Logo DBNL
Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote (1989)

Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote

(1989)–Zweder von Martels–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

III
De levensgeschiedenis van Augerius Gislenius Busbequius

Hoofdstuk V: De jeugdjaren van Augerius Busbequius.

Boesbeke en Komen. De familie Ghiselin. De vroegste jeugdjaren.

Wie vanuit het dorpje Boesbeke (Bousbecque) een klein uurtje in westelijke richting langs de Leie loopt, bereikt Komen (Comines), de geboorteplaats van Ogier van Boesbeke. Oorlogen en industrialisatie hebben slechts weinig van de historische bebouwing en van het oude, afwisselende landschap gespaard. Dit land maakte eens deel uit van het grote rijk van keizer Karel V. Na diens abdicatie (1555) behoorde het toe aan zijn zoon koning Filips II. Sinds de vrede van Aken (1668) vormt de Leie ter hoogte van Boesbeke en Komen de grens tussen België en Frankrijk.

George Ghiselin II, de vader van Ogier, had bezittingen in het kleine Boesbeke1.. Ogiers overgrootvader, Gilles Ghiselin I, had door huwelijk de heerlijkheid Boesbeke verworven. Toen hij in 1476 overleed, liet hij zes kinderen achter. Twee van hen, George Ghiselin I, kamerheer en raadgever van Maximiliaan I, en Gilles Ghiselin II, tafelmeester van de kinderen van Filips de Schone, zullen door hun voorname posities de jonge Ogier tot voorbeeld hebben gestrekt.

George Ghiselin I, heer van Boesbeke en van Wattines, Ogiers oudoom, had op 7 augustus 1479 voor Maximiliaan I te Guinegate gevochten tegen de Fransen en was vanwege zijn dapperheid op het slagveld geridderd. Hij werd kamerheer en raadgever van Maximiliaan en was in 1482 bij de ondertekening van het huwelijksverdrag tussen de Franse kroonprins (de latere koning Karel VIII) en Margaretha van Oostenrijk aanwezig. Maar zijn leven had een tragisch slot: op 28 februari 1488 werd hij in Brugge tijdens een opstand tegen de keizer gevangengezet, wreed gefolterd en onthoofd2..
Gilles Ghiselin II, die zijn broer opvolgde als heer van Boesbeke, droeg dezelfde naam als zijn vader. Hij had gestreden bij Nancy (1477) aan de zijde van Karel de Stoute en genoot veel vertrouwen aan het Bourgondische hof: nadat Filips de Schone met zijn vrouw Johanna de Waanzinnige in 1506 naar Spanje was vertrokken, bleef
hij in Brussel als Tafelmeester (‘Escuier trenchant’)3. van hun nog jonge kinderen Karel, Leonora en Elisabeth. Zijn echtgenote Agnes Gommer leefde sinds zijn dood op 18 april 1514 in Rijssel (Lille). Zij overleed op 2 juli 1541. Een statig grafmonument in renaissancestijl in de kerk van Boesbeke herinnert (in weerwil van de vele beschadigingen) aan hun voorname levensstijl4..

Over George Ghiselin II, de zoon van Gilles Ghiselin II en Ogiers vader, zijn we slecht ingelicht. Vermoedelijk heeft hij zijn leven lang in Boesbeke doorgebracht met zijn vrouw Madeleine de Croix. Samen hadden zij een zoon Jean en twee dochters, Marguerite Jacqueline en Agnes. Hoewel Ogier een buitenechtelijke zoon was, werd ook hij in ditzelfde huis grootgebracht.

Een oude boerderij aan de rand van Boesbeke wordt soms aangewezen als de woonplaats van George Ghiselin II maar het werkelijke kasteel van de heer van Boesbeke is reeds lang verdwenen5..
Een akte herinnert aan de aanwezigheid van George Ghiselin II bij een duel dat plaatsvond na een valkenjacht bij George Haloinus, de heer van Komen en Halewijn (Halluin): Daniel de Croix, verwant aan de echtgenote van George Ghiselin II, was na de dood van zijn tegenstander, een minstreel die hem in een kroeg had getart, gevlucht en ontliep tenslotte dankzij zijn invloedrijke vrienden een zware bestraffing6.. Ook komt de naam van George Ghiselin II voor in een document uit 1531. In dat jaar bekrachtigde Karel V het privilege voor de lakenindustrie in Boesbeke; deze tak van nijverheid had er voorheen lange tijd voor welvaart gezorgd7..

