei hierop dat de sultan vrede wilde als de koning dit ook wilde. Alle bevelhebbers en begs zouden het bevel krijgen zich aan de wapenstilstand te houden. Hierna kreeg Zabo opdracht zich op te richten en niet langer te talmen. Rüstem gaf vervolgens de brieven aan de begunstiger van de pasja van Boeda. Deze gaf ze aan Behram die Zabo opnieuw naar Wenen zou begeleiden. Terug in het gastenverblijf drongen talrijke Turken erop aan dat Zabo onverwijld zou vertrekken. Maar Busbequius zei dat hij tijd nodig had om te schrijven27..
Maximiliaan stuurde de gecodeerde brieven die met Zabo naar Wenen waren gekomen naar Ferdinand die in Frankfurt verbleef. Op 25 februari zond Ferdinand zijn zoon een uittreksel van de brieven en ook de code die onlangs aan Busbequius was toegezonden, zodat Maximiliaan voortaan zelf Busbequius' brieven kon lezen. Maximiliaan kreeg opdracht een bode naar Busbequius te sturen opdat deze bij de pasja aan zou dringen op naleving van de wapenstilstand. Deze was voorheen verscheidene keren geschonden, onder anderen door Isabella en haar zoon. Een kasteel van de koning bij Munkácz was onlangs in handen geraakt van Melchior Balassa. Maximiliaan kreeg tenslotte bevel zijn troepen te verminderen en de wapenstilstand na te leven28..
Busbequius was in Edirne ondergebracht bij burgers29.. Hij schilderde in de derde Turkse brief de jachtpartijen van de sultan. Of hij zelf daarbij aanwezig is geweest, weten we niet. Zijn verhalen over de getemde valken van de sultan zijn in elk geval uit de tweede hand30..
In de tweede helft van februari gaf Rüstem Busbequius verlof naar Constantinopel te reizen; hij mocht in de stad wonen waar hij wilde31..

Het einde van de wapenstilstand. De ontwikkelingen van maart tot december 1558.

Busbequius keerde op 5 maart naar Constantinopel terug32., waar hij op eigen kosten een huis huurde - of liever een heel huizenblok (‘insula’) - voor zichzelf en zijn gevolg. De ruimte rond het huis dacht hij zich als tuin in te richten33.. Maar omstreeks april veranderde de nieuwe situatie drastisch. Op 27 maart waren de sultan en de pasja's teruggekeerd34.. Kort daarna kwam er een bericht van de pasja van Boeda dat Maximiliaan tijdens afwezigheid van koning Ferdinand troepen had verzameld en dat hij de vesting Babócsa aan de Rinya, noordwestelijk van Szigetvár, versterkte. Opnieuw werd de gezant onder strenge bewaking vastgezet in de karavanserai35., totdat een bode uit Boeda een brief bracht die de gemoederen deed bedaren36.. Toch bleef Busbequius van nu af in de karavanserai.

De trage berichtgeving tussen Constantinopel en Wenen had voedsel gegeven aan het wederzijdse wantrouwen. Ferdinand schreef Busbequius op 9 april dat Babócsa jaren geleden in strijd met de wapenstilstand door de Turken was veroverd maar aartshertog Ferdinand had de plaats in 1556 heroverd toen hij Szigetvár ontzette. Sedertdien had Maximiliaan de plaats laten herstellen. De pasja van Boeda had echter niet alleen gedreigd tegen Babócsa op te trekken, maar ook tegen andere plaatsen. Maximiliaan had vervolgens het werk bij de vesting laten stilleggen en Ferdinand had naar Constantinopel geschreven om het gebied tegen invallen van de Turken te behoeden en niet de wapenstilstand in gevaar te brengen. Vervolgens had de pasja van Boeda de bode die met de
brieven op weg was naar Constantinopel, vastgehouden37..
Ferdinand informeerde Busbequius verder over het feit dat de pasja van Boeda zich niet alleen op het standpunt stelde dat de opbouw van Babócsa strijdig was met het wapenstilstandsverdrag; bovendien greep deze pasja bij zijn beschuldigingen aan de koning het feit aan dat bij Szigetvár en Erlau heel wat Turken waren gevangengenomen. De pasja van Boeda had de pasja van Bosnië en verscheidene sandjaks, begs en aga's gemobiliseerd tegen de stad Erlau en ook had hij een tsjausj naar Constantinopel gestuurd om toestemming te krijgen voor een aanval op Babócsa en andere plaatsen van de koning.
Maar de gevangenneming van de Turken bij Erlau en Szigetvár was het gevolg geweest van vele vijandelijke invallen. In Kroatië hadden dikwijls 4.000 - één keer zelfs 8.000 - Turken het gebied verwoest. Op 17 maart waren zij het land bij Szigetvár binnengevallen en waren tot de omheiningen van de tuinen doorgedrongen. Zij hadden heel wat mensen gedood en krijgsgevangen gemaakt. Reizigers van en naar Szigetvár werden regelmatig door hen gedood: alleen al 100 infanteriesoldaten uit deze vesting, die om verschillende redenen her en derwaarts reisden, werden vermist. In dezelfde brief somde Ferdinand nog een reeks soortgelijke klachten op over geweldplegingen door de vijand in Hongarije38..
Kasim, pasja van Boeda, stuurde nadat hij de bode van Ferdinand had vastgezet, de brieven van Ferdinand en Maximiliaan met de geschenken die de bode bij zich droeg39. naar Constantinopel. Een bode van de pasja bracht dit alles op 16 april in de hoofdstad. Rüstem opende alle brieven, ook een brief in geheimschrift bestemd voor Busbequius. De pasja probeerde drie dagen lang deze brief te lezen, maar vergeefs. Tenslotte gaf hij de brief aan Busbequius40.. Zelf schrijft Busbequius in zijn derde Turkse brief dat het ging om een brief in cijferschrift van Ferdinands secretaris van de Bourgondische correspondentie en dat Rüstem geleerde mannen in Constantinopel had gevraagd om de brief voor hem te lezen; toen dit niet mogelijk bleek, liet hij de brief door Ibrahim aan Busbequius bezorgen41..
Tijdens een onderhoud met Rüstem werd het Busbequius duidelijk dat de brief van Ferdinand Rüstem had overtuigd dat er geen oorlog
werd voorbereid. Bij diezelfde gelegenheid overhandigde Rüstem hem ook een brief die afkomstig was van de koning, maar omdat de gezant wel vermoedde dat die brief betrekking had op Babócsa en hij de inhoud nog niet had gelezen, hield hij zich tijdens het gesprek met Rüstem op de vlakte. Rüstem zei tenslotte dat er een bode of een brief naar de koning zou worden gestuurd om te onderzoeken of de bouw bij Babócsa met medeweten van de koning was geschied, hetgeen in strijd zou zijn met de wapenstilstand. Indien dit niet het geval zou zijn, dan moesten de schuldigen worden gestraft. Korte tijd later was de kahya van de pasja van Boeda uit Constantinopel gestuurd. Men vertelde dat deze kahya moest nagaan wie van de plaatselijke bevelhebbers het verdrag met de koning in gevaar bracht en naar willekeur de dorpen plunderde. Busbequius voegde toe dat hijzelf de kahya een brief voor de koning had meegegeven, omdat hij vermoedde dat hij daarheen zou worden gestuurd. Ook had hij de klachten van de koning over de Turkse schendingen van de wapenstilstand, over de steun van Isabella aan de opstandelingen tegen de koning en ook die over het standpunt betreffende de vesting Munkácz in een geschrift samengevat. Dit was in de divan voorgelezen42.. Busbequius berichtte ook dat Isabella vergeefs had verzocht om hulp tegen de edelen die tegen haar samenzwoeren. Haar beschuldigingen van Ferdinand vonden bij de sultan weinig geloof43..
Vanuit Frankrijk was in het voorjaar De Boistaillé als bode naar Constantinopel gekomen met een verzoek om bijstand in de oorlog tegen de Habsburgers en tevens om de Turken af te houden van een vrede met Ferdinand44..

Maar een nieuw incident in Hongarije bracht Busbequius opnieuw onder strenge bewaking; dit gebeurde vermoedelijk eind mei. Bijna gelijktijdig verloor de gezant door toedoen van De la Vigne de steun van zijn dragoman Ibrahim.

Arslan, de sandjakbeg van Fünfkirchen, was (waarschijnlijk omstreeks mei) in opdracht van de sultan met drie kadi's naar Stuhlweissenburg gereisd. Niet ver van deze plaats werden de kadi's bij een nachtelijke overval door Ferdinands soldaten gedood. Arslan zelf raakte zwaargewond. Een onderzoek naar de toedracht toonde aan dat Veli Beg, de voormalige sandjak van Stuhlweissenburg, de hand in de overval had gehad. Velibeg was vervolgens met twintig van zijn volgelingen naar Constantinopel ontboden en met twee van hen vastgezet. Zelf werd hij in de gevangenis van de Zeven Torens gebracht. Zijn plaatsvervanger werd gefolterd. Wat er met twee anderen van zijn volgelingen was geschied, was niet bekend. Zernovitz die hierover berichtte, beschouwde Busbequius' hernieuwde bewaking als een onmiddellijk gevolg van deze overval op Arslan Beg45..
Eind mei kondigde de pasja van Boeda aan dat Maximiliaan troepen samentrok langs de grens. Dit werd echter spoedig door gevangen genomen Hongaarse soldaten ontkend46.. Niettemin stelde de Franse gezant op 28 mei met tevredenheid vast dat de wapenstilstand met de koning sinds zes weken was verbroken en dat Ferdinands gezant gevangen was gezet in de karavanserai. Ook schreef hij dat twee dagen geleden een bode van Ferdinand naar Constantinopel was gekomen om mede te delen dat de wapenstilstand niet door soldaten van Ferdinand was gebroken en dat de koning niet had toegestaan dat een fort werd herbouwd en versterkt dat op grond van een verdrag was ontmanteld. Ferdinand had de sultan gevraagd de wapenstilstand te handhaven. De sultan wilde oorlog, hoewel Rüstem hem hiervan af wilde houden47..
In de derde Turkse brief weet Busbequius zijn opsluiting aan het optreden van de tsjausj die hem bewaakte. Want nadat deze had ingezien dat de gezant in zijn nieuwe huis moeilijk kon worden bewaakt, was vervolgens in overleg met de pasja besloten de gezant opnieuw in de karavanserai onder te brengen. Enkele pasja's meenden dat de oude karavanserai een te ruime en te kostbare behuizing voor Busbequius alléén was. Toch wees Rüstem hem ‘tot zijn geluk’ de oude verblijfplaats toe48..
De la Vigne had in de tweede helft van mei zijn eigen tolk Ibrahim bij Rüstem ervan beschuldigd dat hij jaarlijks 300 dukaten van Ferdinand ontving als beloning voor zijn steun aan hem. De Franse gezant had de pasja gevraagd om Ibrahim uit zijn functie te ontheffen49..
Ibrahims naam komt in gezantschapsberichten uit de voorafgaande jaren sporadisch voor50.. In Amasya had Ibrahim de gezanten de
helpende hand geboden, zij het met oog op het belang van Isabella. Een vast vertrouwen hadden de gezanten toen nog niet in zijn hulp51.. Er groeide daarna een betere verstandhouding tussen de Oostenrijkse gezanten en Ibrahim. Vooral Busbequius schijnt in Edirne van zijn hulp te hebben geprofiteerd. Dit blijkt uit de reeks schenkingen aan Ibrahim. Evenals de andere dragomans ontving Ibrahim namelijk vóór Kerstmis 1557 al regelmatig kleine geschenken in de vorm van kledingstukken en geld. In Edirne echter ontving Ibrahim tijdens de onderhandelingen méér dan de andere dragomans en méér ook dan voorheen. Nadat Ibrahim uit zijn functie was ontheven, kreeg hij rond Kerstmis van het jaar 1559 tegelijk met de andere dragomans nog eens een geschenk52.. Ibrahims hulp aan de gezanten van Zevenburgen en Frankrijk moet Busbequius de indruk hebben gegeven dat de dragoman in deze jaren niet geheel betrouwbaar was. Pas nadat Ibrahim in het najaar van 1559 opnieuw was aangesteld als eerste dragoman van het Turkse hof, ontstond er weer een nuttige samenwerking tussen hen beiden53..

Omdat De la Vigne geen vervanger had voor Ibrahim als dragoman, bleek de Franse gezant vooral zichzelf te schaden door zijn verzoek om diens ontslag. Ferdinands gezant had een aantal trouwe vrienden die hem bleven steunen. Tot hen behoorde ook Michael Zernovitz, met wie Busbequius al

langer in contact stond54. en die steeds onmisbaarder voor hem werd.

Al op 22 april, kort na Busbequius' insluiting vanwege Babócsa, stelde Zernovitz de koning voor om de brieven uit Wenen die voor Busbequius waren bestemd via hem te laten lopen: dit was ongevaarlijk omdat hij altijd toegang had tot Busbequius, ook wanneer dit aan anderen was verboden55.. De koning maakte geen gebruik van dit aanbod maar omzeilde het probleem doordat hij slechts schreef aan zijn gezant wanneer dit werkelijk noodzakelijk was: na de komst van Baldus in augustus 1558 gingen er acht maanden voorbij zonder dat er een brief van Ferdinand uitging naar Busbequius56.!
Zernovitz was sinds de zomer van 1558 een regelmatig terugkerende gast van Busbequius. Door zijn medewerking verlieten vele brieven ongemerkt de ambassade en hij zond Busbequius' brieven met de zijne naar Venetië. Vandaar verstuurde Rogiero de Taxis die verantwoordelijk was voor de koninklijke post, ze naar Wenen57.. Niet minder belangrijk was dat Zernovitz Busbequius inlichtte over de ontwikkelingen buiten de karavanserai. Vooral in de zomer van 1559 was Busbequius sterk op zijn raad en hulp aangewezen.

Al in de eerste weken van mei had Busbequius de koning gewaarschuwd dat er tijdig een bode moest worden gestuurd met een antwoord aan de sultan over de vrede: het zou niet gemakkelijk zijn bij de pasja's uitstel voor dit antwoord te verkrijgen58.. In augustus bracht Philippus Baldus Ferdinands antwoord naar Constantinopel. Dit kwam in grote lijnen overeen met de eerdergenoemde voorstellen van zijn raadgevers59..

