Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote

[p. 128]

Hoofdstuk VI: Het gezantschap naar het hof van sultan Süleyman.

Een brief van de koning.

Amper terug uit Engeland ontving Busbequius op 3 noember 1554 in Rijssel een brief waarin koning Ferdinand hem opdroeg zich dadelijk naar Wenen te begeven. Na een haastig bezoek aan zijn vader en vrienden in Boesbeke reed hij spoorslags via Doornik naar Brussel. Daar toonde Don Pedro Lasso een tweede brief waarin de koning Lasso gelastte Busbequius' vertrek te bespoedigen. Dientengevolge reisde deze op postpaarden bij nacht en ontij door. Na aankomst in Wenen leidde Johannes Van der Aa, secretaris voor de Bourgondische correspondentie, hem binnen bij de koning die de reiziger welwillend ontving^1..

Ferdinand legde uit hoe belangrijk het was dat Busbequius als ambassadeur naar Constantinopel zou vertrekken. De pasja van Boeda was beloofd dat een gezant, bestemd voor Constantinopel, op de eerste december in Boeda aanwezig zou zijn. De koning wilde de Turken geen reden geven om hem van woordbreuk te kunnen betichten.

Wie Busbequius voor zijn nieuwe ambt had voorgesteld aan de koning, weten we niet. Misschien was het Johannes van der Aa die, zoals Busbequius schreef, hem had binnengeleid bij Ferdinand. Maar het is denkbaar dat andere invloedrijke personen die Busbequius in voorafgaande jaren aan het hof moeten hebben leren kennen, hem tot voorspraak waren geweest.

Er waren nog slechts twaalf dagen over ter voorbereiding van de zware reis. Op aansporing van Ferdinand bezocht Busbequius Johan Maria Malvezzi, de voormalig ambassadeur in het Ottomaanse rijk. Deze hield zich op in Komorn, een vesting op de grens met het Ottomaanse deel van Hongarije. In twee dagen leerde Malvezzi Busbequius de knepen van zijn nieuwe vak kennen^2..

Op 19 november maakte Malvezzi in een brief aan Ferdinand melding van dit bezoek: al het personeel en de andere voorzieningen zoals paarden, wagens, keukengerei en de benodigdheden voor de ambassadeur en zijn dienaren die door hem in gereedheid waren gehouden voor de reis, stonden nu ter beschikking van Busbequius. Hij had hem ook zijn kleding getoond zodat hij ervan kon nemen, wat hij wenste. Tijd om nieuwe te laten maken was er niet. Uit de

1. B.2,(12)-3,(9). Over Johannes van der Aa: H. XI, p. 310.

2. B.3,(9)-3,(31); B.7,(4-14).

[p. 129]

schare van dienaren, die goed en eerzaam gekleed waren en toegerust tot de reis, kon de nieuwe gezant naar believen zijn keuze doen. Alleen voor een kok moest Busbequius zelf zorgen in Wenen; zijn kok wilde de reis naar Constantinopel niet meemaken^3..

3. Malvezzi aan Ferdinand d.d. 19-11-1554.

Ferdinands politiek tegenover de Turkse dreiging. Een korte voorgeschiedenis van Busbequius' gezantschap naar Constantinopel.

Busbequius was niet vertrouwd met aangelegenheden die het Ottomaanse rijk betroffen^4., al waren berichten over schermutselingen, afgesproken gevechten (‘duella’) en plunderingen in het uitgestrekte grensgebied met de vijand de dagelijkse werkelijkheid. Bijna elk jaar heerste onzekerheid over de vraag of de sultan zijn dreiging om aan het hoofd van zijn leger naar Wenen op te trekken ten uitvoer zou brengen.

De belangstelling van de Turken voor de landen aan weerszijden van de Donau kende een lange geschiedenis. Na de inname van Constantinopel in 1453 door Mehmed de Veroveraar drong het besef van het grote gevaar dat de christelijke landen bedreigde weliswaar overal door, maar onderlinge verdeeldheid maakte elke grote veldtocht of kruistocht onmogelijk. De vijand breidde zijn gebied zelfs nog verder uit. Het eerst waren de kleine vorstendommen in Zuidoost-Europa aan de beurt^5..
Niet alle staten in Europa stonden even vijandig tegenover deze nieuwe vijand. Handelssteden als Venetië en Ragusa leerden het voordeel van een neutrale politiek kennen, Venetië eerst na een lange oorlog in de tweede helft van de vijftiende eeuw. Frans I, koning van Frankrijk, sloot kort na zijn nederlaag tegen Karel V bij Pavia (1525) een bondgenootschap met sultan Süleyman. Dit leek een uitweg te bieden tegen de Habsburgse suprematie onder Karel V. Ook ambassadeurs uit Polen en Zevenburgen bezochten regelmatig Constantinopel met verzoeken om bijstand tegen keizer Karel of koning Ferdinand^6..

De politiek van het Habsburgse vorstenhuis diende in de eerste plaats rekening te houden met de macht van de halve maan^7.. Karel V en Ferdinand I waren feitelijk niet in staat de uitgestrekte grenzen van hun rijk doeltreffend te verdedigen tegen deze vijand. Hun bondgenoten - vooral die binnen het Duitse rijk - stuurden onvoldoende geld en manschappen uit

4. B.3,(25-28); B.7,(4-8).

5. BABINGER (1953): over Mehmed de Veroveraar, de val van Constantinopel, de kruistochtplannen van paus Pius II en over latere vijftiende-eeuwse pogingen om het Ottomaanse rijk te bestrijden. Zie voor de kruistochtplannen uit de zestiende en zeventiende eeuw: VAUGHAN (1954), 52/3, 87, 92, 105-107, 124, 213, 225; SCHULZE (1978), 46 vlg.. Voor Busbequius' kritiek op het gebrek aan eensgezind optreden van de christenen tegenover de Turken: B.59,(20)-61,(12), cf. H. III, p. 64, en H. XIX, p. 463 vlg..

6. VAUGHAN (1954), 104-186.

7. CHUDOBA (1952), 268; BRAUDEL (1982), 905 vlg..

[p. 130]

angst voor een te sterk leger onder Habsburgse leiding. Maar de economische en interne moeilijkheden van het Ottomaanse rijk en de telkens weerkerende oorlogen met Perzië wendden op cruciale momenten een definitieve nederlaag af. Toch kon vanuit Wenen en Brussel hierop weinig invloed worden uitgeoefend. Pogingen om met Perzië contacten te leggen liepen in de vijftiende en in de zestiende eeuw nog op niets uit^8..

Het Ottomaanse rijk strekte zich aan het begin van de zestiende eeuw uit over grote delen van Noord-Afrika, Egypte en de oostelijke landen van de Middellandse Zee; daarnaast waren grote delen van Klein-Azië en de Balkan veroverd. Met de troonsbestijging van Süleyman in september 1520 brak opnieuw een tijdperk aan van grote expansie. Nu werden delen in Armenië, Mesopotamië en Hongarije veroverd en voegde sultan Süleyman in veldtochten die dikwijls verscheidene jaren duurden, de sterke steden Bagdad, Basra, Kars en Van aan zijn rijk toe. In een verlangen eerdere sultans te overtreffen rustte Süleyman ogenblikkelijk na zijn troonsbestijging zijn legers uit voor een veldtocht op de Balkan. Nog tenminste zeven keren zou hij gedurende zijn lange regering noordwaarts trekken. De Ottomaanse vloot werd gedurende zijn regering de grootste op de Middellandse Zee^9.. De Hongaarse koning Matthias Corvinus (1440-1490) had van zijn land weliswaar een stevig bolwerk gemaakt tegen de vijandige invallen van de Turken maar zijn opvolgers waren minder krachtig^10..