Messiaen (1892) kenschetste George Ghiselin II als een ‘levensgenieter die graag Komen bezocht’8. en zinspeelde hiermee op diens buitenechtelijke relatie met een jong ongehuwd meisje in Komen. Uit deze verhouding werd Ogier geboren. De wettigingsakte van Ogier uit 1540 spreekt over

de moeder als Catherine Hespiel9.. De geboorte vond vermoedelijk plaats in 1520 of 1521.

Valerius Andreas sprak over Ogiers moeder als ‘van onaanzienlijke afkomst’ maar ‘vrij, dat wil zeggen niet in de echt verbonden’10.. Het is niet aannemelijk dat deze biograaf de wettigingsakte kende die dezelfde vrouw bij name vermeldt en omschrijft als ‘een jong meisje, destijds niet gehuwd’11.. Bij negentiende-eeuwse biografen vinden we dikwijls een combinatie van deze beide bronnen. Zij spreken dan over Ogiers moeder als ‘Catherine Hespiel, een jong en ongehuwd meisje van lage afkomst’. Een neiging tot romantiseren bracht het verhaal in omloop dat zij als dienstmeisje zou hebben gewerkt op het kasteel van George Ghiselin II. Daar werd zij zwanger van haar meester, waarop Madeleine de Croix, de wettige vrouw van George Ghiselin, de geboorte op het kasteel zou hebben verhinderd. Zo zou dan Ogier in Komen ter wereld zijn gekomen12..
Busbequius' geboortedatum kan worden berekend op grond van een oude mededeling dat hij als ‘zeventiger’ tijdens een reis naar zijn geboorteplaats was overleden13.. Busbequius stierf echter niet in het najaar van 1592 zoals men lang heeft geloofd, maar op 27 of 28 oktober 159114.. Dit zou betekenen dat de geboorte van Ogier plaats vond in de laatste maanden van het jaar 1520, of tenminste vóór eind oktober van het jaar 152115..

Busbequius signeerde zijn Franse brieven met ‘Ogier de Bousbeque’, zijn Latijnse brieven en Duitse stukken met ‘Augerius de Busbecke’ of ‘Augerius a Busbecke’ en zijn Italiaanse brieven met‘Augerio da Busbecke’. Bevriende humanisten hadden het in zijn latere leven liever over ‘Augerius (Gislenius) Busbequius’. Zelf gebruikte Busbequius deze namen in de tweede en derde editie van zijn geschriften.

Er heeft altijd veel verwarring bestaan over de juiste schrijfwijze van de namen van de beroemde gezant. Stearns verzamelde in een voetnoot maar liefst 40 mogelijkheden16.. Zoveel radeloosheid vraagt om enige precisering. Busbequius' naam verschijnt voor het eerst in de inschrijvingsformulieren van de universiteit van Leuven in 1536 als ‘Ogerus Ghyselinck Comminiensis’17.. De vormen ‘Oger’ en ‘Ghyselinck’ verschijnen niet opnieuw in officiële documenten. De wettigingsakte (1540/9) spreekt van ‘Ogier, filz illegittisme {sic} de George Ghiselin’18.. ‘Oger’ en ‘Ogier’ zijn varianten van een populaire middeleeuwse naam die gedragen zou zijn door een der paladijnen van Karel de Grote19..
In zijn latere leven ondertekende Busbequius Franse brieven en documenten - bijvoorbeeld de brieven aan Clusius en Granvelle - met ‘Ogier de Bousbeque’, Latijnse brieven daarentegen en ambtelijke stukken in het Duits voluit met ‘Augerius de Busbecke’ ofwel met ‘Augerius a Busbecke’. De Italiaanse brieven aan Adam von Dietrichstein zijn ondertekend met ‘Augerio da Busbecke’.
Naast deze vormen komt ook de naam ‘Augerius Busbequius’ voor. Deze naam moet zijn afgeleid van ‘Busbeque’, een equivalent van het Vlaamse ‘Boesbeke’ of van het Franse ‘Bousbecque’20.. Lipsius gebruikte, voor zover we weten, als eerste in 1572 de naam ‘Busbequius’21.. Daarna werd deze naamgeving populair onder humanisten, soms in zijn meest uitgebreide vorm: ‘Augerius
Gislen(i)us Busbequius’. Busbequius zelf maakte slechts bij hoge uitzondering van al deze namen tegelijk gebruik22.. Maar juist op de titelpagina van de editie van 1581 veranderde hij eigenhandig ‘Augerius Gislenius a Busbequio &c. D<ominus>’ (ofwel ‘Augerius Gislenius Heer van Boesbeke &c.’) in ‘Augerius Gislenius Busbequius’, dat dezelfde betekenis heeft; onder deze namen is hij vooral ook bekend geworden23.. Naast ‘Gislenius’ vinden we ‘Giselinus’ alleen in de anonieme biografie uit de ‘Bibliothèque Nationale’ te Parijs24..
De familienaam ‘Ghiselin’ alléén werd dus door Busbequius zelf minder vaak gebruikt. Buiten zijn correspondentie komen we de naam echter juist in officiële documenten veel tegen: in de al eerder vermelde inschrijving aan de universiteit kwam de Vlaamse variant ‘Ghyselinck’ voor; de wettigingsakte had het over ‘Ghiselin’, Guicciardini (1567) sprak van ‘Augerio Ghislenio, signor’ de Boesbeecke’25.; de vergunning die Plantijn kreeg voor de druk van de eerste editie sprak van ‘Augier Gislain, seigneur de Busbecq’26.; de koopakte van de heerlijkheid Boesbeke in 1586 - Busbequius liet zich bij het passeren van deze akte door anderen vertegenwoordigen - vermeldde hem als ‘Ogier Ghiselin’27.; in kringen van humanisten tenslotte sprak men, zoals we zagen, soms van ‘Augerius Gislen(i)us Busbequius’. Zij die Busbequius van nabij kenden - bijvoorbeeld Verantius en Zay, Hans Dernschwam en de jonge
prinsen Rudolf en Ernst - hadden het kortweg over hem als ‘Augerius’28..
Het is na dit alles geen wonder dat zowel bij landgenoten als bij buitenlanders grote verwarring bestond over de juiste spelling van zijn naam. Vlamingen hadden het wel over de ‘heer(e) van Bousbe(e)ke’ of van ‘Buesbeke’29.. In de Duitstalige landen sprak men van ‘Augerius de Busbeck’, ‘Augerius a Busbeck’ of ‘Augerius de Bousbeck’30..