Op 13 augustus60. arriveerde Baldus in Constantinopel. In de instructies voor Busbequius stond dat Szigetvár niet moest worden opgegeven. Tata dat tijdens de jongste wapenstilstand (in mei) door Hamza Beg was ingenomen61., moest worden teruggeëist, mits dit de totstandkoming van een vrede niet zou belemmeren. Als er een vrede tot stand kwam, mocht de gezant beloven dat het achterstallige tribuut van twee jaren binnen een half jaar zou worden gebracht. Overigens meende de koning dat deze som niet werkelijk verschuldigd was omdat de burchten Fülek, Salgo, Babócsa, Zabatha, Kaposvár, ‘Korothna’, ‘Paczod’, ‘Mezlegnew’, ‘Mere’, ‘Kozthanicza’, ‘Novigrad’ en het laatst Tata tijden de wapenstilstand door list en bedrog van de bevelhebbers van de sultan
waren ingenomen. Grosswardein, Huszt en nog andere plaatsen waren door bevelhebbers van Isabella veroverd. Busbequius mocht, indien nodig, het jaarlijks tribuut met 10.000 dukaten verhogen. Rüstem kon hij 5.000 dukaten aanbieden boven de 20.000 dukaten die hem reeds waren beloofd bij een vrede62.. De gezant kreeg toestemming om vijf- tot zesduizend dukaten op te nemen bij de gebroeders Scaramelli ten einde Rüstem voor zich te winnen. Tenslotte kreeg Busbequius opdracht zich in te spannen ook de koning van Spanje in een vredesverdrag op te nemen63..

Zoals men in Wenen verwacht had, viel de weigering Szigetvár te ontmantelen in Constantinopel in slechte aarde. De pasja's gaven hiervan echter niet openlijk blijk maar weigerden ondanks Busbequius' aandringen de brief van Ferdinand te beantwoorden. Opnieuw lieten zij de karavanserai streng van de buitenwereld afgrendelen. Op 19 november schreef Busbequius dat de dragoman Murad hem uitdrukkelijk had gezegd dat zonder de afbraak van Szigetvár een vrede niet mogelijk zou zijn64..

Busbequius vertelt in de derde Turkse brief dat Baldus doodziek in Constantinopel was aangekomen. Waarom juist Philippus Baldus als bode was aangewezen, is niet duidelijk; in ieder geval was Martinus Zenthgothardy vanwege de zwakke gezondheid van Baldus meegestuurd. De tsjausj die de karavanserai bewaakte, stond niet toe dat de poort werd geopend om medicijnen te halen voor de zieke. Hierop gaf Busbequius opdracht de tsjausj niet meer in de karavanserai toe te laten. Weldra wisten ook de pasja's dat de tsjausj was buitengesloten. Het was hun niet ontgaan dat de man buiten de karavanserai zat af te wachten en nu zelf het hooi voor zijn paard moest kopen. Busbequius schrijft dat zij hartelijk om het geval hadden moeten lachen en dat kort daarna de bewaking was versoepeld65..

In de zomer van 1558 namen de spanningen tussen Süleymans zonen verder toe. Deze ontwikkeling en ook de berichten over een vrede tussen Frankrijk en Spanje maakten

het de sultan onmogelijk zijn harde optreden tegen Ferdinands gezant door te zetten. Het was uitgesloten dat Süleyman in deze omstandigheden een veldtocht naar Hongarije zou aanvoeren, iets waarmee hij de hele zomer van 1558 dreigde. Busbequius nam zich voor af te wachten alvorens een antwoord op de vredesvoorstellen te eisen ofwel toestemming te vragen om te vertrekken66..

Roxelane, Süleymans wettige echtgenote, was in april 1558 overleden67.. Er bestond na haar dood enige onrust omdat niet zeker was of Rüstem zijn invloedrijke positie zonder haar steun kon handhaven. Voor Bayazid, Süleymans jongste zoon, zag de toekomst er nu slecht uit. Tot nu toe had zijn moeder hem beschermd. Süleyman echter had zijn zoon Selim aangewezen als troonopvolger. Het was traditie binnen het huis van de sultan dat na het overlijden van de sultan de troonopvolger de overige prinsen en hun kinderen ombracht ten einde zijn macht zeker te stellen. Bayazid, met de dood voor ogen, was echter vastbesloten zijn noodlot niet af te wachten.
Reeds in de zomer van 1555 was Bayazid dankzij tussenkomst van zijn moeder een zware bestraffing door Süleyman bespaard gebleven. Hij werd namelijk verdacht van steun aan de opstand door de pseudo-Mustafa68.. Sindsdien was Bayazid niet openlijk meer in verzet gekomen. Maar het was waarnemers van de politieke ontwikkelingen wel duidelijk dat Süleyman zich niet buiten de hoofdstad kon begeven zolang beide zonen nog leefden69.. Zernovitz berichtte in augustus 1557 dat in opdracht van Roxelane een poging zou zijn ondernomen om Selim te vergiftigen70.. In de zomer van 1558 deden geruchten de ronde dat Bayazid een sterk leger om zich heen verzamelde71..
Busbequius beschreef op 5 oktober dat het voor Bayazid voordelig zou kunnen zijn om door Syrië naar Egypte te vluchten. Hij voegde eraan toe dat Süleyman lachte om de jeugdige opwellingen en de waanzin van de jonge prins, al vormde deze een ernstige bedreiging: ‘Maar ik denk dat er in zijn hart een geweldig verdriet leeft omdat hij ziet dat hij vanuit dit begin tot de allerbitterste noodzaak gedwongen zou kunnen worden, namelijk om de dood van zijn ene zoon met de moord op de andere te wreken of althans tegen een rebelse zoon oorlog te voeren’72..
Op 19 november schreef Busbequius dat Süleyman pasja's had gestuurd om zijn beide zonen naar hun nieuwe provincies te begeleiden: Selim naar Konya, Bayazid naar Amasya. De pasja die met deze opdracht naar Bayazid was afgevaardigd, had, naar men zei, zijn testament geschreven en alles thuis op zijn dood voorbereid uit vrees dat Bayazid hem zou doden ten einde zich te verzekeren van de trouw van zijn soldaten. Busbequius achtte het onwaarschijnlijk
dat deze gezanten van Süleyman veel zouden bereiken, want: ‘(..) dergelijke haatgevoelens die ook dikwijls voorkomen in de tragedies worden bijna nooit bijgelegd. Vooral niet zodra de dood met het verlies van macht daartoe de voorwaarde is. Bovendien kent Bayazid de aanleg van zijn vader als toornig en begerig naar wraak. De moord op zijn broer kan hem voldoende leren welk vertrouwen hij kan stellen in een toornige. Het is dus aannemelijk’, besluit Busbequius, ‘dat zij elkaar in de toekomst altijd zullen verdenken’.
Ook berichtte Busbequius dat er geruchten waren over contacten tussen de sjah van Perzië en Bayazid. Bayazid zou de sjah herhaaldelijk het gebied in het vooruitzicht hebben gesteld dat Süleyman aan Perzië had ontnomen. Terwijl hij dit opschreef, bereikte hem het bericht dat Bayazid in de richting van Ankara was getrokken en in een dorp Akköpru (‘Acchiupri’) afwachtte wat zijn broer zou ondernemen. Want Selim was omgekeerd nadat Bayazid had geweigerd naar Amasya te gaan en hij was van plan om dicht bij Constantinopel te overwinteren. Selims legerkamp lag nu niet ver van Bursa, tussen Constantinopel en Bayazids positie. Door in de richting van Ankara te trekken stelde Bayazid zijn broer in de gelegenheid om zonder vrees voor een nederlaag naar zijn provincie te reizen: indien Selim dit naliet, dan gaf hij Bayazid daardoor een argument in handen om zich bij zijn vader te beklagen over zijn broer73..

In de laatste maanden van 1558 stond Busbequius scherp voor ogen in welke moeilijke situatie de Turken verkeerden door zowel de opstand van Bayazid als de toenadering tussen Frankrijk en Spanje. Tevens begreep hij, zoals blijkt uit zijn brief van 19 november, dat men in Constantinopel nog altijd geen vrede wilde op de voorwaarden die Ferdinand had gesteld, maar ook dat de pasja's hemzelf niet wilden laten gaan. Ze vreesden namelijk een oorlog van Ferdinand in Hongarije, terwijl zij met handen en voeten waren gebonden en zij, zolang de vrede niet was gesloten, een gezant van Ferdinand in hun nabijheid juist goed konden gebruiken. Dit verklaarde waarom zij liever een vredesgezinde houding aannamen in Hongarije tegenover Oostenrijk, zolang Szigetvár niet ontmanteld was74.. In januari 1559 schreef Busbequius dat de wedijver tussen de twee jonge prinsen meer vooruitzicht bood op een vrede van enkele jaren in Hongarije dan een ‘onbetrouwbaar vredesverdrag’75..

Op 19 november 1558 berichtte de gezant dat de gehate, onredelijke en oorlogszuchtige Kasim, de pasja van Boeda, door Toejgoen Pasja was vervangen. Toejgoen Pasja was een gematigder en rustiger man die beter tot veinzen in staat was76.. Busbequius
verwachtte dat Toejgoen de kwestie Szigetvár zou bagatelliseren en zich als bemiddelaar tussen de koning en de sultan zou aanbieden. Hij adviseerde de keizer om eventuele vredesvoorstellen van deze nieuwe pasja van Boeda niet te accepteren of anders duidelijk te maken dat men begreep welke bedoelingen erachter staken. Als de koning het verstandiger achtte om toch op de voorstellen van Toejgoen te antwoorden, dan was het misschien nuttig om bij hem in herinnering te brengen dat aan Busbequius nog steeds geen antwoord was gegeven op de vredesvoorstellen van de koning en evenmin op diens verzoek om te mogen vertrekken. Desalniettemin was het in alle christenlanden bekend dat de gezant reeds dikwijls op deze toestemming had aangedrongen en tenslotte een geschrift aan de sultan had gestuurd over de onrechtvaardige behandeling die indruiste tegen de gewoonten van alle volkeren en vorsten en tegen de verwachtingen van de koning. Zonder veel gevaar kon de Turken nu hun onfatsoenlijkheid en onbeschaamdheid voor de voeten worden geworpen.
In dezelfde brief merkte Busbequius ook op dat de pasja's zijn eigen verzoeken om toestemming voor de terugkeer naar Wenen trachtten te verheimelijken. Immers, zij achtten het slecht voor hun goede naam wanneer het algemeen bekend werd dat een gezant vergeefs om toestemming voor zijn vertrek had gevraagd. Daarentegen deden zij het voorkomen alsof er nederig om vrede werd gevraagd en alsof gezanten liever ergere dingen verdroegen dan dat ze, zolang er hoop bestond op vrede, vergeefs uit Constantinopel naar huis terugkeerden77..
Eveneens op 19 november kwam Busbequius met het bericht dat de Fransen aan de Turken hadden toegezegd dat zij betrokken zouden worden in een vredesakkoord met de Spanjaarden. Daarom wilden de Turken nu geen vrede sluiten met Ferdinand. Overigens zou, naar Busbequius' mening, een dergelijke vrede slechts standhouden zolang dit de Fransen uitkwam. Rüstem had hem - waarschijnlijk omdat hij de Fransen vertrouwde - geen antwoord gegeven toen hij een vrede van Süleyman had voorgesteld met Ferdinand en Filips II78..
Busbequius achtte een veldtocht naar Hongarije, waarmee Süleyman had gedreigd, uitgesloten79.. Hij drong daarentegen enkele keren aan op de verspreiding van geruchten dat in Duitsland een
oorlog tegen de Turken werd voorbereid80.. Er zijn geen aanwijzingen dat er in Wenen aan dit verzoek gehoor is gegeven81..
Terwijl de situatie binnen het Ottomaanse rijk zich nu snel toespitste, liep men in Wenen voortdurend enkele maanden achter bij de veranderingen. Eind november droeg Ferdinand aan Maximiliaan op om met zijn raadgevers te bespreken of de gezant moest aandringen op een definitief antwoord op het vredesvoorstel en op de terugkeer van Baldus82.. Gedurende de wintermaanden kwamen de Hongaarse en de Duitse Raad in overleg met Maximiliaan tot de conclusie dat Busbequius moest worden teruggeroepen. Maar in reactie hierop schreef Ferdinand op 6 maart 1559 dat hij het niet raadzaam achtte de sultan te schrijven dat hij Busbequius moest heenzenden (‘dimittere’). Bij zo'n plotselinge terugroeping van de gezant moest men een krachtig leger achter de hand hebben om de Turken te weerstaan als zij geërgerd naar de wapens zouden grijpen. Er kon niet worden vertrouwd op hulp van het Heilige Roomse Rijk. Verder was het nog onduidelijk hoe de vredesbesprekingen van de Spaanse koning verder zouden verlopen en hoe de strijd van de jonge prinsen zich zou ontwikkelen. Ferdinand besloot dat hij Busbequius via Venetië zou schrijven in antwoord op de brieven die hij van hem had ontvangen en ook zou hij hem zijn goedkeuring voor zijn optreden mededelen. Indien er zich een gunstige gelegenheid zou voordoen om de gezant terug te roepen, zou die worden aangegrepen83..

In de herfst van 1558 overleed Karel V in het klooster San Jerónimo de Yuste in Spanje. De keizertitel was inmiddels kort daarvoor officieel overgedragen aan Ferdinand. Dit betekende een versterking van zijn positie tegenover de sultan. De werkelijke macht bleef echter afhankelijk van de militaire en economische krachtsverschillen84.. We zullen in het vervolg spreken van keizer Ferdinand.

Nieuwe vredesonderhandelingen (december 1558 - september 1559).

Het nieuws dat er een verdrag tussen Frankrijk en Spanje zou worden gesloten, noodzaakte Rüstem in de tweede helft van

december 1558 de vredesbesprekingen met Busbequius te hervatten85..

Busbequius schreef dat Rüstem hem op 19 en 20 december bij zich had geroepen86.. Tijdens het onderhoud op de laatstgenoemde datum was Rüstem ‘tegen zijn gewoonte in vriendelijk en menselijk’ geweest en het onderhoud had langer geduurd dan enig ander in het verleden. Rüstem had echter niets willen weten van de teruggave van de vestingen die tijdens de wapenstilstand waren veroverd, ook niet van Tata. Evenmin wilde de pasja praten over de kwijtschelding van het achterstallige tribuut over twee jaren en hij had Busbequius weggestuurd. Maar over Szigetvár had hij niet meer gesproken en daaruit concludeerde Busbequius dat men deze eis reeds had laten vallen.
De gezant besloot nu tot het uiterste te gaan. Hij begreep dat de strijd tussen Bayazid en Selim Süleyman verhinderde naar Hongarije te gaan. Bovendien was er het nieuws van het vredesverdrag tussen Spanje en Frankrijk waardoor de sultan en de pasja's vreesden dat zij geïsoleerd zouden raken. Toch was hij niet van plan een vredesverdrag geheel afhankelijk te maken van het al dan niet herkrijgen van de vesting Tata87..

Op 14 januari liet Rüstem Busbequius in de avond bij zich roepen. De beide mannen werden het eens over de belangrijkste voorwaarden88.. Op 26 januari hechtten zij hun goedkeuring aan de ontwerptekst van het verdrag89.. Busbequius schreef Ferdinand dat de Turken de eis van de ontruiming van Szigetvár hadden laten vallen, maar Tata hadden zij niet op willen geven. De vrede zou niet aan een termijn zijn gebonden. De hoogte van het tribuut was gelijk

gebleven maar het bedrag van het achterstallige tribuut (60.000 dukaten) werd gehalveerd. Ook aan Ferdinands wensen inzake de plaatsen in Transsylvanië en inzake Komorn was gehoor gegeven. Rüstem vroeg de vrijlating van drie gevangenen in ruil voor drie of vier christenen. De bestaande grenzen zouden worden gerespecteerd.