Na de verovering van Belgrado in 1521 stond de deur van Hongarije voor de Turkse legers open^11.. Het land was verdeeld door strijd tussen aanhangers van Lodewijk II, de jonge koning van Hongarije, en de hoge adel. In 1526 leidde Süleyman zijn legers opnieuw tegen de Hongaren: bij Mohács sneuvelden 24.000 Hongaarse soldaten; koning Lodewijk verdronk op de vlucht in de nabijgelegen beek Csele^12..

Niet alleen de verdediging van Wenen maar in feite van het gehele Donau-stroomgebied, rustte sedertdien geheel op de

8. PALOMBINI (1968), 118/9; cf. H. X, p. 276.

9. Voor een overzicht van de machtsuitbreiding van het Ottomaanse rijk na 1520: PITCHER (1972), 110-123, kaart XXI. Over Süleyman: MERRIMAN (1966), BARBER (1973).

10. Over Corvinus: NEHRING (1979), 117-119, RAZLÓ (1986).

11. B.21,(11)-22,(7). Deze visie werd gedeeld door: BRAUDEL (1982), II, 666 en VAUGHAN (1954), 109. Zie ook het oordeel van de Hongaarse raad d.d. 1-12-1557: H. IX, p. 209 vlg.. B.21,(17/8): hier staat niet 1521, maar 1520 genoemd als het jaar van de val van Belgrado!

12. HEISS (1979). Busbequius bezocht Mohács op terugreis van Constantinopel in de zomer van 1555 en herinnerde aan de slag en de verdrinkingsdood van de koning: B.101,(11-22). Hij was hier wellicht geïnspireerd door het boek ‘De conflictu Hungarorum cum Turcis ad Mohacz verissima historia’ (Krakau 1527) van de humanistische geleerde en bisschop István Brodarics. Deze had als één van de weinigen van Lodewijks getrouwen de slag overleefd: Magyar Irodalmi Lexikon, (1963), I, 186 en NEHRING (1974), 260/1. Cf. over Lodewijks dood: BRODARICUS (1985), 55/6.

[p. 131]

schouders van koning Ferdinand^13.. Deze gaf zich van meet af aan rekenschap van deze verantwoordelijkheid en spaarde kosten nog moeite^14.. In de eerste jaren van zijn regering (vanaf 1521) probeerde hij het verloren gegane gebied te heroveren. Allengs groeide bij hem de overtuiging dat slechts de handhaving van de grenzen het uiterst bereikbare was. Tegenover getrainde en goed georganiseerde Ottomaanse legers stond een verdeeld christelijk Europa. Busbequius toonde zich in zijn vierde Turkse brief pleitbezorger van een behoedzame, defensieve politiek tegen het Ottomaanse rijk en keerde zich tegen de kritiek van hen die een agressieve oorlog voorstonden^15..

Keizer Karel V bood zijn broer Ferdinand geen noemenswaardige hulp, zodat deze gedwongen was om zijn politiek tegen de sultan zelfstandig vorm te geven^16.. Hij bediende zich in toenemende mate van gezanten die lange perioden in Constantinopel verbleven.

Süleyman beschouwde Hongarije na de slag bij Mohács als zijn gebied, want het was ‘door de hoeven van zijn paarden betreden’. Hij liet geen bezettingsleger in Hongarije achter maar kwam met de Hongaarse edelen overeen dat Johan Zapolya de nieuwe koning zou worden van Hongarije^17..

Ook Ferdinand deed aanspraken gelden op de troon van Hongarije: zelf was hij gehuwd met Anna, de zuster van koning Lodewijk; zijn zuster Maria van Hongarije was de weduwe van koning Lodewijk. Ferdinands troepen verdreven aanvankelijk Zapolya uit Hongarije, maar deze riep de hulp in van Süleyman die weigerde om Ferdinands rechten op de Stephanuskroon te erkennen: immers, koning Lodewijk was geen natuurlijke dood gestorven maar op het slagveld omgekomen. Dit leidde tot het rampzalige beleg van Wenen (1529).

Met een leger dat bestond uit 250.000 soldaten en 300 kanonnen sloeg de sultan op 21 september 1529 zijn tenten op voor Wenen. Het beleg liep uit op een fiasco: herfstregens en ziekten teisterden het leger van de sultan dat niet opgewassen was tegen het handjevol vastberaden verdedigers. Omdat de winter naderde, trok Süleyman zich op 14 oktober terug met grote verliezen. Maar in 1532 trok hij andermaal aan het hoofd van zijn legers naar Oostenrijk. Weliswaar wachtte keizer Karel V hem dit keer op maar beide vorsten vermeden angstvallig een beslissende veldslag. Opstanden in de oostelijke Anatolische provincies dwongen Süleyman in 1533 zijn oorlog in Europa te beëindigen. Hij erkende Ferdinand als heerser van een deel van Hongarije, maar de koning kon niet verhinderen

13. Over Ferdinands politiek tegenover het Ottomaanse rijk: SUTTER (1971), 71*-88*.

14. Over Ferdinands schulden vanwege zijn oorlogen tegen het Ottomaanse rijk: OBERLEITNER (1864) en HUBER (1893).

15. B.360,(1)-367,(24); cf. ook de inhoud van de ‘Exclamatio’: H. XIX, p. 463 vlg..

16. PETRITSCH (1977), 8.

17. PETRITSCH (1979), 222/3.

[p. 132]

dat de sultan hem in zijn schrijven ‘zijn zoon’ noemde en hem zo op gelijke voet stelde met zijn eerste vizier Ibrahim^18..

Oorlogen tussen de Turken en de Perzen brachten tot 1540 rust op de Balkan. Na de dood van Johan Zapolya in juli 1540 kwam zijn echtgenote Isabella, dochter van Sigismund, koning van Polen, op voor de rechten van haar pasgeboren zoon Johannes Sigismundus. Zij vroeg Süleyman om hulp tegen Ferdinand die op grond van een verdrag uit 1534 met de toentertijd kinderloze Zapolya geheel Hongarije voor zich had opgeëist.

In 1541, 1543 en 1544 zwermden de legers van de sultan opnieuw over Hongarije uit. Boeda werd in 1541 definitief bezet door een Turks garnizoen. Hongarije werd evenals andere provincies in het Ottomaanse rijk verdeeld in districten (sandjaks). De pasja van Boeda bestuurde het Turkse deel van dit land. In deze jaren werden ook Gran (1543), Stuhlweissenburg (1543) en een reeks andere steden ingelijfd. Süleyman verklaarde dat hij Boeda in handen zou houden tot de meerderjarigheid van Isabella's zoon. In afwachting hiervan benoemde hij hem tot sandjakbeg van Transsylvanië onder het regentschap van George Martinuzzi en Petrus Petrovitsj.

Ferdinand begon inmiddels in te zien dat herovering van de verloren gegane gebieden en vooral ook van Boeda onmogelijk was. Eind 1544 zond hij de Italiaan Hieronymus Adorno als ambassadeur naar Constantinopel, maar de gezant stierf voordat een audiëntie bij de sultan had plaatsgevonden^19.. Zijn landgenoot Nicolaus Secco werd als opvolger aangewezen^20..

Nu voelde ook Karel V zich genoodzaakt een ambassadeur naar de Ottomaanse hoofdstad te sturen^21.. Reeds langer werd de keizer in Hongarije verweten dat hij zijn eens gedane belofte om een veldtocht tegen de Turken aan te voeren, niet was nagekomen. Maar nauwelijks had zijn ambassadeur Gerard van Veltwyck samen met Secco een eenjarige wapenstilstand gesloten met de sultan, of de keizer richtte het leger dat hij in Hongarije bijeengebracht had om de Turken schrik in te boezemen, tegen de protestantse opstandelingen in Duitsland. Bij Muhlberg versloeg hij hun leger in april van het jaar 1547^22..