Valerius Andreas schreef in 1623 dat de kleine Ogier werd opgevoed in het huis van zijn vader. Het stemde zijn vader gunstig toen hij zag dat de jongen uitblonk boven zijn leeftijdgenoten. Daarom droeg hij zorg voor zijn wettiging door Karel V en voor een opleiding aan verschillende universiteiten in binnen- en buitenland31..

De band die Ogier de Bousbeque had met zijn geboortestreek Vlaanderen en ook met zijn familie was zo hecht dat hij telkens daarheen terugkeerde. In de jaren na zijn gezantschap naar Constantinopel koesterde hij de hoop zich er te vestigen maar de in de zuidelijke Nederlanden gevoerde oorlog weerhield hem. Tenslotte kocht hij in 1587 de heerlijkheid Boesbeke van zijn neef Karel van Yedeghem, ongetwijfeld met de bedoeling de laatste levensjaren door te brengen in het land waar eens zijn wieg had gestaan32..

Sanderus deelde mee dat de jonge Ogier op school ging in Wervik en Komen, waar ‘beroemde grammatici’ hem zijn eerste onderricht gaven33.. Misschien waren Giles van Beek, die in Wervik een school hield, en Petrus Megang34. die behalve in Ninove en Rijssel ook in Komen les had gegeven, zijn leermeesters. De gegevens over hun levens zijn dun gezaaid en laten geen zekere uitspraken toe.

De gedachte dat een rechtstreekse bestudering van de oude auteurs de mens moest instrueren, had ook in Vlaanderen wortel geschoten. Niet alleen bij George Haloinus, heer van Komen, maar ook bij anderen leefde de wens de invloeden uit Italië in het eigen land te verbreiden. Giles van Beek liet zich inspireren door het werk van
Erasmus en wijdde aan de geleerde schrijver een epitaaf bij diens overlijden35.. Petrus Megang, die als meester van de school in Komen de befaamde Despauterius (1480-1520) was opgevolgd, was de auteur van een Latijnse grammatica en een syntaxis (1549)36..

Forster en Daniell hebben reeds het licht op George Haloinus (1470-1536/7) laten schijnen en in hem een pedagoog van de kleine Ogier willen zien37.. Haloinus bezat een groot kasteel in Komen en uitgestrekte landerijen in de omgeving van die plaats en ook bij Halewijn. Zijn vorst stelde enkele gezantschappen onder zijn leiding. Haloinus had een grote liefde opgevat voor de studie van de oude auteurs. De bibliotheek in zijn kasteel was befaamd38.. Ook correspondeerde hij met Erasmus. Een bewijs voor de bewondering die hij deze grote humanist toedroeg, is zijn vertaling van de ‘Lof der Zotheid’. Zijn boek ‘Herstel van de Latijnse taal’ (‘Restauratio linguae latinae’, 1533) gaf de grammaticale regels voor het Latijn39..