Maar, vervolgde Busbequius, de Turken hadden ook de koningen van Frankrijk en Spanje in het verdrag willen opnemen. Zij wensten hun vriendschap met Frankrijk niet in gevaar te brengen zolang de vrede tussen Frankrijk en Spanje nog niet vaststond. Daarom hadden zij in strijd met de waarheid aan het verdrag toegevoegd dat Busbequius had gezegd dat er iemand van de Spaanse koning zou komen90..

Tenslotte vroeg Busbequius aan Ferdinand een opvolger te sturen: vijf jaren reeds leefde hij in deze barbarij en wentelde hij naar zijn vermogen deze steen voort. Hij had tot nu toe geen ontslag uit zijn ambt gevraagd omdat hij niet de indruk wilde wekken dat hij een afkeer van zijn taak had en dat hij haar onafgemaakt wilde ontvluchten91..

De Franse gezant had vergeefs geprobeerd de totstandkoming van deze afspraken tussen Süleyman en Ferdinand te verhinderen. In strijd met alle geruchten hield hij vol dat een vrede tussen de Franse en Spaanse koning was uitgesloten. Hij zei ook dat een nieuwe Franse gezant op weg was naar Constantinopel92.. Maar volgens Zernovitz had De la Vigne zich een slechte naam bij de Turken verworven en zou hij daarom de belangen van de keizer weinig schade kunnen toebrengen. Rüstem hechtte weinig geloof aan zijn ontkenning van een vrede tussen Frankrijk en Spanje. De Venetiaanse bailo in wie Rüstem veel vertrouwen stelde, had gezegd dat een dergelijke vrede zou worden gesloten93..
Süleyman had de Franse gezant 30 tot 40 dagen gegeven om te komen met een verweerschrift van de Franse koning. En hoewel De la Vigne de vredesvoorwaarde: ‘(..) bien peu honorable pour un empereur chrestien’ noemde94., moest hij knarsetandend toezien hoe een vrede in de volgende maanden steeds zekerder leek. Het geschrift dat De la Vigne opstelde in een poging de vrede nog te verhinderen, kwam te laat95..
Busbequius stuurde {op of na 10 februari} zijn secretaris Jasper de
Haze met brieven van hemzelf en een kopie van de vredesvoorwaarden naar de keizer96.. Baldus zou spoedig met het officiële verdrag volgen. Op 19 februari bezocht Busbequius met Baldus de pasja's. Hij merkte naar aanleiding van deze audiëntie op dat de pasja's hem nog nooit zo welwillend hadden ontvangen; zij hadden ook zijn verzoek om vrij te mogen vertrekken goedgekeurd97..

Omdat de politieke ontwikkelingen aan snelle veranderingen onderhevig waren, drong de gezant bij de keizer aan op grote spoed98.. Maar hij had de loop van de gebeurtenissen niet in de hand en pas op 29 april stuurde de keizer zijn antwoord aan de sultan.

Ferdinands antwoord aan Süleyman (eind april 1559).

Op 1 april 1559 stuurde Maximiliaan in opdracht van keizer Ferdinand99. een bode naar Busbequius met het bericht dat een antwoord niet binnen de gestelde termijn van 90 dagen kon worden gebracht. Maximiliaan schreef dat Jasper de Haze in Wenen was aangekomen maar Baldus nog niet en deze moest zelfs nog naar de keizer in Augsburg100.. Soldaten van de keizer hadden De Haze enige tijd vastgehouden101..

Het was ook Rüstem Pasja ter ore gekomen dat De Haze gevangen was genomen. Hij liet daarom op 28 maart Busbequius een van zijn mannen naar Venetië sturen om kopieën van de brieven die De Haze mee had genomen, naar de keizer te brengen102..
Vanuit Augsburg deelde Ferdinand op 29 maart aan Maximiliaan mede dat hij vijf dagen eerder de brief en het vredesvoorstel had ontvangen die De Haze naar Wenen had gebracht. Hij prees Maximiliaans initiatief om enkele invloedrijke raadgevers zeven dagen voor Pasen bijeen te roepen en hoopte eerstdaags hun oordeel te vernemen. Maximiliaan moest in ieder geval Georgius Gienger en Ehrenreich von Koenigsberg, voorzitter van de Oorlogsraad, bij de besprekingen betrekken103.. Verder schreef Ferdinand aan zijn zoon dat hij de kapiteins en onderbevelhebbers aan de grenzen moest bevelen zich aan de wapenstilstand te houden en dat zij zich niet met de heidukken moesten inlaten of hun steun en onderdak verlenen. Uit brieven van de sultan was gebleken dat aan Turkse zijde hetzelfde was bevolen. Ook moest Maximiliaan overwegen hoe in geval van een vrede de oorlogsuitgaven konden worden teruggebracht zonder dat dit voor de inwoners gevaar zou opleveren104..
Kort daarna wilde Ferdinand dat Maximiliaan met de Hongaarse Raad zou overleggen over de aanstelling van commissarissen in de sterkere grensplaatsen om te verhinderen dat in vredestijd vandaar uitvallen plaats zouden vinden. In Szigetvár moest men eraan worden herinnerd waakzaam te zijn want Busbequius had gewaarschuwd dat de Turken deze vesting door verraad in wilden nemen. Ferdinand droeg ook op om in de grensgebieden met zorg te werken aan de opsporing van de gevangenen van wie Rüstem de vrijlating had gevraagd105..

Baldus, gehinderd door zijn zwakke gezondheid, kwam op 7

april aan in Wenen en op 28 april in Augsburg106.. De keizer, tevoren ingelicht door de brieven die De Haze in maart naar Wenen had gebracht, dateerde één dag na de ontvangst van het officiële vredesvoorstel zijn antwoord aan de sultan. Diezelfde dag zette de keizer aan Busbequius zijn bedoelingen uiteen. Hij stuurde vier verschillende verdragsteksten. Twee teksten boden een vredesvoorstel met een looptijd van acht jaren, twee andere gaven een vredesvoorstel zonder vaste termijn. Naast deze onderverdeling was er een tweede: twee teksten bevatten de voorwaarden die Busbequius op 31 januari in de divan had voorgesteld, twee andere waren zonder deze voorwaarden. De keizer voegde hieraan toe dat hij de voorkeur gaf aan een verdrag van acht jaren met de voorwaarden die Busbequius had gedaan en pas in de laatste plaats aan een verdrag zonder vaststelling van de duur van de vrede en ook zonder voorwaarden. Busbequius moest, afhankelijk van de situatie, de sultan de gunstigste verdragstekst aanbieden.

Ferdinand wenste echter een reeks veranderingen in de voorwaarden en in het optreden van Busbequius. Het artikel waarin de bestraffing van Hamza Beg werd geëist, moest worden geschrapt want de keizer zou hiervan meer schade ondervinden dan Hamza Beg zelf: de sultan zou de klachten over hem veeleer als een compliment beschouwen dan als een vergrijp. Verder was het niet mogelijk om, zoals de sultan wenste, tegelijk met de bevestiging van het vredesvoorstel ook het achterstallig tribuut van 60.000 dukaten te sturen. Daarvoor was te weinig tijd beschikbaar en het was bovendien niet zonder risico. Dit geld zou worden gebracht samen met het tribuut voor het eerste jaar van de vrede en niet voordat de vrede door de sultan zou zijn getekend.

De koning meende dat Busbequius met betrekking tot de Spaanse koning weliswaar juist had gehandeld maar hij mocht in het vervolg geen melding meer maken van de opneming van Spanje in een vredesverdrag tussen de keizer en de sultan107.. Ook moest hij gezien de gunstige politieke

situatie blijven aandringen op de restitutie van Tata, Fülek en van de andere plaatsen, of anders bewerkstelligen dat deze vestingen zouden worden afgebroken en dat er een verlichting kwam van de belastingen en diensten die de Turken oplegden aan de plaatsen bij Komorn. De gezant diende hier echter naar eigen inzicht te handelen. Maar het zou in ieder geval terecht zijn wanneer hij aandrong op de afbraak van de vijandelijke vestingen bij Gyula en Vilagosvár.

Ferdinand beloofde dat er een opvolger voor Busbequius zou worden gezocht; de gezant hoefde niet nog lang in deze tredmolen te werken. Op het moment was er echter geen geschikte persoon voor een dergelijk gezantschap maar de keizer beloofde dat hij iemand zou vinden die in zijn plaats in Constantinopel zou achterblijven, nadat hij door Busbequius zou zijn ingewerkt108..

Op diezelfde 29 april droeg Ferdinand Maximiliaan op om een man van een tenminste behoorlijk gezag (‘saltem mediocris authoritatis’) met de vier vredesvoorstellen naar Busbequius te sturen. Hij wilde bij voorkeur een man die Busbequius zou kunnen opvolgen en uit de ‘vijandige barbarij’ zou kunnen verlossen zodat deze hem elders kon dienen; zelf kende hij geen geschikte persoon. De keizer voegde hieraan toe dat de expeditie die door De Haze naar Constantinopel zou worden geleid, niet mocht worden uitgesteld. Hij gaf evenals Maximiliaan zelf de voorkeur aan bijvoorbeeld een Italiaan of Duitser maar liever geen Hongaar als opvolger voor Busbequius109..
Maximiliaan wees Albert de Wijs aan om met Jasper de Haze het officiële vredesvoorstel en de geschenken bij de sultan te brengen. Hoewel De Wijs Busbequius na zijn vertrek uit Constantinopel in 1562 opvolgde als gezant, betekent dit, zoals het vervolg zal leren, geenszins dat dit van meet af aan de bedoeling was van Maximiliaan.
Over Albert de Wijs is nog slechts weinig bekend. De grote hoeveelheid gezantschapsbrieven van hem uit Constantinopel vanaf augustus 1562 tot zijn dood in 1569 zijn nooit grondig bestudeerd. Holter schrijft dat De Wijs Constantinopel reeds in 1547 had bezocht in het gezelschap van Veltwyck110..

De voorspoedige onderhandelingen met Rüstem hadden tot gevolg dat de zware bewaking van de karavanserai werd opgeheven. Busbequius kon nu weer ieder die hij wilde, ontvangen. Zelfs maakte hij vijftien dagen lang een toeristische tocht buiten Constantinopel naar ‘verscheidene tuinen van de sultan’111.. Intussen steeg de spanning omdat het vast stond dat Bayazid en Selim met elkaar zouden slaags raken zodra de winter was geweken.

Busbequius berichtte geregeld dat Bayazid troepen wierf, ondermeer ook onder de Koerden112.. Hij had een gesprek met een janitsaar die hem vroeger had gediend en die nu in het gezelschap van een bode van Bayazid naar de sultan was gekomen. Deze man vertelde dat Bayazid ongeveer 10.000 mannen onder de wapenen had gebracht en dat hij zo nodig naar Egypte zou vluchten113..
De oorlog die al in het begin van het jaar als onvermijdelijk werd gezien114., werd pas op 8 mei officieel aangekondigd: mannen, paarden en al het overige moesten in gereedheid worden gehouden; het doel van de oorlog werd niet bekend gemaakt. Busbequius, die dit alles berichtte, vulde aan dat het nog onzeker was of Süleyman zelf aan het hoofd van zijn leger naar Azië zou oversteken en of hij het wel zou aandurven een ander zijn troepen toe te vertrouwen. De beglerbeg van Rumelië had opdracht gekregen om zijn troepen naar Azië over te zetten. Bayazid was minder populair dan zijn vermoorde broer Mustafa maar volgelingen uit de families van Mustafa, Ahmed Pasja, en ook voortvluchtige, opstandige en op omwenteling beluste lieden hadden zich bij hem aangesloten; vele anderen sympathiseerden met hem. Intussen had Bayazid nadat hij zijn dierbare bezittingen en zijn harem in de burcht van Amasya had achtergelaten, zijn legerkamp vandaar opgebroken115..
Toen Bayazid vernam dat zijn vader zich vanwege zijn slechte gezondheid ‘heel wat dagen’ niet in het openbaar had vertoond, aarzelde hij niet en trok naar Ankara waar hij de kooplieden van die stad geld afperste met de belofte dat dit zou worden teruggegeven na een voorspoedige afloop van de oorlog. Daarna leidde de jonge prins zijn troepen in de richting van Konya. Süleyman vaardigde, nadat hij dit had vernomen, een reeks bevelen uit: zijn leger moest zich in gereedheid houden, de sandjaks en begs in Azië dienden zich bij Selim aan te sluiten, de beglerbeg van Rumelië moest zijn troepen naar Klein-Azië overzetten en Mehmed Pasja en de ruiterij kregen opdracht om hemzelf in Klein-Azië op te wachten. De pasja's evenwel waren beducht voor de geringe oorlogsbereidheid bij de soldaten en zij beijverden zich om Süleyman ervan te weerhouden zich aan het hoofd van zijn troepen te begeven. De overtocht van de sultan naar Klein-Azië werd elke drie dagen weer uitgesteld. De door Süleyman geraadpleegde Moefti had geschreven dat al degenen die aan een man als Bayazid hulp boden, een zware straf verdienden en hij veroordeelde hen als ketters en overlopers. Dit vonnis werd verspreid onder de soldaten en aan Bayazid overgebracht116..

Op 5 juni kwam het nieuws dat Bayazid en Selim bij Konya een veldslag hadden geleverd. Busbequius meldde de keizer dat Bayazid een nederlaag had geleden en zich naar Amasya had teruggetrokken. Maar Bayazids dapperheid tijdens het gevecht had alom bewondering gewekt want hij had niet geaarzeld om met een handjevol soldaten af te gaan op zijn broer die behalve een groot leger ook veel kanonnen had. De soldaten in het leger van Süleyman koesterden sympathie voor Bayazid. Dit benauwde de oude sultan zeer117..

Inmiddels was op 27 mei Busbequius' dienaar Julius teruggekeerd die op aandringen van Rüstem in maart naar Venetië was gezonden met een kopie van Süleymans vredesvoorstellen118.. Busbequius koos uit de vier vredesvoorstellen die de keizer had opgesteld, het stuk waarin een vrede voor acht jaren naast andere voorwaarden werd bedongen. Onverwijld gaf hij dit aan Rüstem Pasja zonder met de pasja over de afzonderlijke voorwaarden van het vredesvoorstel te onderhandelen. Hij liet het aan de dragoman Murad over om zijn standpunt bij Rüstem uiteen te zetten119..