In november 1545 was een eerste korte wapenstilstand tussen Süleyman, Karel en Ferdinand van kracht geworden. Ferdinand zond in 1546 een nieuw gezantschap naar Constantinopel onder leiding van Van Veltwyck die voor dit doel door Karel V aan zijn broer was uitgeleend. Nadat de Turken

18. PETRITSCH (1985), 51.

19. Over Adorno: PETRITSCH (1977), 51-57.

20. Over Secco: PETRITSCH (1977), 77-87.

21. Over Van Veltwyck: VAN DER LINDEN (1930-1932), 570-575; BAELDE (1965), 322; DOPSCH (1976), 355, en PETRITSCH (1977), 88-104.

22. PETRITSCH (1977), 18/9.

[p. 133]

hem langdurig en streng hadden opgesloten in zijn verblijfplaats^23. slaagde de gezant er in 1547 in het oude bestand om te zetten in een vijfjarige vrede. Karel V en Ferdinand I, maar ook de paus, de koning van Frankrijk en Venetië waren in dit verdrag betrokken^24.. Elke partij behield bij dit verdrag wat hij bezat. Ferdinand verplichtte zich daarbij ook jaarlijks 30.000 dukaten aan de sultan te betalen als vergoeding voor de gebieden van Hongaarse edelen die naar Ferdinand waren overgelopen en ook voor het Hongaarse gebied dat Ferdinand nog altijd in handen hield. De sultan stond juist op het punt een nieuwe oorlog tegen Perzië aan te voeren zodat rust in Hongarije en het aanzienlijke tribuut gelegen kwamen. Ferdinand had zich door dit verdrag verzekerd van een brede strook land in Hongarije, een noodzakelijke afweer tegen Turkse aanvallen. Ook behield hij zo zijn aanspraken op de kroon van Hongarije. Terwijl men in Constantinopel placht te spreken van ‘schatting’ (tribuut), noemde Ferdinand deze verplichting altijd bewust een ‘eregeschenk’^25..

Johan Maria Malvezzi een telg uit een aanzienlijke familie uit Brescia bleef na Van Veltwycks vertrek in Constantinopel achter. Hij was de man die zeven jaren later Bubequius zou onderrichten over zijn nieuwe taak als gezant^26..

Malvezzi was reeds eerder met Adorno, Secco en Van Veltwyck naar Constantinopel gekomen^27.. Eenmaal zelf gezant geworden huurde hij in Constantinopel een huis. Hij werd door voortdurende geldzorgen geplaagd, want er waren grote bedragen nodig voor steekpenningen. In 1548 werd hem opgedragen om de sultan persoonlijk te overtuigen van de vredesgezindheid van de koning. Op 24 januari 1549 verliet Malvezzi Constantinopel en reisde naar Aleppo waar de sultan met zijn leger verbleef^28.

23. Busbequius schreef dat Van Veltwyck gedurende 18 maanden zwaar was bewaakt: B.207,(26-30). Hij vergiste zich echter in de duur van de opsluiting. Van Veltwyck kwam pas in het najaar van 1546 in Constantinopel aan en keerde in de zomer van 1547 terug: VAN DER LINDEN (1930-1932), 572-573; PETRITSCH (1977), 96-98.

24. HAMMER (1828), III, 273; ZINKEISEN (1854), II, 864; PETRITSCH (1977), 100. Busbequius vergiste zich en schreef dat Van Veltwyck een wapenstilstand van acht jaren had gesloten: B.4,(2-7). Zie over de vrede van 1547 ook de brief van Süleyman aan Ferdinand d.d. 6/14-10-1547: FEKETE (1926), 5-6.

25. Over het vredesverdrag van 1547: PETRITSCH (1977), 95-100 en ID. (1985), 53-55. Over het relatief hoge tribuut en Ferdinands grote belang bij een buffer tegen het Ottomaanse rijk: ID. (1985), 57/8.

26. PETRITSCH (1977), 62-76.

27. PETRITSCH (1977), 62-65.

28. PETRITSCH (1977), 68-70. Voor meer details over het leven van Malvezzi: ID. (1977), 58-76 en ID. (1985), 55 (n. 30). Zie over een zekere ‘Ioh. Franciscus Maluetius Veronensis’, correspondent van Gesner: GESNER (1555), 38. Busbequius gaf naar aanleiding van zijn vermelding van zijn bezoek aan Malvezzi een samenvatting van de jongste politieke geschiedenis van de verhouding tussen Oostenrijk en het Ottomaanse rijk: B.3,(31)-7,(4).

[p. 134]

In juli 1551 deed Isabella ten gunste van Ferdinand afstand van Transsylvanië en van Hongarije. In ruil ontving zij voor deze gebieden de steden Ratibor en Oppeln in Silesië. Oostenrijkse troepen namen weldra bezit van haar voormalige gebieden. Geruchten over dit gebeuren bereikten de pasja's en de sultan bij verrassing. Rüstem Pasja, de eerste vizier, vroeg Malvezzi wat er waar was van een regeling tussen Ferdinand en Isabella. Malvezzi ontkende het bestaan van zulk een verdrag en stelde zich persoonlijk garant. Toen de ware toedracht bekend werd, ontstak Süleyman in woede: Malvezzi werd vastgezet in de gevangenis van de Zwarte Toren en zijn bezittingen werden verbeurdverklaard^29..

In april 1552 verzocht Ferdinand in een brief aan Rüstem Pasja om Malvezzi in vrijheid te stellen. Malvezzi werd vervolgens overgebracht naar de gevangenis van de Zeven Torens waar hij onder wat betere omstandigheden leefde. Intussen waren de Turken als vergelding voor Ferdinands geheime verdrag met Isabella een nieuwe oorlog begonnen in Hongarije. Ali, pasja van Boeda, versloeg te Fülek, ten noorden van Boeda, het Oostenrijkse leger. Hierbij werd Sforzia Pallavicini gevangengenomen en Sbardellatus Dudich, de bisschop van Waitzen^30. gedood.

Ook dit keer slaagde de sultan er niet in om Ferdinand zijn wil op te leggen, niet in de laatste plaats vanwege een nieuwe oorlog met de Perzen en binnenlandse moeilijkheden. Tijdens deze veldtocht tegen de Perzen liet Süleyman zijn zoon Mustafa ombrengen. Deze moord is door Busbequius op dramatische wijze beschreven.

Mustafa, de oudste zoon van Süleyman en eerste troonopvolger, was naar oude Ottomaanse traditie aangesteld als stadhouder van

29. HUBER (1889), PETRITSCH (1977), 71/2, PETRITSCH (1985), 59. Busbequius gaf natuurlijk Ferdinands versie van de gebeurtenissen in Zevenburgen: vanaf B.4,(15). Zie voor Malvezzi's gevangenschap ook DERNSCHWAM (1923), 51. Verantius / Zay schreven aan Ferdinand in een brief d.d. 26-7-1555 dat een schat aan geld, zilveren vazen en zekere kostbare stenen van (naar men zei) 15.000 dukaten nog altijd in verzegelde bewaring werd gehouden sinds Malvezzi's gevangenneming; de beide gezanten adviseerden de koning hierover te schrijven aan Ahmed Pasja; de overige bezittingen van Malvezzi waren door de Turken geroofd.
De gevangenis van de Zwarte Toren was de zuidelijke toren van de drie torens van de vesting ‘Rumeli Hissari’ die gebouwd was door Mehmed II op de Europese oever van de Bosporus. De vesting bevond zich tegenover de vesting ‘Anadolu Hissari’. De officiële naam van de Zwarte Toren was ‘Zaganos Kulesi’ = ‘Kara Kule’. ‘Rumeli Hissari’ heette ook wel ‘Bogaz-kesen’ in het Turks (‘Laimokopia’ in het Grieks, ofwel ‘Keelsnijdend’): BABINGER (1978), 77 vlg.; hiervan zijn ook afgeleid de namen ‘Gollette’ en ‘Golazio’ (cf. H. VII, p. 208 en De Sande aan Maximiliaan d.d. 28-4-1562). Zie over deze vesting: LUBENAU (1915), 3 vlg., en B.270,(23/4), waar de zwarte toren ten onrechte ‘Caradenis’ in plaats van ‘Kara Kule’ wordt genoemd.
De gevangenis van de ‘Zeven Torens’ waar Malvezzi ook enige tijd doorbracht, heette ‘Jedi Kule’ en bevond zich aan de Europese zijde van de Zee van Marmara.