Er bestonden oude banden tussen de familie Halluin en Ghiselin40. en ook de valkenjacht bij de heer van Komen suggereert een regelmatig contact tussen de beide families. Er zijn echter geen aanwijzingen dat Haloinus een directe invloed had op de vorming van de jonge Ogier. Forster en Daniell hebben dit nog met enige voorzichtigheid geopperd, spoedig evenwel begon de gedachte een eigen leven te leiden41. en belemmerde het uitzicht op de tekenen die erop wezen dat het humanisme in deze periode in West-Vlaanderen reeds veel verder verspreid was dan men in de negentiende eeuw nog kon vermoeden42..

Studie aan de universiteiten van Leuven, Bologna, Padua en Venetië. Jeugdvrienden. Eruditie en talenkennis.

Op 12 juli 1536 werd Ogier, vijf- of zestien jaar oud, ingeschreven aan de universiteit van Leuven43.. Hij zal hier de

colleges aan het ‘Collegium trilingue’ hebben gevolgd.

Dit befaamde instituut ontleende zijn naam aan de drie talen die er werden gedoceerd: het Hebreeuws, Grieks en Latijn. Hieronymus Busleyden en Erasmus waren de oprichters ervan. En onder Erasmus' dierbare vriend Conrad Goclenius, die de leerstoel Latijn bezette, kwam het tot aanzien. Petrus Nannius volgde hem in 1539 op44..

In Leuven, of misschien kort daarna in Italië, sloot Ogier vriendschap met zijn leeftijdgenoot Nicolaus Micault die later zitting zou krijgen in de Geheime Raad van Filips II45., én met de wat oudere Andreas Masius die als diplomaat en kenner van het Syrisch naam zou maken; deze beide mannen waren ook onderling weer bevriend.

Andreas Masius (1514/5(?)-1573), geboren in Lennik bij Brussel, studeerde sinds 1533 te Leuven. Vooral het Grieks en het Hebreeuws hadden zijn liefde. Na een voortreffelijke studie promoveerde hij in 1533 tot ‘magister artium’. Hij doceerde tot 1537 grammatica aan diezelfde universiteit. Maar in de zomer van 1538 leek een diplomatieke carrière een aantrekkelijker vooruitzicht te bieden. In 1545 en 1546 was Masius in Bologna om zijn pupil en vriend Hendrik van Weze te helpen bij diens studies voor zijn promotie tot doctor in de beide rechten. Als gezant maakte Masius lange reizen door Europa totdat hij zich in 1558, kort na zijn huwelijk, in de liefelijke tuinen bij Zevenaar terugtrok. Daar wijdde hij zich verder aan de studie van het Syrisch46..

Busbequius' Latijnse brieven aan Masius vertonen hetzelfde karakter als de Turkse brieven aan Micault: eenzelfde levendigheid en stijl, dezelfde gevarieerde uitingen van vriendschap en dezelfde quasi studentikoze, haast schertsende schrijftrant. In de correspondentie met Masius keert evenals in de Turkse brieven telkens weer de vraag terug of het leven in dienst gesteld moet worden van het algemeen belang, dan wel gewijd moet zijn aan studie47..

De jonge Busbequius zette zijn studie voort aan verschillende universiteiten van Italië. Het is niet bekend wanneer hij naar Italië vertrok. Sanderus vertelt dat hij er zes jaar doorbracht; zijn grootmoeder - ongetwijfeld Agnes Gommer, de weduwe van Gilles Ghiselin - betaalde de kosten48..

Bologna, Padua en Venetië worden genoemd als de plaatsen, waar Busbequius als student verbleef49.. Andreas voegde nog de universiteit van Parijs aan deze opsomming toe50.. Dit is misschien niet geheel ongegrond want ook de anonieme biografie uit de ‘Bibliothèque Nationale’ vermeldt dat Busbequius studeerde aan de ‘bloeiendste universiteiten van zijn tijd in de Nederlanden, Frankrijk en Italië’51..