Op 20 mei, kort voor de terugkeer van Julius, was ook de bode Petrus Woiwode in Constantinopel aangekomen. Hij was door Maximiliaan begin april gezonden om aan te kondigen dat de keizer niet in staat was om binnen 90 dagen aan de sultan een antwoord te geven op diens vredesvoorwaarden. De pasja van Boeda had hem echter gedurende 21 dagen vastgehouden120.. Zijn komst en die van de tsjausj die hem begeleidde, kwam Busbequius gelegen. Immers, op 14 mei was een man namens Isabella komen vertellen dat het leger van de koningin slaags was geraakt met dat van Ferdinand. Hij berichtte bovendien dat Maximiliaan een groot leger verzamelde rondom Zevenburgen dat hij zou laten oprukken zodra de sultan tegen Bayazid ten strijde trok. Isabella riep daarom de hulp in van de pasja's van Boeda en Temesvár om de vijand te weerstaan.
Rüstem was aanvankelijk geneigd dit te geloven en ondervroeg ook Busbequius op 21 mei over deze kwestie. Maar door de komst van Petrus Woiwode leerde Rüstem Pasja dat Maximiliaan zijn bevelhebbers had bevolen de wapenstilstand te respecteren en een bode die uit Boeda was gekomen vertelde dat spionnen van de pasja van Boeda die geregeld naar Wenen gingen geen melding hadden gemaakt van troepenwervingen door Maximiliaan. De bode van Isabella verklaarde vervolgens dat Isabella de vrede wenste met Ferdinand maar Balassa niet. Toen Rüstem dit hoorde, vervloekte hij Balassa en bracht hij de dood van Bebek in herinnering.
De volgende dag stuurde Rüstem de bode van Isabella weg met een brief dat de sultan vrede wenste met Ferdinand en dat hij van haar verwachtte dat zij goed op het gebied zou letten dat zij onder zich had; er zou aan de pasja's van Boeda en Temesvár worden opgedragen om haar bij te staan indien dat nodig was. Een bode die op 23 mei met grote snelheid naar Boeda reisde, bracht daar het
bevel dat er geen aanleiding gegeven mocht worden tot oorlog121..
Busbequius schreef Ferdinand dat hij Petrus Woiwode nog bij zich hield want hij verwachtte dat hij de hulp van deze bode weldra nodig zou hebben voor het overbrengen van belangrijke zaken. Maar voor zover we weten, heeft Petrus Woiwode Constantinopel niet meer verlaten. Hij stierf er in het najaar van 1560 aan de pest122..

De ontvangst van Ferdinands antwoord waarop Rüstem zo had aangedrongen, baatte Busbequius weinig. De pasja's lieten hem zeggen dat zij zich nu niet met het vredesvoorstel konden bezighouden omdat de sultan eerstdaags naar Klein-Azië zou oversteken. Murad Beg kwam namens hen zeggen dat ook Busbequius zich moest voorbereiden op de overtocht.

Busbequius vertelt in zijn derde Turkse brief dat hij, toen bekend was geworden dat de sultan zou uitrijden naar zijn legerkamp, zijn tolken en janitsaren had bevolen een bovenverdieping te huren in een huis langs de route. Op de bewuste dag was hij vóór de dageraad opgestaan maar wachtte vergeefs op de tsjausj die dagelijks de poort van de karavanserai opende. Omdat hij begreep dat de tsjausj willens en wetens niet kwam opdagen, liet hij zijn janitsaren de poort openbreken. Daarna verschafte de handigheid van deze mannen hem toegang tot het huis waarin hij een uitkijkplaats had gehuurd, want ook de poort van dit huis bleek gesloten te zijn. Het huis was vol joden. Eenmaal binnen kreeg hij een plaats bij het raam vanwaar hij de indrukwekkende uittocht van de sultan gadesloeg. De dame des huizes die hem bij zijn entree kwaad had aangesproken in het Spaans, kalmeerde, zoals Busbequius schreef, toen hij haar tien dukaten gaf in plaats van de zeven die hij had beloofd123..
De sultan trok op 5 juni, de dag waarop de nederlaag van Bayazid bekend werd, naar zijn legerkamp aan de overzijde van de Bosporus. De pasja's in Constantinopel volgden hem, met uitzondering van de vierde pasja die met 1.000 janitsaren in Constantinopel achterbleef ter bewaking van de stad. Busbequius nam nog diezelfde avond zijn intrek in een huis dat was gelegen in een gehucht nabij Chalcedon waar zich het legerkamp van de sultan bevond124..

De onderhandelingen gedurende de zomer van 1559.

Op 6 juni ontving Süleyman de Franse gezant in een schitterend paviljoen temidden van zijn legerkamp. De la Vigne overhandigde een brief van de Franse koning. Deze schreef dat de vrede die gesloten was tussen Frankrijk en Spanje geen belemmering vormde voor het voortbestaan van de vriendschap van Frankrijk met het Ottomaanse rijk125.. De sultan antwoordde de Franse gezant slechts dat als de koning van Frankrijk, zoals deze zei, zijn vriend wilde zijn, hij nog altijd aan diens kant stond126..

De volgende dag {7 juni} werd Busbequius ontvangen in de divan. Zich verwerend tegen Rüstems verwijten over invallen van de heidukken die in dienst van Ferdinand zouden staan, repliceerde hij dat ook de keizer zelf veel last van hen ondervond en dat alleen een groot leger hen kon verslaan. Hij eiste dat de burchten tegenover Gyula en Vilagosvár die in strijd met de wapenstilstand waren ingenomen en in vredestijd nutteloos waren, met de grond zouden worden gelijkgemaakt. Maar weldra werd hem duidelijk dat de pasja's en de sultan brutaler waren geworden en dat de vrede hem niet zou worden toegestaan: de Turken verkeerden in de mening dat de oorlog met Bayazid snel in hun voordeel kon worden beslist. Busbequius vreesde dat zij door de influisteringen van de Franse gezant bezorgd waren dat alle christelijke landen tegen hen samenzwoeren. Het vredesvoorstel van de keizer waarin de vrede werd bedongen voor de duur van acht jaren droeg alleen maar bij tot deze angst. Immers, deze periode van acht jaren was voldoende om een oorlog voor te bereiden. Toen Busbequius, nadat hij bij Rüstem en de andere pasja's was geweest, voor de sultan werd geroepen, drong hij aan op een antwoord op het vredesvoorstel van de

keizer. Rüstem zei dat dit antwoord werd geschreven127..

Busbequius wachtte daarna vele dagen. Intussen werden de berichten over Bayazid dagelijks ongunstiger voor de Turken. Dit was echter niet van grote invloed op hun houding tegenover Busbequius. Zij bleven vastbesloten hem slechts een vrede toe te staan op grond van hun voorwaarden. Maandenlang hielden zij hun ware bedoelingen geheim en probeerden de gezant ertoe te bewegen de brief van de sultan naar de keizer te laten brengen, maar zij stonden hem niet toe de inhoud ervan te lezen. De gezant had goede redenen voor zijn vermoeden dat Süleymans antwoord niet overeenstemde met de afspraken die hij in januari had gemaakt met Rüstem Pasja. Hij doorzag de opzet die schuilging achter al die geheimzinnigheid van de pasja's: wanneer de brief van de sultan eenmaal naar Wenen was opgestuurd, konden de pasja's de keizer betichten van woordbreuk indien deze de opgestuurde vredesvoorwaarden niet nakwam. Busbequius weigerde derhalve consequent de brief op te sturen tenzij hij eerst zelf een betrouwbaar afschrift van het antwoord van de sultan ontving. Van de andere kant was hij wel bereid om zelf naar Wenen te reizen om welke brief van de sultan dan ook naar de keizer te brengen. Hij voorvoelde dat de Turken in dat geval billijker voorwaarden zouden meegeven, daartoe genoodzaakt door de politieke en economische moeilijkheden waarin het Ottomaanse rijk zich bevond. De pasja's stonden Busbequius niet toe te vertrekken met de brief van de sultan omdat dit betekende dat de gezant van de keizer niet meer had kunnen bereiken dan die voorwaarden waarvan iedereen tevoren wist dat de keizer ze zou afkeuren. Ook dreigde in dat geval een werkelijke oorlog, terwijl de Turken zelf dan niet konden profiteren van de Oostenrijkse gezant in Constantinopel die anders een eventuele oorlog kon helpen voorkomen met diplomatieke middelen. Wel deden de pasja's gedurende deze zomer vergeefse pogingen om de gezant te misleiden en zij toonden hem niet gelijkluidende kopieën van de brief die voor de keizer bestemd was.

Dat dit spel van kat en muis en van wederzijdse onverzettelijkheid op niets uitliep, bleek al in het najaar van

1559 toen de pasja's de brief voor de keizer bij Busbequius lieten wegnemen en hem opnieuw lieten vastzetten in de karavanserai. Toch bleef Busbequius erop vertrouwen dat de politieke omstandigheden de sultan en zijn pasja's weldra zouden dwingen op zijn eisen in te gaan. Hij had echter onvoldoende rekening gehouden met het koppige karakter van Rüstem Pasja die elk toegeven scheen te beschouwen als een grond voor een beschuldiging van de kant van de sultan. De geschiedenis van deze voor de gezant zo spannende zomermaanden volgt hieronder.

Bayazids optreden bepaalde de gehele zomer in hoge mate de verwachtingen bij de verschillende partijen.

Zernovitz schreef dat op 15 juni zes mannen van Bayazid in Constantinopel waren gearriveerd. Zij hadden de sultan gevraagd zijn zoon in vrede te laten leven. Süleyman eiste dat Bayazid de overgelopen sandjaks uitleverde en dat hij de 10.000 soldaten in zijn dienst ontsloeg. Hij mocht 1.000 soldaten houden. Alleen op die voorwaarden werd het verzoek ingewilligd128..
Zernovitz gaf ook de algemene opvatting: men geloofde dat de sultan nooit vrede zou sluiten met Bayazid want met twee van zijn zonen in leven zou hij onmogelijk kunnen regeren. Zijn beloften aan Bayazid dat hij hem zou vergeven, waren verzonnen. In werkelijkheid dacht Süleyman er slechts aan hoe hij zijn zoon kon laten sterven en volgens sommigen zou hij niet eerder naar Constantinopel terugkeren voordat Bayazid was gepakt. Anderen verwachtten dat Bayazid met zijn 10.000 mannen in het onherbergzame Anatolië een te moeilijke prooi was129..

De la Vigne had al langer het vertrouwen van de sultan verloren. Toch was de herinnering aan het langdurige bondgenootschap met Frankrijk bij Rüstem nog zo sterk dat zij nog niet wilden toestemmen in een bondgenootschap met Ferdinand zolang niet ook de Fransen daarbij werden betrokken. Naar Busbequius' opvatting zouden de Fransen in zo'n geval de vrije hand krijgen wanneer zij onrust wilden stoken in de Duitse landen130.. Hij bleef daarom bij zijn standpunt dat er slechts een vredesverdrag tussen Ferdinand en Süleyman gesloten kon worden.

Busbequius schreef de keizer dat De la Vigne in deze periode een grote welwillendheid jegens hem aan de dag legde131.. Deze
verrassende houding van de Franse gezant moet in verband gebracht worden met Frankrijks wens om deel uit te maken van een verdrag tussen Süleyman en Ferdinand. Dat Ferdinands gezant het opportunisme van De la Vigne doorzag, blijkt uit zijn brief van 13 augustus waarin hij de keizer schreef veel hinder te ondervinden van de Fransen. Want die zeiden dat de Turken ook in het verdrag tussen de Franse koning en Filips II waren opgenomen. De Turken durfden naar Busbequius' opvatting zich niet te verzetten tegen de eis van de Fransen om hen in een verdrag met Ferdinand op te nemen132..
Busbequius noemde in zijn brieven aan de keizer geen voorbeelden van deze ‘welwillendheid’ van De la Vigne. In de vierde Turkse brief geeft hij echter als voorbeeld De la Vignes hulp bij de bevrijding van een groep gevangengenomen pelgrims. Deze pelgrims - zij waren voor het merendeel afkomstig uit de Spaanse Nederlanden, een klein aantal kwam uit Silezië - waren tijdens een reis naar het heilige land in 1556 in Syrië gevangengenomen. Eén van hen, Melchior von Sendlitz, schreef lang na het gebeuren een uitgebreid verslag van zijn avonturen tijdens de rampzalige pelgrimstocht en bracht ook de gunstige rol van Busbequius in herinnering133..
De gevangenneming van de pelgrims was een vergelding voor een plundertocht die zeerovers in Syrië hadden ondernomen134.. De arme reizigers herhaalden vergeefs dat zij met deze plundertocht niets van doen hadden. Zonder succes ook beriepen zij zich op hun Venetiaanse vrijgeleidebrieven. Nadat zij tenslotte naar Constantinopel waren overgebracht, leidden zij daar als slaven van de sultan een ellendig bestaan. Onder dwang moesten zware werkzaamheden worden verrichten. Het voedsel dat zij ontvingen was vaak niet meer dan bedorven of aangevreten brood. Ook waren zij niet gewend aan het slechte water. Honger was hun deel en bijna geheel naakt liepen zij rond. Met wat achtergehouden geld kon aanvankelijk het lijden nog enigszins worden verlicht, maar spoedig moest naar hulp van elders worden omgezien. Deze pelgrims beheersten de kunst van het stelen en de andere listen waarmee andere gevangenen zich doorgaans in leven hielden, in onvoldoende mate. Zij schreven derhalve aan Busbequius - Von Sendlitz sprak voortdurend van ‘George von Bussbeck’135.! - en vertelden wie zij waren en wat hun was overkomen. Op hun verzoek stuurde Busbequius onmiddellijk wat geld en schreef vol medeleven ‘dat hij hen wel kende’ en dat hij hen zou steunen totdat zij uit hun lijden
zouden zijn verlost. Busbequius bemiddelde bij het schrijven van nieuwe brieven aan hun verwanten. Ook de Venetiaanse bailo deed pogingen de gevangenen los te kopen.
Zo kwam het dat Busbequius hun dikwijls in het geheim geld stuurde. Soms slaagden een of twee van de gevangenen erin hem te bezoeken en bij hem over hun gebrek te klagen. Bij zulke gelegenheden trakteerde de gezant hen en de Turken die hen begeleidden. Toen het gevaar dreigde dat zij samen met andere gevangenen als galeislaven naar Rhodos werden gestuurd, kocht hij hen vrij. Hij deed dit ook een tweede keer nadat zij reeds acht dagen op een galei hadden gezwoegd136..
De gevangenen riepen ook de hulp in van De la Vigne. Omdat de goede betrekkingen tussen Frankrijk en het Ottomaanse rijk de meeste hoop op bevrijding boden, hadden zij de Turken verteld dat zij Fransen waren. De la Vigne zei dat zij onschuldig in gevangenschap waren geraakt en beloofde te zijner tijd hulp. Andere Fransen in Turkse gevangenschap vertelden Von Sendlitz en zijn lotgenoten dat zij De la Vigne vruchteloos om hulp hadden gevraagd. Deze uitkomst leek ook hun voorbestemd: een jaar wachtten zij zonder iets te horen van de Franse gezant. Maar toen Süleyman De la Vigne in audiëntie ontving in zijn legerkamp bij Chalcedon, overhandigde de Franse gezant hem een brief van de koning van Frankrijk waarin werd gevraagd om de invrijheidstelling van de ‘Franse’ pelgrims. Süleyman verleende zijn toestemming137..
Nog diezelfde dag {5 juni} kwam een Fransman die zelf een gevangene was geweest, ongeketend bij de Silezische pelgrims die juist bij een berg bezig waren stenen te hakken. De man vertelde hen dat zij allen vrij waren; wel waren er in de tijd van hun gevangenschap drie van hen gestorven. Samen met zijn landgenoot Oppersdorff bracht Von Sendlitz een bezoek aan Busbequius die zich op dat moment in het Turkse kamp bevond. Busbequius liet dadelijk drie stoelen brengen en - tussen hen beiden inzittend - on-
derhield hij zich met hen. Hij was verheugd dat zij vrij waren. Kort daarna schoot hij hun honderd dukaten voor, voldoende om naar Venetië te reizen138.. Hij was tevreden met hun belofte dat zij het geld zouden terugsturen en wees een schuldbekentenis van de hand: als zij zich niet aan hun woorden zouden houden, zouden zij ook niet trouw zijn aan wat zij schriftelijk hadden beloofd. Busbequius nodigde hen uit als gasten van zijn tafel. Zij verlieten Constantinopel op 12 juli. In Venetië voorzag, dankzij Busbequius' aanbevelingsbrief, graaf Frans von Thurm (Francesco della Torre) hen van verdere middelen voor de reis. Zo bereikten zij tenslotte op 7 september 1559 Breslau.
Busbequius kon slechts moeilijk verdragen dat De la Vigne de eer van deze bevrijding voor zich opeiste. Hij schreef Ferdinand dat de bailo Marino de Cavalli (die eens door de keizer was geridderd) veel moeite voor de gevangenen had gedaan139.. De Franse gezant had de laatste hand aan het werk gelegd: ‘Zo triomfeert deze Franse gezant en staat niet toe dat de bailo een deel van de eer krijgt’. Maar het belangrijkste was naar zijn mening dat de pelgrims uit hun verschrikkelijke gevangenis waren bevrijd140..