30. Over Sbardellatus Dudich: H. III, p. 70.

[p. 135]

Amasya, dat vóór Süleymans veroveringen in Oost-Anatolië de hoofdstad was van de aan het Perzische rijk grenzende provincie. De jonge prins genoot grote populariteit onder de plaatselijke bevolking, die vol bitterheid het Turkse juk droeg^31.. Van een werkelijke opstand van Mustafa was evenwel nog geen sprake geweest. Er waren daartoe onvoldoende voorbereidingen getroffen en Mustafa beschikte over te weinig troepen, ook al waren deze goed geoefend. Busbequius en andere Europese getuigen zagen Roxelane, Süleymans wettige echtgenote, als de aanstichtster van de moord. Zij werd geholpen door Rüstem Pasja, de eerste vizier en tevens haar schoonzoon^32..
Na de moord die op 6 oktober 1553 te Eregli had plaatsgevonden, dreigden de met Mustafa sympathiserende janitsaren in opstand te komen. Omdat de soldaten Rüstem Pasja van de moord verdachten, verving Süleyman hem door de tweede vizier Ahmed Pasja. Pas daarna waren de janitsaren opnieuw bereid om hun heer te gehoorzamen^33..
Korte tijd later liet Süleyman ook Mustafa's zoontje doden dat door zijn moeder in Bursa werd grootgebracht^34.. Op 27 november

31. KÁLDY NAGY (1978). Cf. H. VII, p. 173.

32. KAPPERT (1976), 95-103: over de moord op Mustafa. B.40,(24)-48,(17): over het complot tegen Mustafa. Vergelijk ook de rol die Roxelane speelde bij de bescherming van Bayazid: vanaf B.120,(9). Over Roxelane als aanstichtster van het complot tegen Mustafa: DERNSCHWAM (1923), 136/7; cf. KAPPERT (1976), 97.

33. Von Hammer constateerde dat de moord op Mustafa niet in Amasya plaatsvond, zoals Busbequius schreef, en dat het verhaal dat Süleyman achter een tentdoek de stommen aanmoedigde om korte metten te maken met de zich heftig verzettende Mustafa alleen bij Busbequius voorkwam. Op grond hiervan wantrouwde hij Busbequius' versie: HAMMER (1828), III, 316/7; cf. ZINKEISEN (1855), III, 26-30.
Een recente weergave van de Mustafa-tragedie bij KAPPERT (1976), 100/1; hier wordt Busbequius' versie nog altijd als bron gebruikt.
Ook Dernschwam berichtte over de moord op Mustafa: DERNSCHWAM (1923), 55/6, 136/7. Opvallend zijn de voortdurende wijzigingen van de berichten - gebaseerd op geruchten - in de brieven van Verantius en Zay aan Ferdinand d.d. 18-10-1553, 23-10-1553, 8-11-1553, 15-11-1553 en in hun brief aan Nicolaus Zrínyi d.d. 19-10-1553 (VERANTIUS (1858), 115-137).

34. B.48,(17)-52,(7). Cf. voor dit verhaal: H. IV, p. 89. Busbequius' verhaal vertoont opvallende gelijkenis met Dernschwams versie. Deze vertelde dat een door Süleyman gestuurde eunuch in Bursa eerst vriendschap had gezocht met moeder en zoon, hen daarna mee uitnam buiten de stad en de zoon de brief van de sultan toonde terwijl de moeder afwezig was; vervolgens wurgde hij het kind: DERNSCHWAM (1923), 56. Ditzelfde verhaal vindt men veel minder uitvoerig bij: ID., 137 (maar alleen deze laatstgenoemde plaats wordt vermeld door KAPPERT (1976), 102). Verantius en Zay berichtten op 29 mei 1554 aan Ferdinand dat Ibrahim Pasja op 23 mei in Constantinopel was aangekomen met volledige bestuursbevoegdheid. Om te beginnen wurgde hij (‘suffocavit’) in opdracht van zijn meester de zoon van Mustafa in Bursa. Deze gebeurtenis had in Constantinopel grote angst gewekt voor andere represailles: VERANTIUS (1858), 267/8.

[p. 136]

1553 was Djihangir, een andere zoon van Süleyman, gestorven. Er lijkt een grond van waarheid te liggen in Busbequius' opmerking dat Djihangir was gestorven uit angst voor de tijd wanneer zijn vader zou komen te overlijden, zijn oudste broer zou opvolgen en hijzelf volgens Ottomaans gebruik zou moeten sterven. Bernardo Navagero, de Venetiaanse bailo in Constantinopel van 1550 tot 1552, berichtte dat Djihangir dikwijls aan Süleyman zou hebben gezegd dat geen enkele troonopvolger hem hoefde te vrezen^35.. Van de zonen van Süleyman waren nu alleen Selim en Bayazid nog over. Beiden waren zonen van Roxelane en streefden bewust naar de troon. Selim, de oudste van de twee prinsen, was door Süleyman aangewezen als opvolger. Daarmee waren Bayazids kansen echter niet verkeken; hij putte hoop uit de steun van zijn moeder en haar partij.

Süleyman sloot in de zomer van 1555 in Amasya een nieuw vredesverdrag met de Perzen. Busbequius en zijn collega's Verantius en Zay waren bij de sluiting van dit verdrag aanwezig^36..

Verantius en Zay waren al in de zomer van 1553 naar Constantinopel afgevaardigd en werden kort voor Süleymans veldtocht naar Perzië in audiëntie ontvangen. Zij boden tijdens de onderhandelingen 150.000 dukaten aan als tribuut voor heel Hongarije, of 40.000 dukaten voor alleen Opper-Hongarije. Süleyman stelde echter als voorwaarde dat Ferdinand afstand zou doen van Transsylvanië. Maar onder de druk der omstandigheden liet hij Malvezzi vrij en gaf hem gelegenheid om in september 1553 naar Wenen te reizen en een gunstig antwoord van de koning te halen. Verantius en Zay werden verplicht in Constantinopel af te wachten. Tot Malvezzi's terugkeer was een wapenstilstand van kracht^37..

Malvezzi kwam in de herfst van 1553 in Wenen aan. Hij keerde niet ogenblikkelijk weer terug naar Constantinopel als gevolg van Ferdinands lange afwezigheid buiten Wenen. Maar ook Malvezzi's slechte gezondheid werd als excuus

35. B.112,(21)-113,(14). Het bericht van Navagero bij: KAPPERT (1976), 186 (n. 4). Ook Dernschwam repte van een onnatuurlijke doodsoorzaak van de prins: DERNSCHWAM (1923), 56. Verantius en Zay legden in een brief aan de koning d.d. 16-12-1553 een relatie tussen de dood van Mustafa en die van Djihangir: ‘(..) ubi post vulnus, quod sibi intulerat {sc. “Jehangir”} ob Muztaphae mortis indignationem, paucorum dierum infirmitate correptus occubuit, tametsi natura debilis erat’: VERANTIUS (1858), 165/6.

36. HAMMER (1828), III, 322-327; cf. H. VII, p. 175 vlg..

37. DERNSCHWAM (1923), 51; PETRITSCH (1977), 72; HAMMER (1828), III, 328-330.

[p. 137]

voor het uitstel aangevoerd^38.. Toen Malvezzi tenslotte op 20 mei 1554 het bevel kreeg opnieuw te vertrekken naar Constantinopel, onderbrak hij bij Komorn zijn reis en weigerde gedurende vele maanden om zich op weg te begeven. Als reden voerde hij zijn slechte gezondheid aan^39..