In de wettigingsakte uit 1540/9 staat dat Busbequius ‘in Leuven en elders’ heeft gestudeerd52.; het is onzeker of dit ‘elders’ duidt op de studie aan andere universiteitssteden dan Leuven of dat het onderwijs bedoeld is dat aan het verblijf in Leuven voorafging. Dat Busbequius zich reeds in 1540 naar Italië had begeven is niet uitgesloten. Maar Sanderus schreef dat zijn verblijf in Italië zes jaren had geduurd en elders lezen we dat hij in 1547 in Padua werd ‘gelauwerd’.
In zijn vierde Turkse brief herinnerde Busbequius zelf aan een ervaring uit Italië: hij had op de markt van Venetië een rondreizend artiest gezien die gesmolten lood aanraakte en zonder enig letsel hierin zijn handen waste53..
De Italiaanse universiteiten waren in de zestiende eeuw ook bij buitenlanders in trek. Talrijk waren vooral de Duitstalige studenten: de Duitse Natie, de corporatie waarin zij zich hadden verenigd, telde in Padua in 1563 200 en in 1597 zelfs 300 leden54.. Er zijn echter geen aanwijzingen dat Busbequius zich bij de Duitse Natie van een der universiteiten aan heeft gesloten, in tegenstelling tot Micault die zich liet inschrijven als lid van de Duitse Natie in Bologna. Voorwaarde voor de toegang tot deze vereniging was dat men afkomstig was uit een Duits sprekend gebied of uit een streek waar een taal werd gesproken die verwant was aan het Duits. Misschien heeft het ontbreken van Busbequius' naam in de ledenlijsten van de Duitse Natie niets te betekenen, omdat veel bewijsstukken uit deze tijd verloren zijn gegaan, maar het is ook mogelijk dat hij als Vlaming zich weinig thuis voelde in deze vereniging of zelfs geweerd werd55.. Vele Vlamingen traden trouwens toe tot de
‘Bourgondische natie’.
Busbequius maakte in de vierde Turkse brief naar aanleiding van zijn verhaal over de Krimgoten een toespeling op het superioriteitsgevoel dat bij Brabanders bestond ten opzichte van Vlamingen wat betreft hun taal: de Brabanders meenden dat hun taal beter ‘Germaans’ (‘germanice’) was dan die van de Vlamingen56.. Hoewel Micault in de passage niet met name wordt genoemd, moet de opmerking voor hem bestemd zijn geweest57. en wordt er wellicht gerefereerd aan gemeenschappelijke ervaringen tijdens de studietijd aan de Italiaanse universiteiten.
In Italië leerde Busbequius ook Hendrik van Weze, ofwel Hendrik Rudolf up ten Haitzhofel, kennen. Deze was een neef - later een adoptiefzoon - van Johannes van Weze, aartsbisschop van Lund, bisschop van Konstanz en raadsheer van Karel V. Hendrik van Weze was vanaf de zomer 1542, na zijn studie in Leuven, in Bologna58.. Masius, in dienst van Johannes van Weze, stond hem, zoals vermeld, in de jaren 1545 en 1546 bij in zijn rechtenstudies. Van Weze werd bestuurder van de abdij Waldsassen. Uit een brief van Busbequius aan Masius van 28 mei 1556 blijkt dat Busbequius vanuit Constantinopel correspondeerde met deze ‘Henricus Walsaxiensis’59..

Miraeus vertelde dat Busbequius gedurende deze jaren het onderricht had gevolgd van Giovanni Battista Egnazio Cipelli60., hoogleraar Latijn in Venetië.

Battista Egnazio (1478-1553), een vooraanstaand humanist in zijn tijd, doceerde Latijn in zijn geboorteplaats Venetië voor een grote schare studenten. Geen genoegen nemend met het lezen alléén van de auteurs trachtte hij door vergelijking van teksten en studie tot betere uitgaven te komen. Een lange reeks tekstuitgaven van voornamelijk Latijnse auteurs staat op zijn naam. Een werk van hem over de oorsprong der Turken (‘De origine Turcarum’, Venetië 1539) toont dat hij ook op ander gebied actief was61..
Papadopolus, een achttiende-eeuwse geschiedschrijver van de universiteit van Padua, vertelt dat Lazzaro Buonamico, beroemd als pedagoog en hoogleraar in het Latijn en het Grieks, volgens - thans verloren gegane - brieven Busbequius onder zijn leerlingen had. Uit een niet meer bestaand dagboek van Sansonus zou zijn gebleken
dat Busbequius in 1547 in Padua was ‘gelauwerd’62..
Lazzaro Buonamico (1477-1552) gaf sinds 1530 onderricht in het Latijn en het Grieks aan de universiteit van Padua. Vorsten hadden geprobeerd hem door aanlokkelijke voorstellen uit Padua weg te lokken, maar de universiteit weerhield hem hiervan door een verhoging van zijn salaris. Zijn pedagogisch talent verschafte Buonamico grote faam. Van de andere kant verschenen er van hem geen werken in druk tijdens zijn leven. Hij legde niet alleen nadruk op vaardigheid in het spreken, ook op het juiste handelen63.. Misschien was zijn aanwezigheid de reden dat juist in die dagen de letterenfaculteit in Padua veel studenten trok: in 1547 waren er daar 300 rechtenstudenten (‘legisti’) en 700 letterenstudenten (‘artisti’), terwijl de verhouding doorgaans eerder omgekeerd was64..