Pas op de dertiende dag na de audiëntie bij de sultan141. kreeg

Busbequius de brief met het Turkse vredesvoorstel. Maar niet Rüstem persoonlijk gaf hem de brief zoals gebruikelijk, maar een tsjausj. Deze voegde er namens de sultan aan toe dat zowel Ferdinand als de sultan ‘vriend en vijand zouden zijn voor vrienden en vijanden’. Busbequius weigerde echter een brief te verzenden waarvan hij geen afschrift had ontvangen. Wel was hij bereid welke brief dan ook persoonlijk naar de keizer te brengen. Op 19 juni brachten Busbequius' dragoman en zijn arts een brief met zijn standpunt aan Rüstem. Deze brief werd voorgelezen in de divan. Vertoornd stuurde Rüstem de dragoman weg met de boodschap dat een antwoord zou volgen. De gezant vermoedde dat de Turken heimelijk ook de Franse koning en Venetië in het verdrag wilden opnemen. De dragoman Murad Beg had hem in het grootste vertrouwen een vertaling van de brief laten lezen: de Turkse vredesvoorstellen weken af van die van de keizer maar hij vreesde dat het origineel op nog veel belangrijkere punten verschilde142..

De tsjausj bracht de volgende dag nogmaals de brief van de sultan en beloofde een afschrift. Hij spoorde Busbequius ‘bijna met geweld’ aan om naar Constantinopel terug te keren. Busbequius weigerde zolang de zaak niet was afgehandeld. Hij stuurde iemand naar Rüstem om aan te dringen op een antwoord. Toen uiteindelijk een Turks afschrift was gebracht, las hij dit door met Murad Beg: het bleek hetzelfde als de kopie die de dragoman hem eerder had laten lezen. Er kwamen enkele ‘duistere en ongewenste passages’ in voor143..

Busbequius protesteerde door middel van een brief in de divan tegen de opneming van anderen in het vredesverdrag. Zijn argument was het geschil van de keizer en de koning van Frankrijk om enkele steden. Hij had Murad Beg een document laten opstellen waarin hij zijn standpunt uiteenzette en dat was toegevoegd aan zijn brief. De dragoman had hem hoop gegeven op voorspoedige onderhandelingen. Nadat de brief in de divan was gebracht, probeerde Murad Beg hem over te halen alsnog de Fransen in het verdrag op te nemen. Busbequius begreep dat de dragoman met deze bedoeling naar hem toe was gestuurd.144

Het volgende voorval sterkte de gezant nog in zijn overtuiging. De secretaris van de Franse gezant was bijna slaags geraakt met de bailo van Florence die het bericht had verspreid dat in Frankrijk opdracht was gegeven om steden in andere {Habsburgse} handen terug te
eisen. De Franse secretaris was bang dat het bericht zou verhinderen dat Frankrijk in het verdrag van Ferdinand en de sultan werd opgenomen145..

Intussen leren we de onzekerheid waarin de pasja's verkeerden beter kennen uit een episode in een brief van Zernovitz: Rüstem vroeg aan Zernovitz om aan de hand van Ptolemaeus de omvang van Duitsland aan te geven. Zernovitz vertelde de pasja dat Duitsland zes keer zo groot was als Frankrijk. Rüstem had zich hierover verwonderd. Zernovitz verklaarde onder andere dat Duitsland veel dichter bevolkt was dan Klein-Azië en heel Griekenland samen, met inbegrip van Bosnië en Hongarije. Desgevraagd vertelde de wakkere Macedoniër dat Duitsland vele, zeer rijke en machtige hertogen en vorsten telde en dat zij allen verplicht waren om de keizer te helpen. Spanje was volgens Zernovitz twee keer zo groot als Frankrijk146..

Omdat Busbequius zijn doel langs deze weg niet bereikte, zond hij een tsjausj naar Rüstem en vroeg toestemming voor zijn terugkeer naar Constantinopel: hij wilde zelf de brief van de sultan naar de keizer brengen; ook hoopte hij zó een confrontatie te vermijden met een menigte dronken Turkse soldaten die als gevolg van de bairam zijn dienaren lastigvielen147.. Rüstem prees dit voornemen om naar Constantinopel te gaan maar wilde niets horen van Busbequius' plan om naar Wenen te gaan: er zou weldra een nieuwe gezant in zijn plaats komen. Eerst dan zou hij worden ontslagen; hij moest niet ‘somber’ zijn maar de brief opsturen die hij had

gekregen. Busbequius weigerde dit laatste. Wel keerde hij terug naar Constantinopel148..

Intussen putte hij moed uit het nieuws over Bayazid. Hij meende dat ook het bericht over de bouw van een vloot in Spanje de Turken er weldra van moest overtuigen dat een vrede met de keizer waarin naar de wil van de Fransen ook de koning van Spanje moest worden opgenomen, niet lang stand zou houden149..

Bovendien zouden, naar hij verwachtte, ook de fraaie geschenken die De Haze en De Wijs op 9 juli150. - acht dagen na zijn terugkeer in Constantinopel - hadden meegebracht tegelijk met het officiële vredesvoorstel van Ferdinand hun uitwerking niet missen. Zij hadden namelijk 6.500 dukaten meegebracht die bestemd waren voor Busbequius en bovendien 31 bokalen (‘sciphos’), drie kleinere en twee wat grotere klokken.

De klokken waren voor de sultan, maar omdat het Turkse leger de aanbieding van de geschenken zou bijwonen en het gerucht rondging dat het geschenk groot zou zijn, besloot Busbequius er enige bokalen aan toe te voegen. Omdat de derde vizier en de beglerbeg van Rumelië afwezig waren en de pasja van Boeda overleden was151., gebruikte hij hun geschenken om de andere groter te doen lijken. Rüstem wenste ook nog enige zijden gewaden als geschenk voor de sultan en wilde dat de indruk werd gewekt dat de extra bokalen werden gegeven in Ferdinands opdracht om zoals Busbequius het uitdrukte ‘de kwaadwillende massa meer tevreden te stellen’. Maar de gezant vond het geschenk groot genoeg en om onnodige kosten te vermijden liet hij de gewaden achterwege152..
Busbequius liet Rüstem bovendien weten dat er geschenken voor hem en de overige pasja's waren: het was de bedoeling om Rüstem 2.000 dukaten in zilveren bokalen aan te bieden; drie- of vierduizend dukaten zou hij hem heimelijk doen toekomen. De gezant besefte dat wanneer Rüstem dit aanbod zou accepteren, hij het geld moest lenen. Maar in eerdere gevallen had de pasja altijd
geweigerd één ‘obool’ aan te raken zolang niet een verdrag tot stand was gebracht. Dit was ook nu het geval. Niettemin besloot de gezant Rüstem vier grote bokalen maar zonder geld en tevens een klok aan te bieden153..
Tezelfdertijd {medio juli} wekte het bericht dat de inwoners van Szigetvár zich niet aan de wapenstilstand hielden, de woede van Rüstem. Busbequius reageerde hierop met een (niet bewaard gebleven) brief aan de pasja's154.. Deze gebeurtenis bij Szigetvár kan in verband worden gebracht met een bericht bij Zernovitz. Deze schreef dat een sandjak, een zekere Dervisj Beg, 70 hoofden van heidukken naar de sultan had gezonden en dezelfde sandjak rapporteerde tegelijkertijd dat 200 heidukken een kasteel van de sultan hadden overvallen en plaatsen in brand hadden gestoken. Rüstem, in woede ontstoken, had Ferdinands gezant gevraagd hoe hij het moest rijmen dat de keizer dit alles toestond en op hetzelfde moment geschenken aanbood voor de vrede. De gezant had geantwoord dat dit niet de wil was van de keizer; de heidukken hadden kwaad gedaan en daarvoor geboet155..

Op 17 juli stak Busbequius nogmaals over naar Klein-Azië. Tijdens een onderhoud met Rüstem trok hij het gebeuren in Szigetvár in twijfel en hij zei dat hij spoedig een brief van de keizer hierover verwachtte. Hij benadrukte bij die gelegenheid dat geen anderen in het verdrag konden worden opgenomen.

Nu bezocht hij ook Ali Pasja met geschenken en gaf hem twee bokalen en 1.000 dukaten; een van deze bekers, gemaakt van sierlijk handwerk, was bestemd geweest voor de pasja van Boeda. De in Constantinopel verblijvende Pertau Pasja en Ferhad Pasja zouden elk 400 dukaten ontvangen en twee bokalen156..

De volgende dag - het was inmiddels 18 juli - kuste Busbequius in gezelschap van Albertus de Wijs en zijn eigen secretaris de hand van de sultan. Voor zijn aanzien had hij zijn gevolg nog uitgebreid met zijn arts en een jonge edelman. In het legerkamp werd veel gepraat over de geschenken, vooral over de klok in de vorm van een olifant157.. De pasja's hadden te kennen gegeven dat zij dit geschenk wilden zien alvorens het bij de sultan zou worden binnengebracht. In een rede groette de gezant de sultan uit naam van de keizer en hij noemde de geschenken en de brief waarin de keizer zijn goedkeuring had gehecht aan de vredesvoorwaarden. Hij vroeg een heldere en duidelijke brief met een bevestiging van de vredesvoorstellen, zodat de keizer zich erin kon vinden.

Het was ook billijk dat hijzelf, nadat hij reeds vijf jaar als gezant had gediend, deze brief naar de keizer mocht brengen. De sultan gaf ten antwoord dat de zaak in overweging zou worden genomen. Busbequius keerde hierna naar Constantinopel terug.

De volgende dag bracht Murad Beg de beslissing van de sultan: Albertus de Wijs moest met de brief van de sultan naar de keizer gaan. De gezant zelf mocht Constantinopel niet verlaten maar zou na aankomst van het eregeschenk zijn ontslag krijgen. Busbequius wees dit besluit van de hand: wel was hijzelf bereid om samen met al zijn mensen de brief naar de keizer te brengen. Dan was het namelijk ook voor zijn meester duidelijk dat hij niet anders kon handelen158..

Murad Beg hielp hem vervolgens een nieuwe brief voor de pasja's op te stellen: in zijn brief van 3 februari had hij slechts de verantwoordelijkheid op zich genomen voor de voorwaarden zoals hij die op 31 januari in de divan had laten zien. Daarna had hij de keizer geschreven dat de naar Wenen opgestuurde voorwaarden identiek waren aan de Turkse. Wanneer nu het nieuwe vredesvoorstel op veel punten van het oude zou verschillen, zou hem dit als gezant ‘zijn hoofd kunnen kosten en zou hij zijn eer verliezen’. Reeds hadden zijn vrienden hem verwijten gemaakt over zijn toegevendheid inzake Tata en andere punten. De grens was hiermee bereikt. Hij voegde hier nog aan toe dat hij niet verwachtte dat de sultan tegen hem geweld zou gebruiken en hem tegen zijn wil zou vasthouden wanneer hijzelf de brief van de sultan naar de keizer zou brengen159..
Tegen verwachting keerde Murad Beg diezelfde dag (22 juli) van de pasja's terug met erekleding en reisgeld voor De Wijs. Busbequius verbood De Wijs het geld aan te nemen totdat de gewenste brief was ontvangen. Hij antwoordde Murad Beg dat hij de Turkse tactiek wel kende om na het wekken van grote verwachtingen de zaak tot een punt te brengen waarop een weg terug niet meer mogelijk was en zij hun zin konden doorzetten. Eventueel zou hijzelf met de beschikbare brief naar Wenen reizen. De dragoman beloofde hem dat de gewenste brief klaar zou liggen.
Onderwijl - het was ongeveer eind juli - stak Albertus nogmaals de Bosporus over om de hand van de sultan ten afscheid te kussen. Omdat Busbequius een gesprek met Rüstem wilde vermijden die ‘altijd iets te zeggen of te vragen had dat nadelig kon zijn’, liet hij zich door Murad Beg verontschuldigen omdat hij een brief aan de keizer opstelde160..
In Constantinopel bestond thans de verwachting dat er weldra een vrede tussen de keizer en de sultan zou worden gesloten. Zernovitz schreef dat ‘de man van Maximiliaan’ - hij doelde kennelijk op Albertus - van de sultan 200 dukaten en twee kleden van gouddoek (‘due ueste de panno d'oro’) had ontvangen. De ‘jonge Hongaar’ - ongetwijfeld was Petrus Woiwode bedoeld - zou vóór De Wijs uit met de vredesvoorwaarden (‘capitoli’) én de brief van de sultan naar Wenen reizen161..
Busbequius berichtte de keizer dat de pasja's tegen De Wijs hadden gezegd dat de rust en veiligheid van de bewoners voor de vrede onontbeerlijk waren en dat de keizer daarom de heidukken moest beteugelen. Rüstem had tijdens dit onderhoud voor zichzelf een sierlijke klok gevraagd162..
Enkele dagen later - ongeveer eind juli - kwam een jongen van Murad Beg een Latijns en een Turks afschrift brengen van Süleymans brief en bovendien een brief van zijn meester. Hij vroeg de zak terug met de eerder gegeven brief van de sultan ten behoeve van een nieuw exemplaar163.. Terwijl die nacht de Turkse versie van de brief voor hem werd vertaald, stelde Busbequius zelf een brief op voor de pasja's om duidelijk te maken hoe hij het verdrag wenste. Hij deed dit voor het geval dat de inhoud van de brief van de sultan niet zou overeenstemmen met hetgeen de Turken voorwendden. Uit de vertaling van het Turkse afschrift bleek dat de nieuwe brief beter was dan de voorafgaande maar de gezant koesterde argwaan tegen bepaalde minder strikt geformuleerde wendingen. De bedoeling hiervan was ongetwijfeld dat de Turken na ontvangst van het eregeld een middel hadden om onder hun beloften vandaan te komen. Hij wist dat dit de Perzen voorheen was overkomen nadat zij op grond van beloften waren overgehaald tot het nakomen van verplichtingen. Ook koningin Isabella was reeds twee jaren lang misleid met beloften dat zij de plaatsen die vroeger aan haar hadden toebehoord, zou terugkrijgen. En op deze manier hadden ze van haar ‘Socol’ en ‘Radoul’164. en wat zij verder maar wilden, gekregen zonder dat zij er iets voor terug deden. Op grond van deze overwegingen besloot Busbequius de brief naar de pasja's te sturen die hij in de nacht had samengesteld165.. In een brief beschuldigde hij Murad Beg ervan dat hij zijn vertrouwen had geschonden en hij toonde hem de passages die afweken van zijn bedoeling.
In de divan werd slechts om de brief gelachen en Ali Pasja zei dat hij tevreden moest zijn met de brief die hem was getoond. Toen hij dit merkte, vroeg de gezant opnieuw toestemming voor zijn vertrek166.. Dit geschiedde vermoedelijk op 1 augustus. Busbequius verwachtte dat de pasja's hem met een gunstiger antwoord naar Wenen zouden sturen dan wanneer een ander zou gaan en hijzelf in Constantinopel zou achterblijven. Het was immers thans in het voordeel van de keizer om geen gezant in Constantinopel te hebben.
De Turken hadden baat bij een voortduren van de vrede met de keizer. De gezanten, die zij bij wijze van gijzelaar in Constantinopel vasthielden, maakten hen zorgeloos167..
Zernovitz deelde de keizer begin augustus mede dat hij kortgeleden voor de keizerlijke gezant voorwaarden uit het Turks in het Italiaans had vertaald. Ook had Busbequius hem onder het doen van veel beloften verzocht om in zijn dienst te treden. Zonder iets van zijn geheime contacten met de keizer te laten blijken had hij verteld dat hij aan het hof van Ferdinand was geweest en dat hij als hij duizend levens had, ze alle in dienst van de keizer zou stellen. Ook had hij de gezant zijn hulp beloofd tot het moment waarop hij voor ten hoogste vier maanden zou vertrekken naar Italië. En hij zou hem weer helpen na terugkeer van deze reis. Busbequius had aangedrongen op uitstel van deze reis omdat er grote belangen op het spel stonden. Zernovitz schreef dat hij vervolgens beloofd had te helpen op voorwaarde dat de sultan zijn toestemming zou geven voor indiensttreding bij de gezant van Ferdinand168..
Omstreeks het midden van augustus kwam Zernovitz nogmaals hierop terug: hij zou, zonder argwaan te wekken bij de vijand, Busbequius helpen. Hij zou, indien de gezant uit Constantinopel zou vertrekken zonder een vrede, in Constantinopel blijven om de keizer van de ontwikkelingen op de hoogte te houden. Zodra de rust was weergekeerd, was hij van plan om voor drie maanden naar Italië te reizen169..