Een grote angst om nogmaals Turkse bodem te betreden spreekt uit Malvezzi's brieven aan de koning: er was hem medegedeeld dat de sultan gelast had hem zijn instructies door marteling afhandig te maken^40.. Ferdinand, aanvankelijk geneigd tot de opvatting dat Malvezzi zijn ziekte voorwendde, wilde hem toch niet dwingen tot het gezantschap. Toen Malvezzi op 6 januari 1555, kort na het vertrek van Busbequius uit Wenen, stierf, liet ook de koning zich overtuigen. Hij schreef zijn ambassadeurs in Constantinopel dat zij de pasja's de dood van Malvezzi moesten meedelen als bewijs dat de koning voorheen naar waarheid handelde, toen hij vanwege de gezondheid van de gezant uitstel voor het gezantschap had gevraagd^41..

De sultan en zijn pasja's toonden minder en minder bereidheid om te vertrouwen op Ferdinands herhaalde beloften dat er weldra een ambassadeur zou worden gestuurd. Verantius en Zay drongen bij Ferdinand dikwijls aan op het sturen van Malvezzi of een vervanger. Zij vreesden dat anders hun positie onmogelijk zou worden^42..

In het najaar van 1554 zocht Ferdinand naar een oplossing voor het probleem. Malvezzi schreef op 9 november aan de pasja van Boeda dat hij op bevel van de koning zelf, of indien zijn gezondheidstoestand het niet toeliet, een ander in zijn plaats, uiterlijk voor 1 december in Boeda zou zijn^43.. Diezelfde dag herinnerde Malvezzi in antwoord op Ferdinands brief van 6 november en diens postscriptum van 7 november eraan dat de koning beloofd had hem niet tegen zijn zin naar het hof van de sultan te zenden. Zijn ziekte verhinderde deze reis. Volgens opdracht van de koning zou hij

38. GEVAY (1843), geen paginering; HOLTZMANN (1903), 228. FEKETE (1926), 12-16: Süleyman (Aleppo) aan Ferdinand d.d. 3-3-1554: Süleyman accepteert het uitstel voor het gezantschap van de zieke Malvezzi en biedt Ferdinands gezant vrije toegang aan. Cf. ook ID., 16-18: Toejgoen (pasja van Boeda) aan Ferdinand d.d. 27-4-1554.

39. HAMMER (1828), III, 330.

40. Malvezzi aan Ferdinand d.d. 10-10-1554.

41. Ferdinand aan Verantius / Zay / Busbequius d.d. 8-2-1555: f. 43v: ‘Postremo significandum uobis esse duximus Ioannem Mariam Maluezium Viennae ad diem sextam proxime praeteriti mensis Ianuarii mortem obiisse. Unde Passis facile apparebit aegritudinem eius qua se ab obeunda legatione excusauit non fictam aut simulatam fuisse. Quod et ipsis et aliis quibuscunque uidebitur opponere poteritis’. Cf. hiermee Busbequius' woorden: ‘(..) satis docuit eum morbo neque ficto neque ad tempus simulato laborasse’: B.7,(1-3).

42. Bv. VERANTIUS (1858), 168: Verantius / Zay aan Ferdinand d.d. 16-12-1553; ID., 180/1: id. d.d. 17-1-1554; ID., 215: id. d.d. 16-3-1554; ID., 263: id. d.d. 10-5-1554; ID., 250: id. d.d. 9-10-1554.

43. Malvezzi aan de pasja van Boeda d.d. 9-11-1554. Cf. ook Malvezzi aan Verantius / Zay d.d. 9-11-1554.

[p. 138]

in Komorn blijven en voorwenden dat hij binnenkort zou vertrekken. Intussen hield hij ook zijn personeel bijeen en alle huisraad en spullen voor de reis ten einde ze beschikbaar te stellen aan een gezant die van de koning zou komen^44.. Uit Malvezzi's woorden treedt nog Ferdinands grote onzekerheid aan de dag over een geschikte plaatsvervanger voor de zieke gezant in Komorn. Het is begrijpelijk dat de koning grote aandrang uitoefende op Busbequius om de opdracht voor het gezantschap naar Constantinopel niet naast zich neer te leggen. Tien dagen later zocht Busbequius Malvezzi in Komorn op^45..

44. Malvezzi aan Ferdinand d.d. 9-11-1555.

45. Zie p. 128.

Ferdinands gezantschappen naar het hof van de sultan. De kosten en baten van het Turkse gezantschap.

Er bestond in Wenen nog niet zo'n lange ervaring met het sturen van ambassadeurs naar het hof van Süleyman. De gezanten dienden zich op vele ongemakken en onverwachte verrassingen voor te bereiden. Adorno bijvoorbeeld was weggestuurd met onvolledige instructies. Toen hij vervolgens verzocht om nieuwe instructies, was de secretaris van de koning niet in staat hem de juiste inlichtingen te geven omdat de betreffende stukken zoek waren^46.. Ook hadden de gezanten dikwijls met geldgebrek te kampen. Er waren immers zoveel onvoorziene uitgaven voor beloningen aan helpers en informanten, voor het steunen en loskopen van gevangenen en vooral ook voor steekpenningen.

De kosten van het gezantschap, voor zover die ten laste van de koning kwamen, werden door Busbequius op een 5.000 dukaten (6.000 kronen) per jaar geschat^47.. Hij legde in november 1560 verantwoording af van de uitgaven die hij sinds november 1555 had gedaan. In zijn lange opsomming vinden we vooral bedragen voor beloningen en steekpenningen voor dragomans, janitsaren, en allerlei bevriende personen in Constantinopel die voor het gezantschap onontbeerlijk waren. In totaal ging het om een 13.000 dukaten over vijf jaren. Daarenboven gaf Busbequius in dezelfde periode zeker nog eens 15.000 dukaten uit, die hij niet nader specificeerde^48.. Waarschijnlijk ging dit laatstgenoemde

46. PETRITSCH (1977), 107.

47. B.292,(5-8) en B.293,(1-4); Busbequius aan {Ferdinand} d.d. 3-6-1563: advies met betrekking tot het geld dat Albertus de Wijs nodig had in Constantinopel.

48. ‘Conto (..) de cinque anni’ d.d. ?-11-1560. De ‘Hofzahlmeister’ Manndorfer maakte eind februari 1560 in opdracht van Ferdinand een overzicht van de onkosten van Busbequius' gezantschap sinds november 1554. Hij kwam tot een totale som van 155.981 Rijnse guldens en 29 ‘Kreuzer’ voor Verantius, Zay en Busbequius samen. Holter rekende voor dat hiervan ongeveer 51.000 Rijnse guldens door Busbequius waren uitgegeven vanaf eind november 1555 tot einde februari 1560. Verantius en Zay hadden ongeveer 36.000 Rijnse guldens uitgegeven vanaf eind november 1555 tot eind augustus 1557. Neemt men Busbequius' boekhouding als uitgangspunt, dan komt men tot ongeveer dezelfde uitkomst. Busbequius gaf als totaal van zijn uitgaven tussen november 1555 en november 1560 een bedrag van 28.255 dukaten en 40 ‘Kreuzer’, ofwel een kleine 51.000 Rijnse gulden als men, zoals Dernschwam wel deed, rekent dat de dukaat een waarde had van 108 ‘Kreuzer’, de gulden daarentegen van 60 ‘Kreuzer’ (Manndorfer hield echter in veel gevallen een koers aan van 100 ‘kreuzer’ voor één dukaat). Noch Manndorfer, noch Busbequius maakten duidelijk welke bedragen de bankiers rekenden voor hun diensten aan het gezantschap. Zie voor de koers van de dukaat en de Rijnse gulden: DERNSCHWAM (1923), 275. Zie verder ‘Auszug der Wechsel so der Kay. Mt. Botschaffter zu Constantinopel 54. Jahr an bis zu end Februarij des 1560 Jars richtig gemacht sein worden’ d.d. 1560; zie tenslotte voor een bespreking van het overzicht van Manndorfer en Busbequius: HOLTER (1935), 106-112; een uittreksel van de twee overzichten bij: ID., 122-128.