Alleen de anonieme biografie uit de ‘Bibliothèque Nationale’ licht ons wat nauwkeuriger in over de vakken waarop de jonge Ogier zich toelegde: ‘Il y auoit acquise non seullement la science des artz liberaulx, mais aussy la jurisprudence, la médicine en laquelle il n'estoit pas médiocrement versé. Il excelloit en la cognoissance des histoires’65..

In de lage landen bestond in de zestiende eeuw reeds een traditie om vreemde talen te leren. Dit werd als nuttig ervaren. Busbequius maakte zich naast het Vlaams en Frans, ook het Latijn, het Italiaans, het Duits en het Spaans eigen. Krachtens de gewoonte van die tijd kreeg de oefening in het Latijn zeer veel aandacht. De studenten werden in deze taal als het ware ondergedompeld door het lezen van vele Latijnse auteurs over verscheidene disciplines, zowel door oefening in het schrijven als door het houden van redevoeringen (‘declamationes’)66.. Moeilijker werken werden tijdens colleges behandeld. Een vloeiende vaardigheid in het Latijn was in veel gevallen het resultaat van deze jarenlange training. Correctheid van taal, helderheid in het uitdrukken en sierlijkheid en precisie van stijl waren belangrijk.

Juist deze eigenschappen en ook een natuurlijke levendigheid en afwisseling zijn kenmerken van Busbequius' schrijftrant. Dit geldt niet alleen voor de Turkse brieven, waaraan de schrijver eindeloos heeft gevijld, maar ook voor bijvoorbeeld de gezantschapsbrieven aan de keizer die soms in een hoog tempo moesten worden geschreven; en trouwens ook voor de Franse en Italiaanse brieven aan vrienden. Toch noemde Busbequius zich ‘niet welbespraakt’ (in het Latijn); zijn stijl schoot aan ‘elegantia’ tekort67.. Dit is als valse bescheidenheid van hem opgevat: juist om de ‘elegante’ stijl zijn de Turkse brieven keer op keer geprezen68.. Maar onder ‘elegantia’ verstaat men in de vijftiende en zestiende eeuw een strenge keuze van taalmiddelen. En hoewel Busbequius zich had geoefend in de stijl van Cicero, was hij niet een purist in het navolgen van deze Romeinse redenaar. Hij was praktisch en veroorloofde zich enige vrijheid in het hanteren van het Latijn. Lipsius onderkende dit en prees zijn beknoptheid - temeer daar het een van de stijlkenmerken was van de door Lipsius zo gewaardeerde Tacitus -, maar tegelijk ook stelde hij vast dat de stijl (‘genus dictionis’) niet de eerste zorg van Busbequius was69..

Busbequius' zin voor het doelmatige70. ligt ook besloten in zijn oordeel over keizer Ferdinand: ‘Hij {keizer Ferdinand} beheerst verscheidene talen. In de eerste plaats het Spaans aangezien het zijn moedertaal is, dan volgen het Frans, het Duits, het Latijn en Italiaans. Ook al kan hij in het Latijn alle gedachten uitdrukken, toch is hij niet zo geleerd in finesses dat hij niet soms zondigt tegen Priscianus. Dit moet als een fout worden aangemerkt bij een taalgeleerde maar kan, zo meen ik, bij een keizer worden getolereerd’71..

Men doet er verkeerd aan Busbequius enkel te beschouwen vanuit zijn geschriften in het Latijn. Hij maakte veel gebruik van de volkstalen72.. En prees men zijn kennis en eruditie, dan gold dit reeds tijdens zijn leven toch in het bijzonder ook zijn grote talenkennis73.. Een opmerking van Monteagudo, de Spaanse gezant in Wenen, doet hier niets aan af. Deze schreef in een geheim rapport dat aan Busbequius' uitspraak wel wat

ontbrak74.; Monteagudo zal daarbij in de eerste plaats aan het Spaans hebben gedacht.

Busbequius' oudoom en grootvader vervulden hoge functies aan de hoven van de Franse koningen en de hertogen van Bourgondië waar het Frans voertaal was. Deze taal hanteerde Busbequius zelf in zijn omgang met Vlaamse vrienden en met Franssprekende hoge ambtenaren: met Carolus Clusius, Johannes van der Aa en Granvelle; ook bezitten we een Franse brief van Micault aan hem75..