Rond eind juli, of begin augustus 1559, kwam het verrassende bericht dat Bayazid was gevlucht uit Amasya en dat hij zich in een hoog tempo in de richting van de Perzische grens bewoog. Heimelijk was de in het nauw gedreven zoon van Süleyman enkele dagen - volgens Zernovitz zeven dagen - voor zijn vijanden uitgereisd170.. Busbequius putte uit deze berichten en uit de verdere ontwikkelingen binnen en buiten het Ottomaanse rijk nieuwe hoop. Het wachten op de gewenste brief van de sultan viel hem nu lichter.

Er waren geruchten dat Bayazid zou zijn omsingeld en dat hij weldra in handen van de sultan zou vallen maar Busbequius geloofde hier niet erg in171.. En mochten de geruchten toch op
waarheid berusten dan meende hij dat het leger van de sultan wel tien jaren nodig had om te herstellen van het groot tekort op allerlei gebied. Bovendien kwamen de ruitertroepen uit Rumelië binnen die tijd zeker in opstand, indien ze op veldtocht werden gestuurd. Daarom stuurde Busbequius zijn dragoman met een brief naar Rüstem. Maar deze vroeg de dragoman nog voordat hij de brief had geopend, wanneer De Wijs zou vertrekken. De dragoman, die Busbequius' plannen niet kende, antwoordde dat dit weldra zou geschieden. Rüstem gaf hem toen opdracht om de zak met de oude brief van de sultan te halen zodat ook een tweede brief aan de eerste kon worden toegevoegd. Gehoorzaam aan dit bevel keerde de dragoman terug in de ambassade. Busbequius verweet hem dat hij zonder zijn opdracht antwoord had gegeven op vragen en hij stuurde de dragoman terug met het antwoord dat de gezant niet toestond dat een dergelijke brief naar Wenen werd gebracht, tenzij door hemzelf172..
Onderwijl kwam Murad Beg opgewonden bij Ferdinands gezant en vroeg wat de voorgestelde vrede waard was: boden van Isabella hadden melding gemaakt van grote troepen van infanteristen en ruiterij. Daaronder waren ook Duitse ruiters, die ‘zwarten’ werden genoemd vanwege de kleur van hun wapens. Deze boden beweerden ook dat als Isabella niet zou worden opgenomen in een vrede tussen Ferdinand en Süleyman, de keizer Transsylvanië zou binnenvallen zodra de sultan Anatolië zou binnentrekken. De Turken beschouwden evenwel het land van Isabella als het hunne en wat van Isabella werd afgenomen werd in feite de sultan ontnomen. De discussie tussen Busbequius en Murad Beg eindigde met Busbequius' antwoord dat hij aan de opdrachten van de keizer moest voldoen en dat hij zijn oude standpunten nogmaals herhaalde. Murad Beg zei dat een brief zoals Busbequius die wenste, niet verkregen kon worden173..
Enkele dagen later herhaalde dit gesprek zich nu in aanwezigheid van Ferhad Beg, de tolk van de Zevenburgers. Deze zei dat een regeling met Isabella mogelijk was als de keizer een dochter zou uithuwelijken aan de zoon van Isabella. Busbequius antwoordde hierop dat daarover niet met hem onderhandeld moest worden maar met de keizer zelf.

De pasja's besloten Busbequius strenger aan te pakken. Men liet hem zeggen dat hij vergeefs vroeg te vertrekken naar Wenen: De Wijs had de hand van de sultan ten afscheid gekust en moest daarom vertrekken. Het Turkse vredesvoorstel en dat van de keizer verschilden niet in die mate als de gezant beweerde. Zijn doel was het slechts om uitstel van de vrede te bewerkstelligen. Hij wilde alleen naar Wenen omdat hij iets verwachtte of iets wist. Of hij moest de brief van de sultan weg laten brengen, of hij moest hem teruggeven!

Beducht voor de woede waarmee deze mededelingen aan hem werden gedaan, besloot Busbequius de zak terug te sturen. Hij voegde een brief toe om te reageren op de verwijten die tot hem waren gericht174..

Op deze brief kwam niet direct antwoord. Maar het kwam de gezant ter ore dat in de divan naar aanleiding van zijn antwoord een geweldige ruzie was ontstaan tussen Rüstem en Ali Pasja. Maar degenen die naar binnen hadden kunnen kijken, wisten niet waarover de ruzie ging. Daarna was de zak met de brief van de sultan in de hazine geplaatst, waar de pasja's waardevolle voorwerpen bewaarden.

Enkele dagen later kreeg Busbequius in het geheim van zijn tsjausj te horen dat men hem had aangekondigd dat de gewenste brief klaarlag. De Wijs moest hem naar Wenen brengen. De volgende dag, 16 augustus175., toonde Murad Beg een kopie van de brief die aan de oude brief van de sultan zou worden toegevoegd. Nu keurde de sultan de voorwaarden van de keizer goed. De eis dat het eregeschenk binnen een bepaalde termijn moest worden gebracht, ontbrak. Murad Beg zei dat hij daarvoor had gezorgd zodat de keizer vrij was in zijn beslissing. Busbequius liet de Turkse tekst ook nu door een ‘vertrouwd vriend’ vertalen. Het resultaat bleek overeen te stemmen met de woorden van Murad Beg. Maar toen de tsjausj (op 19 augustus176.) de zak met de nieuwe brief van de sultan bracht en de gezant hem om een officieel afschrift vroeg, antwoordde de man dat dit de volgende dag zou worden gebracht. Hij spoorde de gezant aan de brief in de zak te vertrouwen en naar de keizer te sturen.

Maar de tsjausj, die door Busbequius een beloning in het vooruitzicht was gesteld, was ongewoon somber en ook Murad Beg was veel minder vrolijk dan bij zo'n belangrijke gebeurtenis verwacht mocht worden. Dit wekte Busbequius' argwaan. Hij wist dat de Turken soms teksten opstuurden die niet overeenstemden met hetgeen was afgesproken. Ook was hij erachter gekomen dat de Venetiaanse bailo wel de gewoonte had om de zak met zulk een brief te openen. Dit voorbeeld navolgend opende hij de zak van onderen en las de brief. Maar in plaats van een ‘schat’ vond hij ‘zwarte kolen’: de brief week af van het exemplaar dat Murad Beg hem had laten lezen. Vervolgens werd de zak weer dichtgenaaid zodat het niet zichtbaar was dat hij ooit was geopend177..

Zernovitz had Busbequius in deze moeilijke uren met raad en daad bijgestaan. Hij vertelde in een brief aan de keizer dat de dragoman Busbequius in het geheim een kopie van de brief van de sultan had laten lezen. De gezant (zo ging Zernovitz verder) had hem de kopie ter vertaling aangeboden en hij had geconcludeerd dat deze kopie goed was, mits hij ook waar was. Vervolgens had Busbequius hem gevraagd hoe zij hierachter konden komen. Hijzelf was toen met het plan gekomen om de zak van onderen te openen zodat het origineel (in het Turks) kon worden gelezen178..

Busbequius voelde zich nu voor een zware beslissing gesteld. Toch deed een combinatie van factoren hem uiteindelijk in zijn standpunt volharden. Weliswaar had hij het angstige vermoeden dat de Turken indien Bayazid gevangen werd genomen, ook in de toekomst zouden weigeren te onderhandelen over de vrede en dat zij de keizer een nadelige oorlog zouden aandoen. Maar daartegenover stond in de eerste plaats het recente, voor de Turken ongunstige bericht dat de Franse koning was gestorven179.. De vlootbouw in Spanje waarover berichten binnenkwamen, beloofde het Ottomaanse rijk nieuwe zorgen te bereiden180.. En dan waren er vooral de tijdingen over Bayazid die met de dag gunstiger voor hem werden. Ook de slechte gezondheid van de oude sultan en de hoge kosten van de jongste oorlog vormde een belemmering voor een nieuwe oorlog. Busbequius vreesde dat hij, als hij de brief van de sultan zou versturen, de kans op

gunstiger voorwaarden voorbij liet gaan en ook dat koningin Isabella zich onbeschaamder zou opstellen indien een vrede tussen Süleyman en Ferdinand tot stand kwam.

In een korte brief bracht de gezant de keizer op de hoogte van zijn onzekerheid. Hij voegde een samenvatting toe van de jongste berichten over Bayazid die zich in Perzië in veiligheid had weten te brengen181.. De volgende dag stuurde hij ten einde tijd te winnen zijn dragoman naar Rüstems tent met het verzoek dat deze hem een afschrift zou geven van Süleymans brief voor Ferdinand. De pasja antwoordde tijdens de openbare divan dat het niet de gewoonte was gezanten inzage te geven in brieven van de sultan: de keizer zelf zou wel reageren als de brief niet aan zijn wensen voldeed. In een afzonderlijk gesprek hoorde Rüstem de tsjausj uit over de geschenken die Busbequius aan de andere pasja's had gegeven. De pasja zelf bleef bij zijn standpunt dat hij zijn deel van de geschenken pas wilde na afsluiting van de vrede182..

Op 13 augustus 1559 had Zernovitz aan Ferdinand geschreven dat hij uit goede bron had vernomen dat de sultan ermee instemde dat de gemeenschappelijke plaatsen niet werden verdeeld maar gemeenschappelijk zouden blijven; verder, dat Frankrijk en Venetië niet in de vrede werden opgenomen. De sultan stond echter niet toe dat een vrede met Ferdinand zou voortduren indien er tussen de keizer en de koningin van Zevenburgen een oorlog zou uitbreken over de plaatsen buiten Zevenburgen. Zernovitz voegde hieraan toe dat hij dit aan Busbequius had medegedeeld183.. In Busbequius' eigen correspondentie uit deze tijd vinden we het nieuwe Turkse standpunt nog niet zo helder omschreven. Voor zover we kunnen nagaan, formuleerde hij eerst later dat de Turken hun opstelling hadden veranderd. Toch moet Zernovitz' optimisme, dat gebaseerd was op goede argumenten, de

gezant moed hebben gegeven bij zijn standvastig optreden tegenover de pasja's.

 

Bayazid was uit Amasya gevlucht op de dag van bairam (6 juli). Op 19 augustus stak hij de rivier de ‘Araxes’ (Aras) over die de grens met Perzië vormde184.. Weldra was in Constantinopel bekend dat Bayazid, zijn zonen en hun grote leger in veiligheid waren en ook goed door de Perzen waren ontvangen. Süleyman vaardigde meteen een gezant af naar de sjah. Selim en de derde vizier overwinterden in Aleppo, de beglerbeg van Rumelië in Erzurum185.. Het kostte Busbequius weinig moeite zich de problemen voor te stellen waarin de oude sultan verzeild was geraakt. Hij hechtte niet veel geloof aan geruchten dat de sultan met zijn zoon tot overeenstemming wilde komen186..

Nadat Albert de Wijs de hand van de sultan had gekust, bleven de Turken aandringen dat De Wijs met Süleymans brief naar de keizer zou vertrekken. Busbequius echter weerhield hem daarvan.

Omdat de tsjausjen en anderen bleven aandringen dat De Wijs zou weggaan, besloot Busbequius een nieuwe brief te richten tot de divan. Opnieuw bleef het gewenste antwoord uit. Maar de gezant hield vol dat hij niet begreep waarom hem een officieel afschrift van de brief werd geweigerd. En hij keurde de brief af waarmee Murad Beg tenslotte kwam aanzetten. Tsjausjen kwamen nu dagelijks op bevel van de sultan informeren naar het vertrek van De Wijs. Toen Busbequius zich ook hierdoor niet liet imponeren, verscheen zijn tsjausj in gezelschap van de bevelhebber van de akindji. Deze had de opdracht om De Wijs die hij eerder uit Boeda naar Constantinopel had gebracht, zo snel mogelijk terug te brengen. De Wijs zei dat hij zonder toestemming van de gezant niet wilde vertrekken. Vervolgens schreef Busbequius aan Rüstem dat hij bereid was om samen met De Wijs naar Wenen te gaan. Dit verzoek werd echter afgewezen. Later hoorde hij dat Rüstem zich tegen zijn vertrek had verzet uit angst dat hij, nu de Franse koning was gestorven, de keizer zou aansporen tot een oorlog tegen de Turken187..
Omstreeks deze tijd probeerde ook een bode van Isabella Busbequius over te halen om de brief van de sultan op te sturen. De bode was bang dat er een oorlog zou komen om de plaatsen die weliswaar buiten Zevenburgen lagen, maar in handen waren van Isabella. Busbequius drong er vergeefs bij de bode op aan dat Isabella deze plaatsen afstond aan Ferdinand. Langs andere weg vernam hij dat Süleyman zich verzette tegen de overdracht van deze plaatsen aan Ferdinand.