[p. 139]

bedrag voor een belangrijk deel op aan de salarissen van hemzelf en de leden van zijn gezantschap en tenslotte ook aan steekpenningen voor de pasja's^49.. De huur van de karavanserai - volgens Busbequius 400 goudstukken (dukaten) per jaar - en de onkosten van het gewone levensonderhoud van de gezant en zijn gevolg kwamen voor rekening van de sultan. Deze voorzieningen door de sultan kenden echter hun grenzen. Zo schreef Dernschwam dat het lagere personeel in de winter niet van brandhout werd voorzien; ieder die geen koude wilde lijden, moest voor eigen rekening hout aanschaffen^50..

Busbequius schreef dat hij die met de Turken wilde verkeren, als regel zijn beurs open diende te houden zodra hij de grens was gepasseerd en hij moest haar niet weer sluiten eer hij het Ottomaanse rijk had verlaten: alleen geld maakte de Turken meegaand^51.. Malvezzi en zijn opvolgers stuurden dan ook brief op brief naar de koning om de noodzaak aan te tonen van hun uitgaven en zij verzochten dringend tijdig nieuwe sommen geld te hunner beschikking te stellen^52.. Niets kon verhinderen dat in deze situatie een deel van de uitgaven geschiedde op het risico van de ambassadeurs zelf en dat deze dikwijls met schulden Constantinopel verlieten. Dit laat ook de levensgeschiedenis van Busbequius zien^53..

Het belang van al deze bovengenoemde bedragen is vooral - Holter toonde dit voorheen reeds aan, maar het is de moeite het hier te herhalen - gelegen in het economisch voordeel dat de koning had bij het handhaven van een gezantschap in Constantinopel. Het onderhoud van een leger aan de grenzen met het Ottomaanse rijk kostte de koning jaarlijks 800.365 Rijnse guldens. Het eregeschenk van 30.000 dukaten (ofwel

49. Cf. HOLTER (1935), 109/110.

50. Een beeld van deze uitgaven door de sultan krijgt men bij DERNSCHWAM (1923), 45-50; cf. ook: B.136,(9-15).

51. B.36,(19)-37,(5).

52. PETRITSCH (1977), 68/9, 107.

53. Zie H. XI, p. 300.

[p. 140]

54.000 Rijnse guldens bij een koers van 108 ‘Kreuzer’ voor één dukaat en van 60 ‘Kreuzer’ voor één gulden) was sinds 1550 niet meer betaald en werd de gehele periode van Busbequius' gezantschap ook niet betaald. Het relatief goedkope gezantschap hielp Ferdinand dus aan een aanzienlijke besparing, zij het dat een vrede nog voordeliger was voor Ferdinand, omdat hij dan op de enorme uitgaven voor zijn defensie kon besparen^54..

54. HOLTER (1935), 110-112; zie voor de defensie-uitgaven: BUCHOLTZ (1838), IX, 616/7.

De instandhouding van de communicatie tussen Wenen en Constantinopel.

De berichtgeving tussen Wenen en Constantinopel verliep met grote vertragingen. Om de brieven in en uit de ambassade te smokkelen was dikwijls de hulp van vrienden van buiten de ambassade nodig^55..

De brieven van de koning aan de gezant handelden in de regel over Turkse aangelegenheden en over zaken die het gezantschap zelf betroffen. Privé-aangelegenheden werden doorgaans in afzonderlijke, niet in het archief bewaarde, brieven behandeld. Over de politieke ontwikkelingen elders werden de gezanten langs andere weg ingelicht. Hoe dit laatste in het geval van Busbequius verliep is onbekend, maar er moet hier toch in de eerste plaats gedacht worden aan de secretarissen van de koning en aan diens ambassadeurs in Venetië en elders^56.. Ook de gezant was opgedragen om geen zakelijke onderwerpen in privé-brieven te behandelen.

Singkhmoser, Ferdinands secretaris van de Latijnse correspondentie, schreef op 25 mei 1562 aan Maximiliaan dat hij, nadat er verscheidene brieven van Busbequius waren aangekomen, eerst snel de brieven van de gezant aan keizer Ferdinand had ontcijferd en opgestuurd. Er was immers haast geboden. Toen hij later de brief ontcijferde die Busbequius aan hemzelf had gericht, bleek ook deze over de vredesonderhandelingen te gaan. Bijgevolg stuurde hij nu deze brief na. Hij had Busbequius geschreven geen staatszaken in privé-brieven te behandelen^57..

Brieven van Ferdinand aan de gezanten in Constantinopel kenden veelal twee uitvoeringen. Een eerste brief in cijferschrift was bestemd voor het persoonlijk gebruik van de ambassadeur en mocht in geen geval in Turkse handen vallen. Een tweede brief was zodanig opgesteld dat hij zonder gevaar

55. Cf. ook: DERNSCHWAM (1923), 43.

56. Zie de opmerkingen over het gezantschap van Karel Rijm: H. XI, p. 316 vlg.; in het voorjaar van 1558 ontving Busbequius een brief in cijferschrift van de secretaris van de Bourgondische correspondentie, zie H. IX, p. 216. Verantius informeerde Busbequius in een brief d.d. 1-9-1558 over ondermeer de politieke ontwikkelingen in de Nederlanden.

57. Singkhmoser aan Maximiliaan d.d. 25-5-1562.

[p. 141]

aan de sultan en de pasja's kon worden getoond^58.. Zo was het voor de Turken - zelfs al koesterden zij argwaan - moeilijk om de ware gedachten van de koning en zijn ambassadeur te raden. De correspondentie tussen de koning en zijn gezant ging ofwel over land via Boeda, ofwel over zee via Venetië. Deze laatste route had de voorkeur.

Domenigo Gaztelu, zaakgelastigde van Ferdinand in Venetië verzorgde aanvankelijk de verzending van de brieven over land tussen Ferdinands hof en Venetië. Na zijn dood in de winter van 1557 werd deze taak door de postmeester Rogiero de Taxis overgenomen. Verantius en Zay vroegen de koning in een brief van 5 oktober 1553 alle correspondentie met hen ook in de toekomst over Venetië te laten lopen. Indien de medewerking van personen uit Ragusa zou worden benut, was deze manier naar hun mening verkieslijker dan om de brieven mee te geven aan boden die over Ottomaans gebied moesten reizen en die daarbij dikwijls werden vastgehouden. De twee gezanten meenden dat met de hulp van kooplui ‘de brieven als het ware vlogen’^59..
Niettemin bleef de koning herhaaldelijk gebruik maken van officiële boden om via Boeda voor Busbequius en ook voor de pasja's en de sultan brieven over te brengen. Bij hoge uitzondering duurde hun tocht korter dan de gebruikelijke 35 à 50 dagen die nodig waren voor een brief van Wenen naar Constantinopel via Boeda of via Venetië^60..

De gezant beschikte bij het schrijven van zijn brieven over verschillende geheimschriften. Waarschijnlijk waren de brieven van de gezant(en) aan Ferdinand aanvankelijk zo gecodeerd dat zijn zoon Maximiliaan ze niet kon lezen. Pas in de winter van 1558 stuurde de koning zijn zoon een kopie van de code die hij gebruikte in zijn correspondentie met zijn gezant^61.. In de acht jaren van zijn gezantschap gebruikte Busbequius tenminste drie verschillende geheimschriften voor zijn brieven aan Ferdinand.

De eerste code was die welke Verantius en Zay al sedert hun komst naar Constantinopel hadden gebruikt en bleven hanteren tot in mei

58. De dubbele uitvoering van brieven ging terug tot de tijd van Malvezzi. Toen Marcus Singkhmoser in 1550 uit Constantinopel terugkeerde, berichtte hij dat Malvezzi het zo wenste: HOLTER (1935), 101 en PETRITSCH (1977), 68.