Het is moeilijk zich een juist beeld te vormen van de verhouding tussen de volkstalen en het Latijn in de zestiende eeuw. Zeker, enkelen beschouwden het Latijn als de enige taal die het recht had om gesproken en geschreven te worden. Maar algemener was toch wellicht de opvatting dat ook de volkstalen geen verachting verdienden: ‘Er is geen taal zo barbaars of zij heeft haar eigen keurigheid en vermogen van uitdrukking indien ze behoorlijk gekuist wordt’, luidt Erasmus' bekende uitspraak die aan de Florentijn Leonardo Bruni (1370/74-1444) moet zijn ontleend. Erasmus noemde het verder een schande dat iemand niet op de hoogte zou zijn van zijn moedertaal76.. Maar algemeen was tegelijk het besef dat alleen het Latijn internationaal werd gesproken en dat praktisch elk onderwerp erin kon worden behandeld77..

De correspondentie van Busbequius biedt slechts één voorbeeld van zijn omgang met zijn moedertaal, het ‘Vlaams’, namelijk de woordenlijsten van het zogenaamde Krimgotisch en het commentaar daarbij. Er is tegelijk geen beter bewijs dat Busbequius zich bovenal Vlaming voelde en zich emotioneel verbonden voelde met het Vlaams78..

Italië - en Busbequius zal ook op dit vlak hier iets hebben geleerd - was de andere landen voorgegaan in de emancipatie van de eigen taal. In de eerste decennia van de zestiende eeuw werd de grote wedijver tussen voorstanders van de volkstaal en het Latijn min of meer beslist ten gunste van het Italiaans: dankzij Dante, Petrarca en Boccaccio bezat het Italiaans literaire voorbeelden, vergelijkbaar met Cicero voor het Latijn79..

In het algemeen was het ‘Nederlands’ in deze tijd, vergeleken met het Italiaans en het Frans, nog weinig ontwikkeld als algemeen beschaafde omgangstaal. Een noodzakelijke zuivering had deze taal, evenmin als het ‘Duits’, nog niet ondergaan. Een eenheid scheppende grammatica voor het mengelmoes van ‘Nederlandse’ dialecten ontbrak nog. In

Komen - en naar we mogen aannemen ook in Boesbeke - werd het Vlaams naast het Frans als voertaal gesproken80..

Busbequius' brieven aan Adam von Dietrichstein geven een indruk van zijn vaardige beheersing van het Italiaans81..
Dat hij Spaans en Duits heeft gekend, kan niet worden betwijfeld, al zijn er geen Duitse of Spaanse documenten van zijn hand gevonden. Wel keert zijn naam dikwijls terug onder ambtelijke documenten in het Duits82.. Er zijn wel aanwijzingen dat Busbequius zich minder graag van het Spaans en Duits bediende, tenminste op schrift. Hij schreef namelijk aan Von Dietrichstein aanvankelijk in het Latijn, na zijn driejarig verblijf in Spanje nog slechts in het Italiaans. Dit is opmerkelijk omdat Dietrichstein goed het Spaans beheerste, want hij was met een Spaanse edelvrouw gehuwd en had lange tijd in Spanje geleefd en was er sterk onder Spaanse invloed geraakt83.. Verder hebben we een in het Frans gesteld verzoekschrift uit 1564 aan de Spaanse koning. Het is in de derde persoon geschreven maar zonder twijfel door Busbequius zelf opgesteld, want het handelt over de grote financiële schade die hij had geleden door niet terugbetaalde losgelden door verscheidene Spaanse gevangenen in het Ottomaanse rijk84..
Er bestaat onenigheid over de andere talen, die Busbequius zou hebben gekend; het Grieks, Kroatisch Engels en Turks worden genoemd. Waarschijnlijk leerde Busbequius aan het ‘Collegium trilingue’ slechts weinig Grieks. Aan Masius schreef hij dat hij de vele Griekse handschriften die hij uit Constantinopel had meegebracht niet zelf kon lezen, want in deze taal was hij ‘onbekwaam’ (‘imperitus’)85.. Volgens Guicciardini’ sprak Busbequius ook ‘Schiavon’, volgens Sanderus ‘Illyrica lingua’; hiermee lijkt het Kroatisch bedoeld te zijn86.. Het was natuurlijk onvermijdelijk dat Busbequius met zijn sterk ontwikkeld gevoel voor talen tijdens zijn gezantschap het een en ander opstak van het Hongaars, Kroatisch en Boheems, talen die door leden van zijn gezantschap en dat van Verantius en Zay zeker werden gesproken. Trouwens ook aan het hof van de Ferdinand I sprak men deze talen algemeen naast het Latijn, Italiaans, Spaans en Frans87.. Ook van het Engels en Turks had Busbequius gedurende zijn reizen enige kennis opgepikt. Maar tot echt spreken en schrijven in deze talen is het zeker nooit gekomen88..