Op 11 september kwam er voorlopig een eind aan deze moeizame touwtrekkerij. Murad Beg bezocht de karavanserai en vroeg Busbequius of hij de brief van Süleyman naar Ferdinand op wilde sturen. Toen deze ontkende, wilde de dragoman de brief terug. Zonder aarzeling voldeed de gezant hieraan. Bij het verlaten van de karavanserai droeg Murad Beg de janitsaren op de poort te sluiten en verder niemand toe te laten. Daarna ging hij, naar Busbequius later had vernomen, rechtstreeks naar de Franse gezant188..

Deze onverwachte afloop gaf Busbequius weinig zorgen. Hij besefte dat men hem probeerde af te schrikken en dat de opsluiting ook in verband stond met de uit Constantinopel vertrekkende Franse gezant189.: de sultan en de pasja's wilden, meende hij, de Fransen duidelijk maken dat hun trouw jegens de Franse koning onveranderd was gebleven en dat hun houding ongewijzigd was tegenover de weigering van de keizer om de Fransen in een vrede op te nemen. Maar Busbequius was vanwege de interne problemen van het Ottomaanse rijk vol goede hoop dat de Turken hem de gewenste brief spoedig zouden geven, als zij zichzelf tenminste geen schade wilden berokkenen190..

Intussen beval de gezant een van zijn mensen de poort van de karavanserai van binnenuit gesloten te houden. Hij verwachtte dat op die wijze spoedig algemeen bekend zou worden dat hij opnieuw was opgesloten. Dit zou voor zijn tegenstanders nadelig zijn. Hij deelde de keizer mede dat de Turken niet geloofden dat hijzelf enige hinder ondervond van deze opsluiting: opzettelijk had hij zich tot dan toe zelden buiten de karavanserai begeven, ook niet wanneer hij daartoe de vrijheid had. Hij wilde namelijk niet de indruk wekken dat hij dit graag deed.

Kort nadien werden in plaats van de zes janitsaren en de tsjausj die Busbequius tot nu toe hadden bewaakt, vier andere janitsaren en een nieuwe tsjausj aangesteld. De tsjausj zei tegen de gezant dat hij door Rüstem was gezonden om hem in alles bij te staan. Busbequius schreef dat, hoewel deze man een ‘slecht en verdraaid karakter’ bezat, hij buiten verwachting niemand lastigviel die naar binnen of naar buiten wilde191..

In deze tijd ontsloeg Busbequius ook Murad Beg. Hij voelde zich door hem bedrogen en benadeeld. Kort daarna stelde Rüstem Ibrahim Beg aan in zijn oude functie.

Murad Beg overlaadde Busbequius met beschuldigingen dat hij de brief niet opstuurde: zelf had hij de gezant in alle opzichten tevredengesteld maar deze was onrechtvaardig, omdat hij wilde dat de bezittingen van degenen die door de sultan werden beschermd, of van degenen die in dienst van de sultan stonden, werden afgenomen tot voordeel van de keizer. Ook klaagde de dragoman dat hij door de gezant op geen enkele wijze was beloond voor zijn inspanningen. Hij bedreigde de mensen die de karavanserai plachten te bezoeken en hij toonde zich, zoals Busbequius vaststelde, in alle opzichten beledigd. De gezant meende genoeg redenen te hebben om zich gekwetst te voelen door Murads optreden. Murad was door hem met 100 dukaten beloond maar waarschijnlijk vond Murad Beg het moment gunstig om hem meer geld af te persen; ook steunde de dragoman sinds kort de nieuwe Franse gezant en de belangen van Zevenburgen.
Derhalve besloot de gezant dat hij Murad Beg beter openlijk als vijand kon beschouwen dan in het verborgene. Hij had hem altijd leren kennen als een persoon met een ‘verdorven’ (‘improba’) en ‘slecht karakter’ (‘peruersa natura’). Hij kon hem in het verleden echter niet missen, daarom had hij voortdurend geprobeerd - zij het met grote afkeer - om hem met geschenken en beloften aan zich te binden. Nu maakte hij hem zijn grieven kenbaar en wees ook op de verschillen die voorkwamen in de brieven van de sultan die voor Ferdinand waren bestemd. De gezant herinnerde de dragoman aan
de 100 dukaten die hij ontvangen had. Busbequius gaf hem er nog eens even zoveel èn een zijden kleed192., maar hij voegde eraan toe dat hij dit ook gekregen zou hebben als hij geduldiger was geweest, nu ontving hij dit op voorwaarde dat hij hem niet langer lastigviel. Murad Beg trachtte zich vrij te pleiten maar Busbequius stuurde hem weg193..

Ongeveer in die tijd keerde ook de sultan terug van zijn legerkamp naar de hoofdstad en kwam het bericht dat koningin Isabella was overleden194..

Vrijwel onmiddellijk na het ontslag van Murad Beg, en volgens Busbequius in nauw verband daarmee, werd Ibrahim Beg door Rüstem aangesteld als dragoman in plaats van Murad Beg. Busbequius geloofde dat Rüstem hem in de gelegenheid wilde stellen om de onderhandelingen voort te zetten. De pasja wist al te goed dat Ibrahim Beg eertijds door toedoen van De la Vigne zijn functie had verloren omdat hij Ferdinands belangen zou hebben gesteund. De nieuwe dragoman bezocht spoedig de karavanserai en bood de gezant zijn hulp aan195..

De impasse in de onderhandelingen. Busbequius' moedeloosheid.

In de periode die volgde namen de pasja's geen nieuwe initiatieven. Zij hoopten kennelijk dat Busbequius na ontvangst van een brief van de keizer zijn plannen zou wijzigen en alsnog bereid zou zijn de brief van de sultan naar Wenen te sturen.

Een gebeurtenis op 27 oktober leek een verandering in te luiden. Süleyman reed op die dag naar de moskee en passeerde daarbij de karavanserai. Hij zag daar heel wat van Busbequius' dienaren buiten staan. Met luide stem vroeg de sultan aan Rüstem naast hem - maar zó dat allen en ook Busbequius' dragomans het konden horen -, wat hij toch met die lui had onderhandeld? Deze uitspraak werd opgevat als een voorteken voor nieuwe onderhandelingen196..
Maar op 30 november schreef Busbequius dat er sedertdien niets was geschied. Hij verwachtte dat de Turken het initiatief aan hem lieten, of het moest zijn dat de omstandigheden hen tot een andere koers zouden dwingen197..
Omstreeks deze tijd vond er een opzienbarend gesprek plaats tussen Rüstem Pasja en de bevelhebber van de Turkse vloot (‘il capo del mar’). Zernovitz berichtte hierover aan de keizer, maar het verhaal wordt door Busbequius aangehaald in zijn derde Turkse brief als een bewijs voor het succes van zijn opstelling tegen de Turken. Het gesprek vond plaats in de kamer (‘camera’) van Rüstem en ging aanvankelijk over de omvang en kwaliteit van de Spaanse vloot en ook over de vraag of de Fransen de Spanjaarden zouden steunen. De marinebevelhebber meende dat de Fransen de Spanjaarden niet zouden helpen en hun leger niet in handen zouden geven van de Spaanse koning en evenmin dat de Franse koning zijn vriendschap met de sultan zou opgeven. Rüstem Pasja daarentegen oordeelde dat Fransen en Spanjaarden hetzelfde geloof hadden en verwant waren en dat zij zelf niet op de vriendschap van de Fransen moesten vertrouwen. Hij voegde hieraan toe dat zij zelf zoveel problemen hadden dat het hem verdriet deed als hij eraan dacht. Op zee waren ze geconfronteerd met Spanje en Frankrijk, te land met Perzië en met de keizer. De marinebevelhebber vroeg vervolgens, waarom er dan nog geen vrede gesloten was met de keizer. Rüstem antwoordde: ‘De keizer stuurde een brief waarin hij de vredesvoorstellen bevestigde en de sultan gaf zijn brief aan de keizerlijke gezant. Maar vanwege enkele kleine verschillen over Zevenburgen wil de gezant de brief niet naar zijn keizer zenden. En wij hebben onze brief weggenomen maar de genoemde gezant trekt zich er niets van aan (“non si cura ponto” {sic}), wacht af en slaat onze moeilijkheden (“trauagli”) gade. En ik weet niet hoe deze zaak zal aflopen’. Rüstem Pasja voegde hier nog aan toe dat de pasja van Boeda had geschreven dat ze {bedoeld schijnt hier: de soldaten van de keizer} in zijn gebied de vrede bewaarden en niemand lastigvielen198..

Intussen had zich een grote moedeloosheid van Busbequius meester gemaakt. Op 10 december 1559 stelde hij de keizer voor zijn gezantschap zo veel mogelijk te bekorten en hem uit deze ‘barbarij’ terug te roepen. Hij zag niet de noodzaak van de voortdurende aanwezigheid van een opvolger in Constantinopel. Het was toereikend wanneer bij gelegenheid een gezant het eregeschenk zou brengen en zich na de onderhandelingen weer naar Wenen zou spoeden. De Polen, Zevenburgers en Perzen stuurden gewoonlijk alleen een bode als er zich iets dringends had voorgedaan. Deze boden onderhandelden vervolgens met veel autoriteit. De keizerlijke

gezant daarentegen maakte de sultan en pasja's vooral vrijpostiger, want zij beschouwden zich veilig met de permanente gezant als een zeker onderpand en gijzelaar. Wanneer de ontwikkelingen de aanstelling van een permanente gezant raadzaam maakten, kon dit eenvoudig worden verwezenlijkt. Maar indien de permanente aanwezigheid van de gezant vanaf het begin gebruikelijk was, kon deze niet zonder grote verdenking en zonder belediging van de Turken terug worden geroepen199..

Ook Albert de Wijs die zich door Busbequius had laten weerhouden van de terugkeer naar Wenen, was het verblijf in Constantinopel moe. Op 8 november 1559 schreef hij Maximiliaan dat de mogelijkheid dat de vredesvoorstellen zouden worden geaccepteerd, gering was; hij vroeg toestemming om na het verkrijgen van zijn ontslag naar huis te mogen terugkeren. Een antwoord op deze brief is niet bewaard. Op 12 september 1560 herhaalde De Wijs zijn verzoek met meer nadruk: hij zat ledig zonder iemand tot voordeel te zijn en joeg zijn meester op kosten. Hij vroeg bij de eerste de beste gelegenheid te mogen vertrekken. Op 25 november 1560 schreef Ferdinand aan Busbequius dat De Wijs overeenkomstig het verzoek van Maximiliaan in geen geval langer vastgehouden moest worden200.. De reden dat De Wijs ook nu niet terugkeerde, kan nauwelijks een andere geweest zijn dan dat dit door de Ottomaanse autoriteiten werd verhinderd. Verder leefden ook de boden Petrus Woiwode en - sinds het voorjaar van 1560 - Ladislaus Zabo zeer lange tijd en wellicht tegen hun zin in de karavanserai201..

De onderhandelingen tot Rüstems dood (8 juli 1561).

De moeilijkheden rond Bayazid wierpen ook na 1559 een zware schaduw op de Ottomaanse politiek en ontnamen de sultan de mogelijkheid tot een veldtocht tegen zijn vijanden in Hongarije.

Bayazid was gastvrij onthaald in Perzië en in januari 1560 kwam het bericht dat de sjah de soldaten van Bayazid een salaris voor zes maanden had betaald. De prins en zijn zonen hadden rijke geschenken ontvangen202.. Onderhandelingen van de sultan met de sjah van Perzië leverden lange tijd niets op. In mei 1560 kwam echter het bericht dat Bayazid en zijn zonen gevangen waren gezet en zijn soldaten waren vermoord203.. Daarna werd lange tijd niets meer uit Perzië vernomen204.. In Constantinopel was men ervan
overtuigd dat Süleyman de hoofdstad niet kon verlaten zolang Bayazid levend in Perzië was205..

Busbequius was na een korte opsluiting in september 1559 opnieuw vrij om zich buiten de karavanserai te bewegen206.. Maar hij maakte hiervan zelf weinig gebruik. Hij beschouwde het als een groot voordeel dat zijn dienaren niet opgesloten zaten maar zich vrij in de stad konden bewegen, al gaf dit soms aanleiding tot ongeregeldheden met dronken janitsaren207.. Velen zochten de gezant in zijn huis op. Dikwijls kon dit slechts gebeuren met toestemming van de tsjausj. Onder de bezoekers waren vrienden, burgers van Pera, al dan niet afkomstig uit Genua, verder ook reizigers uit Ragusa, Florence, Venetië, Grieken en zelfs handelslui uit Noord-Europa208..

De pasja's bleven eisen dat de gezant de brief waarin de sultan de vredesvoorstellen bevestigde, accepteerde, maar hij van zijn kant ‘piekerde daar niet over’ zoals Zernovitz schreef. Hij bleef bij zijn oude standpunt dat hij een brief wilde, gelijk aan die van de keizer. Kreeg hij die niet, dan wilde hij zijn ontslag209..

Op 17 maart 1560 berichtte Zernovitz dat Rüstem de tsjausj die de gezant bewaakte, dreigend had gewaarschuwd dat Busbequius niet ‘per ongeluk’ mocht ontvluchten, want dit zou hem (de tsjausj) zijn hoofd kosten. Ook meldde Zernovitz dat Busbequius hoopte binnenkort de vrede te sluiten die de keizer voor ogen stond210.. Süleyman gaf in mei zijn eerste vizier opdracht de besprekingen met Busbequius weer op te nemen211..