59. VERANTIUS (1858), 109: Verantius / Zay aan Ferdinand d.d. 5-10-1553. Dat Gaztelu gestorven is lezen we in de brief van Verantius / Zay / Busbequius aan Ferdinand d.d. 2-3-1557 en Verantius / Zay aan de ‘Hofkamer’ (‘dominis camerariis’) d.d. 2-3-1557 (VERANTIUS (1859), 258). Ragusa en Venetië speelden een belangrijke rol in de berichtgeving over de gebeurtenissen in het Ottomaanse rijk: ŽONTAR (1973), 191-194.

60. Vergelijk de snelheid waarmee Zabo reisde in december 1557: H. IX, p. 213.

61. Zie H. IX, p. 214. Busbequius' brief aan Francisco della Torre, Ferdinands gezant in Venetië, d.d. 22-9-1560 is in een cijferschrift (en niet in een symbolenschrift) waarvan we de oplossing niet kennen. Dit is dus een bewijs dat de gezant - afhankelijk van de geaddresseerde - verschillende codes naast elkaar gebruikte. De brieven aan De Gaztelu staan in dezelfde code als die aan Ferdinand. Overigens schreef Busbequius ook aan Maximiliaan gecodeerde brieven, waarvan Ferdinand de sleutel niet kende; cf. Ferdinand aan Maximiliaaan d.d. 4-5-1556. Zie over geheimschriften in het algemeen GEHRLICH (1948).

[p. 142]

1557^62.. Deze code was gemakkelijker dan de codes die later in gebruik waren: elke letter van het alfabet had één symbool. Daarnaast waren er afzonderlijke symbolen, of cijfers voor dubbelklanken als ‘ff’, ‘gg’, ‘ll’, etc.. Ook strooide men als het ware tussen de reeksen van symbolen en cijfers tekens zonder enige betekenis. Er waren allerlei korte lettergrepen die stonden voor een vaste geografische aanduiding of voor andere meestal veel voorkomende begrippen. De geheime agent Michael Zernovitz die jarenlang belangrijke brieven schreef aan de keizer vanuit Constantinopel en de andere plaatsen waar het Turkse hof zich ophield, gebruikte eenzelfde eenvoudige, gemakkelijk uit het hoofd te leren code. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Venetianen, nadat zij Zernovitz van verraad waren gaan verdenken, er gemakkelijk in slaagden deze code te breken^63.. Dit was eenvoudigweg mogelijk door een berekening van de frequentie van elk geheimteken in het document. De uitkomst van deze berekening moest dan vervolgens worden vergeleken met het gemiddelde voorkomen van de verschillende letters in elke taal.
Vanaf 26 mei 1557 schreven de gezanten hun brieven in de code die Busbequius had meegebracht uit Wenen^64.. Deze code was aanmerkelijk ingewikkelder omdat de codeerder nu de keuze had uit twee, of drie symbolen voor elke letter van het alfabet. Om de ontcijfering door buitenstaanders moeilijk te maken waren er voor klinkers tenminste drie tekens. Dit betekent niet dat de secretaris die de brieven in geheimschrift opstelde ook altijd daadwerkelijk van al deze mogelijkheden gebruik maakte. Meestal werden steeds dezelfde symbolen gebruikt, hetzij vanwege de haast die geboden was bij het schrijven, hetzij uit een zekere luiheid. Verwarrend voor de ontcijferaar was ook dat er voor een veelvoorkomend woord als ‘M.^tas V.^ra’ voor elke naamval een afzonderlijk woord was: ‘Ego’ voor ‘M.^tas V.^ra’, ‘Sibi’ voor ‘M.^tis V.^rae’, enzovoort. Uit de latere jaren van Busbequius gezantschap zijn nauwelijks brieven in cijferschrift bewaard gebleven. We weten in elk geval dat hij de genoemde code tot september 1559 gebruikte, maar voor alle latere

62. Een voorbeeld van deze code heb ik niet kunnen terugvinden, maar ze is gemakkelijk te reconstrueren, aangezien er talloze brieven zijn met de code en daarboven de oplossing; zie ook het vervolg.

63. Dit geschiedde in jaar 1563: ŽONTAR (1971), 208. Over Zernovich: H. VII, p. 162, 164.

64. {‘Geheimschrift’} d.d. {1557-1559}. In de universiteitsbibliotheek van Boedapest wordt een tweede voorbeeld van dit geheimschrift bewaard met de volgende titel: ‘Cifra in litteris ad legatos Constantinopolim missos directis’ d.d. 1553-1557. Hieruit zou men moeten afleiden dat de brieven die vanuit Wenen naar de gezanten werden gestuurd, al vanaf 1553 in deze code werden geschreven. Op 3 maart 1557 had Ferdinand zijn gezanten opdracht gegeven voortaan de code te gebruiken die Busbequius had meegebracht. De tot dan toe gebruikte code was in handen gekomen van een dienaar van Gaztelu, aan wie het geheimschrift ook bekend was geweest, en kon dus niet meer veilig gebruikt worden. Ferdinands brief bereikte de gezanten op 4 mei: VERANTIUS (1859), 259-260.

[p. 143]

gecodeerde brieven werd het cijferschrift gebruikt, waarvan een voorbeeld bewaard wordt in het ‘Haus-, Hof- und Staatsarchiv’ te Wenen^65..

65. ‘Chiffrenschlüssel’ d.d. 1559-1562. Een tweede kopie hiervan: {‘Geheimschrift’} d.d. {1559-1562}. In augustus 1559 gebruikte Busbequius nog steeds het oude geheimschrift.

De gezanten.

Slechts zeer weinigen waren geschikt om de leiding van een gezantschap naar Constantinopel op zich te nemen. Vóór Busbequius waren de gezanten meestal Italianen (Adorno, Secco, Malvezzi); later ook dikwijls Nederlanders: Van Veltwyck was de eerste, Busbequius de tweede en na hem volgden nog Albert de Wijs en Karel Rijm^66.. Hongaren waren voor de leiding van dit gezantschap minder gewenst. De ambassadeurs waren in het algemeen breed opgeleide mannen. Zij hadden een goede talenkennis en een groot gemak van omgang. Ook wilde de koning als gezant slechts ongehuwde mannen, ongetwijfeld vanwege de vaak hachelijke situaties waarin de gezant kon komen te verkeren. Tenslotte werd er bij de keuze van een gezant ook hoge eisen gesteld aan zijn aanpassingsvermogen.

Adorno was doctor in de medicijnen. Secco was gepromoveerd in de rechten en de filosofie en schrijver van poëzie en toneelwerk^67., Van Veltwyck was doctor in de Hebreeuwse studiën^68., Verantius jurist en theoloog^69. en Rijm was wederom een jurist^70.. Maar ook Malvezzi, Zay en De Wijs hadden een goede opleiding genoten zoals blijkt uit hun in het Latijn geschreven brieven^71..
Enkele keren zien we bevestigd dat Ferdinand en zijn opvolger Maximiliaan hun ambassadeurs voor Constantinopel bij voorkeur niet uit hun Hongaarse onderdanen kozen. Verantius en Zay ondervonden dat de Turken, aangemoedigd door de gezanten van koningin Isabella van Transsylvanië, invloedrijke Hongaren niet graag weer uit Constantinopel lieten vertrekken. Ook waren de Hongaren zó onmiddellijk bij de conflicten met het Ottomaanse rijk betrokken dat hun rol bij de onderhandelingen met de sultan voor de koning zelf niet zonder risico was.
In de praktijk was het dus moeilijk een geschikte persoon te vinden, moeilijker nog om hem te overtuigen dat hij moest gaan. De koning beloofde dan dat het gezantschap slechts kort, in ieder geval niet langer dan een bepaalde tijd zou duren. Deze en andere schone

66. Cf. over Maximiliaans voorkeur voor een Nederlander: BABINGER (1966), 17 vlg.. Cf. EDELMAYER (1989) over het gezantschapswezen tussen Oostenrijk en Spanje. Er zijn veel overeenkomsten met de gezantschappen die vanuit Wenen naar Constantinopel werden gestuurd: de moeilijkheid voor de keizer om geschikte personen te vinden vanwege de vereiste talenkennis, de geldproblemen van de gezanten, enz..

67. PETRITSCH (1977), 105/6.

68. Zie n. 23.

69. Over Verantius: H. VII, p. 154 vlg..

70. BAELDE (1965), 303, CHRISTIAENS (1983).

71. Zie over Malvezzi p. 133, over Zay H. VII, p. 155.

[p. 144]

schone beloften verloren, zoals menig gezant in het Ottomaanse rijk ervoer, weldra hun glans.

De Turken beschouwden de gezanten niet als onschendbaar. Zij stelden hen onder strenge bewaking en behandelden hen soms wreed. Terwijl de Europese gezanten zich telkens beriepen op de regels van het volkerenrecht dat de gezanten een vrije komst en een onbelemmerd vertrek garandeerde, hielden de Turken zich alleen daaraan wanneer het hun uitkwam. Het onberekenbare optreden van de Turken laat zich op tenminste vijf manieren verklaren.

1. In de ogen van de Turken was de ambassadeur verantwoordelijk voor de daden van zijn meester en kon daarvoor ook worden gestraft. Malvezzi ondervond dit enkele jaren voor Busbequius' komst aan den lijve toen Zevenburgen door troepen van Ferdinand was geannexeerd^72..
2. De Turken wantrouwden de ambassadeurs bij voortduring. Zij meenden dat de ambassadeurs alleen de voor hen ongunstige voorwaarden kenbaar maakten en dat hun instructies hun veel ruimere bevoegdheden gaven dan zij voorwendden. Daarom traden zij in Amasya hard op tegen Busbequius, Verantius en Zay. Busbequius vertelde in zijn Turkse brieven dat de Turken achterdochtig waren geworden tegenover gezanten nadat een Venetiaan eens geprobeerd had hen om de tuin te leiden in de hoop een voordelige vrede te sluiten^73..
3. Langdurige opsluiting en intimidatie waren volgens de pasja's een geëigend middel om gezanten die niet konden voldoen aan hun eisen, daartoe te dwingen. De ambassadeurs werden zo tot gijzelaar ten einde de wil van de sultan op te leggen. Hierbij pasten - zoals Verantius, Zay en Busbequius in 1556 ervoeren - ook dreigementen dat hun de neus en oren zouden worden afgesneden indien ze niet aan de wensen van de sultan toegaven^74..
4. Maar de strenge bewaking van gezanten had ook ten doel spionage en ongewenste contacten binnen het Ottomaanse rijk te verhinderen. Het lot van Friedrich von Kreckwitz, Oostenrijks gezant vanaf 1591, is hiervan het bekendste voorbeeld: toen de Turken bij hem geheime berichten ontdekten, namen zij hem gevangen. Hij stierf in 1593 in Turkse gevangenschap en de leden van zijn gevolg waren voor lange tijd veroordeeld tot een leven op de galeien^75..
5. De Turken vreesden, tenslotte, in sommige gevallen dat de ambassadeur tegen hun wil zou vertrekken en zij lieten hem daarom zorgvuldig bewaken. Hiervan maakte Busbequius melding. De verklaring van de sultan dat zijn hof open stond voor elke ambassadeur, gold niet vanzelfsprekend ook voor degenen die Constantinopel weer wilden verlaten^76..
Busbequius, verontwaardigd over deze behandeling van gezanten in strijd met het traditionele volkerenrecht, doet het voorkomen alsof alleen Oostenrijkse gezanten een dergelijke strenge bewaking

72. Zie p. 134. Vergelijk de moeilijkheden betreffende Babócsa: H. I X, p. 215.

73. B.205,(29)-208,(2). Zie ook H. IX, p. 216.

74. Zie H. VIII, p. 187.

75. TEPLY (1968), 36-41.

76. Zie H. IX, p. 236 vlg..

[p. 145]

ten deel viel. Maar in feite werden ook de gezanten van Zevenburgen en Polen en de dadiaan van Colchis op dergelijke wijze behandeld, zij het dat deze staten er geen permanent gezantschap in Constantinopel op na hielden. De vaste ambassadeurs (bailo's) van Frankrijk, Venetië en Genua konden zich vrijer bewegen. Zij hadden toestemming om een eigen huis uit te kiezen.
Het Ottomaanse rijk was in de zestiende eeuw overigens geenszins het enige land dat gezanten onvriendelijk tegemoet trad. Dit gebeurde bijvoorbeeld ook reeds vroeg in Polen. Aan het einde van de zestiende eeuw ontstond in de West-Europese landen een groeiend wantrouwen tegen de diplomatie in het algemeen. Dit wantrouwen manifesteerde zich zowel tegen de diplomaten die men uitzond als die men ontving. Dit is ook een reden dat de gezanten dikwijls onvoldoende financiële middelen ontvingen en zij zich bijgevolg met dubieuze praktijken in moesten laten en soms zelfs failliet gingen^77..

77. RILL (1972), 565-568. Zie over de diplomatie in de Renaissance MATTINGLY (1955).

De vier perioden van Busbequius' Turkse gezantschap.

De acht jaren die Busbequius in het Ottomaanse rijk doorbracht laten zich aan de hand van de onderhandelingen in vier perioden indelen^78..

1. Het eerste jaar van het gezantschap werd voor een belangrijk deel reizend doorgebracht. In het voorjaar van 1555 vielen de onderhandelingen van Busbequius, Verantius en Zay in Amasya met de sultan. Dit resulteerde in de terugkeer van Busbequius naar Wenen voor nieuwe instructies en een nieuw gedwongen verblijf van Verantius en Zay in Constantinopel.
2. In november 1555 vertrok Busbequius opnieuw naar Constantinopel. De Turken gingen niet in op de (onveranderde) voorstellen die Busbequius had teruggebracht. De drie ambassadeurs werden streng van de buitenwereld afgezonderd. Tenslotte, in augustus 1557, kregen Verantius en Zay toestemming om naar Wenen terug te keren. Een wapenstilstand van zes maanden gaf de koning de gelegenheid nieuwe voorstellen te sturen.
3. Met de hoop op voorspoedige vredesonderhandelingen bleef Busbequius in Constantinopel achter. Maar in het voorjaar van 1558 kwam hij opnieuw onder strenge bewaking in zijn karavanserai. Het vooruitzicht van een oorlog tussen Süleymans zonen Bayazid en Selim dwong de Turken tot nieuwe onderhandelingen. Maar nadat Bayazid in mei 1559 was verslagen bij Konya en Busbequius had geweigerd het geheime vredesvoorstel van de sultan op te sturen, eindigden ook deze vredesonderhandelingen zonder uitkomst.
4. Er kwam pas verandering in de uitzichtloze situatie nadat Rüstem Pasja in de zomer van 1561 was gestorven. De nieuwe eerste vizier Ali Pasja bleek vredesgezind en er volgden vruchtbare besprekingen. In augustus van het jaar 1562 verliet Busbequius Constantinopel. Zijn gezantschap eindigde in december 1562 te Frankfurt tijdens de kroning van Maximiliaan tot rooms-koning.

78. De indeling van de Turkse brieven loopt hiermee niet parallel, zie: H. III, p. 54 vlg..

[p. 146]

Portret van Franciscus Zay door Melchior Lorck.
Kopergravure, koninklijke Bibliotheek Kopenhagen, signatuur M.P.24, pl. 7^1a,8⁰.
Cf. H. V, p. 120 (n. 93).