Van de briefwisseling tussen Busbequius en de keizer uit de jaren 1560 en 1561 is nauwelijks iets bewaard. Wat er over is, zou de lezer die niet vertrouwd is met de afspraken tussen de keizer en zijn gezant in Constantinopel, op een dwaalspoor kunnen brengen. In
brieven van 20 februari en van 13 november 1560 klaagde Ferdinand namelijk dat hij na het vertrek van Albert de Wijs uit Wenen - dit geschiedde begin mei 1559! - niets meer van Busbequius had ontvangen over het verloop van de onderhandelingen met de sultan. Ook klaagde de keizer in diezelfde brieven over de grensschendingen in Hongarije en Zevenburgen door de pasja van Boeda en de pasja van Bosnië. Hij wees bovendien de valse aantijgingen van Zapolya inzake de vestingen Huszt, Munkácz en Tokaj van de hand en drong aan op de totstandkoming van een verdrag212..
De inhoud van deze brieven is grotendeels geveinsd. In de brief van 14 november schreef de keizer dan ook dat die van 13 november aan de pasja kon worden getoond213.. En in een brief van 27 februari gaf hij aan Johannes Paxi opdracht om volgens de bekende procedure een loper twee brieven naar zijn gezant in Constantinopel te laten brengen. De in de grotere bundel (‘fasciculum’) gebonden brief moest openlijk aan de gezant worden overhandigd, de brief van kleiner formaat moest zorgvuldig en in het geheim aan de gezant worden gegeven. Deze brief mocht niet in handen van de Turken vallen214..
De bode die Paxi uitkoos voor deze opdracht, was naar aller waarschijnlijkheid Ladislaus Zabo die het traject tussen Wenen en Constantinopel reeds vaker had afgelegd. Immers, Zabo kwam in het voorjaar van 1560 in de Ottomaanse hoofdstad aan en bleef - hetzij gedwongen, hetzij om andere redenen - daarna nog lange tijd in Constantinopel215..

Zernovitz schreef begin mei dat Busbequius op 27 april in de divan was ontboden en twee uren lang met Rüstem en de andere pasja's had gesproken. De volgende ochtend waren het vredesvoorstel van de keizer en het antwoord van de sultan in de divan gebracht. De brief van de sultan was voorgelezen, die van de keizer was opnieuw vertaald. Het resultaat daarvan was de sultan toegestuurd. Ook was het besluit gevallen dat een tsjausj naar Zevenburgen zou worden gezonden met een brief van de sultan. Daarin vroeg de sultan aan Zapolya om de burchten Munkácz, Tokaj en Huszt aan Ferdinand af te staan en ook werd informatie gevraagd over deze vestingen. De tsjausj had bevel gekregen om binnen 40 dagen terug te zijn met een antwoord. Zernovitz meende dat zowel Rüstem als Süleyman vrede wilden met Ferdinand216..

Het duurde langer dan was afgesproken eer de tsjausj terugkeerde uit Zevenburgen. Op 12 juli berichtte Zernovitz dat Busbequius reeds enkele keren aan Rüstem had gevraagd om de sultan een geschrift in handen te geven waarin de zaak (‘negocio’) uit de doeken werd gedaan. Rüstem had de gezant tot geduld aangespoord totdat de tsjausj was teruggekeerd. Hijzelf (Zernovitz) had Busbequius verteld dat er aan het hof twee opvattingen circuleerden: of de tsjausj werd door Zapolya vastgehouden, omdat deze niet wilde beslissen zolang hij niet ook de mening van de koning van Polen kende, of de tsjausj had bevel gekregen om niet terug te keren voordat er nieuws over Bayazid was gekomen217..

Later in juli keerde de tsjausj uit Zevenburgen terug in gezelschap van Zapolya's gezant Michael Giulay. Deze gezant bracht het tribuut van de koning van Zevenburgen en een brief waarmee Zapolya alle angst bij de sultan over een verdrag tussen hem en Ferdinand weg wilde nemen; Zapolya weigerde Huszt, Munkácz en Tokaj aan Ferdinand af te staan: deze vestingen kwamen hem rechtens toe en bovendien was hem door de sultan verboden iets af te staan aan Ferdinand218..
Hiermee verdween de hoop op een spoedig verdrag. Busbequius nam weldra opnieuw zijn toevlucht tot het schrijven van brieven naar de divan en de sultan en drong aan op toestemming voor zijn vertrek. Omdat dit zonder resultaat bleef, liet hij in de laatste dagen van augustus zijn secretaris de sultan een brief overhandigen op het moment waarop Süleyman te paard de karavanserai passeerde. Hij vroeg hierin wederom toestemming om te vertrekken. Rüstem stuurde Ibrahim naar de gezant met een antwoord: de keizer moest wanneer hij vrede wilde, het jaarlijks tribuut opsturen. Wat betreft het verzoek van de gezant om te mogen vertrekken: de keizer had hem gestuurd en zó was hij de slaaf (‘mancipium’) van de sultan geworden en het was aan de sultan om te beslissen of deze hem liet gaan of niet. Wat de reden was dat de sultan hem nu nog niet wilde laten gaan, wist hij zelf (Rüstem) ook niet. Indien de keizer door middel van een brief aan de sultan zijn gezant zou terugroepen, dan zou dit niet worden geweigerd. De gezant had bovendien geen onrecht te lijden en hij moest het niet kwalijk nemen dat hij in de karavanserai leefde, want hij was vrij en kon naar buiten gaan zo vaak als hij wilde. Ook zei Ibrahim in opdracht van Rüstem dat Busbequius door zijn brief aan de sultan de pasja's beschuldigde; maar hij vergiste zich wanneer hij dacht dat de pasja's iets deden zonder medeweten en buiten de wil van de sultan.
Busbequius repliceerde dat hij geen genoegen nam met dit antwoord. Wanneer hem geen ontslag werd gegeven, zou hij de sultan nogmaals een geschrift overhandigen en wel in het Turks zodat deze het kon lezen. Hij zou daarin protesteren dat hij in strijd met alle voorbeelden uit de oudheid en tevens met geweld werd vastgehouden en hij zou God als getuige aanroepen, in de hoop dat de sultan door die woorden zou worden bewogen. Ook klaagde de
gezant bij Ibrahim over de waarde van een vrijgeleide die hij betitelde als een bedrieglijke ‘valstrik’ voor gezanten wanneer ze na zoveel jaren naar huis wilden terugkeren. Hij droeg Ibrahim op dit antwoord aan de pasja's over te brengen219..

Interessant zijn Busbequius' opvattingen over het geschil met Zevenburgen, zoals we die aantreffen in zijn brief van 30 augustus 1560 aan de keizer. De sultan wilde volgens hem Zevenburgen niet afvallen en was evenmin in staat om Zapolya in het belang van een vrede te dwingen tot concessies aan de keizer. Ook waren de Turkse autoriteiten bang dat Zapolya een verdrag met de keizer zou sluiten. Zapolya's dienaren hadden alles gedaan om bij hen die vrees te wekken: ze hadden gezegd dat Ferdinand Zapolya een dochter ten huwelijk had aangeboden en dat een van de dienaren van de koning bij Ferdinand verbleef. Van de andere kant hadden zij ook gezegd dat er geen beslissing genomen zou worden zonder toestemming van de sultan. Dit alles en ook de eerdere afloop van het gezantschap deden Busbequius geloven dat er geïntrigeerd werd ten einde de sultan en de pasja's af te schrikken. En inderdaad, de Zevenburgse boden wisten een zeer geschikt antwoord in Constantinopel te verkrijgen. De sultan had geschreven dat, zolang hij leefde, het zijn wil was dat Zapolya de vestingen en plaatsen buiten Hongarije verdedigde tegen de aanspraken van de keizer en dat hij nooit iets aan de keizer mocht afstaan.

Indien - zo vervolgde Busbequius in zijn brief aan de keizer - de keizer zijn recht op de grensplaatsen in Hongarije met de wapenen wilde behalen, kon alles zo blijven als het was. Het was namelijk niet onmogelijk dat er een moment zou komen waarop men in Constantinopel desondanks een vrede met de keizer niet zou afwijzen. Wilde de keizer daarentegen toch Süleymans bevestiging van de vrede, dan zou hijzelf (Busbequius) zich daarvoor inzetten. Ibrahim had gezegd dat niets verhinderde dat deze wapenstilstand tot twee of drie jaren beperkt bleef. Maar in dat geval wilde hijzelf dat de keizer hem zou bevelen terug te keren met een brief waarin de vrede werd bevestigd. Want de Turken zouden achterdochtig worden als hijzelf iets dergelijks zou voorstellen en hij was bang dat zij onverwacht iets zouden toevoegen inzake de gemeenschappelijke plaatsen. Dit hadden zij ook eerder gedaan. Murad Beg had uitgelegd dat men in Constantinopel ervan overtuigd was dat zolang zij de gezant als ‘contactman’ (‘internuntius’) hadden, zij konden doen wat zij wilden. Wanneer hijzelf echter zou worden teruggeroepen, waren de Turken gedwongen na te denken over een geschikte brief.

Busbequius legde ook elders in deze brief zijn kwetsbare positie uit: zolang hij in Constantinopel verbleef, konden de Turken altijd tot billijker voorwaarden overgaan. Zou hijzelf weigeren die voorwaarden naar de keizer te brengen, dan

zouden zij hem verwijten dat hij niet tevreden gesteld kon worden; dit was in feite op hen zelf van toepassing. De Turken wilden een oorlog met de keizer voorkomen en Busbequius meende dat zij in de nabije toekomst veeleer schrik konden aanjagen dan dat zij in staat waren om werkelijk oorlog te voeren. Dat zij in zo'n situatie met de keizer een oorlog zouden beginnen om de goede naam of om het profijt, achtte hij niet waarschijnlijk. Het was normaal dat hij na zoveel jaren werd teruggeroepen. De keizer zou kunnen schrijven dat hij dezelfde gezant of een andere wederom naar Constantinopel zou zenden met het tribuut, zodra een brief van de sultan was ontvangen. De Turken lieten zich niet door billijkheid en goede redenen overtuigen, maar alleen door noodzaak en dwang. Busbequius gaf toe dat hij verlangde naar huis terug te gaan. Toch was zijn verlangen om de keizer te dienen nog groter en als de keizer dat wilde, was hij bereid zo nodig naar Constantinopel terug te gaan en er zelfs te sterven. Indien echter de keizer hem terug wilde roepen, was het verstandig wanneer hij schreef dat Busbequius werd beschuldigd van nalatigheid220..

In zijn antwoord van 14 november drong de keizer er bij Busbequius op aan de verveling en ellende van het inspannende gezantschap te dragen in het belang van het rijk en de gehele christenheid. Hij moest proberen een vrede te verkrijgen ook al weigerden de Turken dit op dat moment. Tevens kreeg Busbequius opdracht bij zijn eis te blijven dat de brief van de sultan gelijk was aan die van de keizer. Hij moest echter voorzichtig zijn met zijn aandringen op ontslag want de Turken zouden hierop in kunnen gaan als hun zaken een gunstige wending zouden nemen221..

Ook in het najaar van 1560 en in het volgende jaar gaf de sultan niet toe aan de noodzaak om een vredesverdrag met Ferdinand te sluiten. Tot Rüstems dood volgden geen werkelijke onderhandelingen meer.

Dit betekent nog niet dat Busbequius geen pogingen meer ondernam tot nieuwe onderhandelingen met Rüstem. In zijn brief aan Von Dietrichstein van 5 maart 1561 sprak hij over een onderhoud met Rüstem waarvan de betekenis ons verder niet bekend is222.. In de vierde Turkse brief staat een uitgebreide beschrijving van een kenmerkende confrontatie met Rüstem enkele maanden vóór de dood van Rüstem Pasja223.. Busbequius leidde dit verhaal in met de opmerking dat Rüstem altijd somber en grimmig was en dat hij wilde dat zijn woorden als onherroepelijk werden beschouwd. Hij was ook bang om voor toegevend door te gaan of voor de beschuldiging van omkoopbaarheid omdat hij daarvan door zijn meester
verdacht werd. Daarom was Rüstem bij audiënties altijd bars. En als voorbeeld daarvan gaf Busbequius een gesprek weer dat enkele maanden vóór Rüstems dood had plaats gevonden. Rüstem had toen voorstellen die Busbequius gedaan had, als onwaardig van de hand gewezen en hij had gezegd dat wanneer de gezant niets anders had, hij weg moest gaan. In alle haast stond Busbequius vervolgens op en ging, maar hij zei nog wel dat hij onderhandelde overeenkomstig de instructies van zijn meester. Het scheen Rüstem toe dat de gezant dit tegen zijn gewoonte in nogal geëmotioneerd had gedaan en hij riep daarom diens tolk terug en vroeg of Busbequius kwaad was. Toen de tolk dit ontkende, vroeg Rüstem of Busbequius hem werkelijk het hem beloofde geschenk zou geven als hij van de sultan gedaan zou krijgen waarover hij eens met de gezant had onderhandeld. Toen de tolk zei dat hij hieraan niet twijfelde, zei Rüstem: ‘Ga naar huis en vraag het hem’. Busbequius zond Rüstem zijn tolk onmiddellijk met 5.000 dukaten (ofwel 6.000 kronen) die hij voor eventualiteiten had achter gehouden; hij droeg op aan de pasja te zeggen dat hij dit moest beschouwen als een bewijs van zijn betrouwbaarheid en het begin van een betaling, de rest zou later volgen. Busbequius schreef dat Rüstem verheugd naar het geld had gekeken en het met zijn handen had aangeraakt. Daarna had hij het teruggegeven aan de tolk en hij had gezegd dat hij niet twijfelde aan de betrouwbaarheid van de gezant maar de kwestie van de vrede was vol moeilijkheden. Hij kon daarom niets beloven en ook kende hij niet de gezindheid van zijn meester. Busbequius moest deze kist met geld voor hem bewaren totdat de vrede gesloten was224..
Op 22 juni 1561 berichtte Zernovitz dat Albert de Wijs de sultan twee verzoekschriften had aangeboden225.. Er is weinig twijfel dat De Wijs opnieuw probeerde toestemming te verkrijgen voor zijn terugkeer. Zijn poging kan in verband gebracht worden met een grotere bereidheid in Constantinopel om met de keizer een vrede te sluiten. Busbequius zelf vertelde in zijn vierde Turkse brief dat zijn strenge bewaking kort voor de dood van Rüstem Pasja werd opgeheven. Ook uit andere bronnen blijkt dat de Turken reeds langer in grote moeilijkheden verkeerden en een vrede goed konden gebruiken. Maar het was niet mogelijk geweest om met Rüstem een verdrag te sluiten. Toen in de zomer van 1561 Ali Pasja de overleden Rüstem Pasja opvolgde, zagen de kansen er direct geheel anders uit.
Onopgelost was tot nu toe het probleem van Busbequius' opvolging. Op 11 juni 1561 bracht Ferdinand in een brief aan Busbequius diens terugkeer naar Wenen nogmaals ter sprake226.. Wellicht in antwoord op Ferdinands schrijven richtte de gezant op 27 augustus een ‘roerend’ verzoek tot de keizer om te mogen terugkeren227.. Ferdinand kon deze brief nog niet hebben ontvangen
toen hij op 9 september aan Busbequius de vraag stelde of Albert de Wijs een geschikte opvolger zou zijn228.. Een maand later noemde Ferdinand in een brief aan Maximiliaan een reeks kandidaten als opvolger voor Busbequius: Albert de Wijs, Dr. Odoricus Costeda uit Trente, Octavius Landus, Orpheus de Zara en ook Andreas Masius229.. In antwoord op een brief van Maximiliaan van 11 december 1561 stuurde Ferdinand zeven dagen later een nieuw bericht aan Busbequius en hij voegde daaraan de opdracht toe om met de Hongaarse raad te beraadslagen over de vraag of Busbequius nog langer in Constantinopel gehouden moest worden230..

Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


landen