Wettiging.

Karel V gaf in de maand april van het jaar 1540 zijn toestemming voor de officiële wettiging van Busbequius als zoon van George Ghiselin II. Er is wellicht een relatie met het feit dat keizer Karel enkele weken eerder gedurende een reis langs naburige steden Gent had aangedaan89.. Voorwaarde voor deze wettiging was dat Busbequius eenmalig een geldsom naar vermogen en de aard van zijn goederen diende te betalen. Over de hoogte ervan zouden de president en de leden van de rekenkamer (‘Chambre des Comptes’) te Rijssel te zijner tijd een beschikking doen. De akte kwam op 24 november 1540 binnen in de rekenkamer van die stad. De akte werd echter pas officieel bekrachtigd op 15 april 1549 nadat Busbequius de vrij aanzienlijke som van 190 ponden van elf groten Vlaams (‘neuf vings dix livres de xi gros monnoye de Flandres la livre’) had betaald. Dit bevrijdde hem tenslotte van de smet van onwettigheid en verleende hem het recht om als wettig erfgenaam van zijn ouders en anderen op te treden. Verder mocht hij ambten en beroepen uitoefenen evenals elk ander wettig persoon90..

De betaling geschiedde dus pas na Busbequius' studiejaren in het buitenland. Het is aannemelijk dat een eerdere betaling door de vader van Busbequius niet opportuun werd geacht. Er zijn geen bewijzen dat zijn onwettige geboorte nadien een punt van discussie is geweest. Het is zelfs de vraag in hoeverre dit feit bekend was, voordat Andreas er in 1623 algemene bekendheid aan gaf. Het valt op dat Busbequius' naam niet voorkomt in de lijst van beroemde bastaarden die was opgesteld door Pontus Heuterus91..

Voorkomen.

Welke voorstelling moet men zich maken van Busbequius in de kracht van zijn leven? Sanderus beschreef hem als een man van middelmatige lengte, met een donker gelaat, een adelaarsneus en een langwerpig gezicht met ernstige en eerbiedwaardige trekken92.. Dit beeld stemt ongeveer overeen met de bewaard gebleven portretten. Het meest getrouw is vermoedelijk een kopergravure van Melchior Lorck (Lorichs)

die, nadat hij reeds eerder in 1556 een portret van Verantius en in het volgende jaar ook een portret van Zay had gemaakt, op 25 september 1557 ook Busbequius uittekende. Lorck (Lorichs) beeldde hem ‘en profil’ af, met zijn korte baardje en snor; om zijn schouders droeg hij een pels93.. De tekenaar van het portret dat Miraeus publiceerde in 1604, is onbekend

zodat ook de waarde van het portret niet vast staat94..

Busbequius noemde zich mager (‘macilentus’), zodat hij gemakkelijk een zwaarlijvig militair als Alvaro de Sande de baas kon tijdens een wedstrijd te voet: beide mannen waren op terugreis uit Constantinopel uit hun koetsen gestapt95..

Een liefde voor sport en beweging was Busbequius kennelijk aangeboren. Er zijn meer dergelijke verhalen in de Turkse brieven. Eens liet hij de poorten sluiten van zijn huis in Constantinopel om zonder de Turken te ergeren een plaag buizerds te bestrijden96.. In de nazomer van 1559 liet hij in de karavanserai een zaal verbouwen voor het balspel teneinde zijn conditie op peil te houden97..

Hoveling aan het hof van koning Ferdinand I van Habsburg (1552/3-1554). Het gezantschap van Don Pedro Lasso naar Londen. Busbequius' beschrijving van het huwelijk van Filips II en Maria Tudor.

In zekere zin volgde Augerius Busbequius het voorbeeld van zijn grootvader en oudoom omdat hij door indiensttreding bij een vorst een ambtelijke of diplomatieke loopbaan nastreefde. Hij verkoos het hof van koning Ferdinand I van Oostenrijk. Dit was weliswaar bescheiden en eenvoudig en had altijd in de schaduw gestaan van dat van zijn oudere broer Karel V in Brussel, maar het was tevens toleranter en veelbelovend: Ferdinand slaagde er gedurende de loop van zijn lange regering (1521-1564) in om, in tegenstelling tot Karel, steeds grotere macht te verwerven en na de dood van de keizer zou hij, en niet Filips II (Karels zoon), de keizerskroon verwerven.

Als jongere broer was Ferdinand lang afhankelijk geweest van de gunsten van Karel V maar in 1521 was hem de heerschappij over de Habsburgse bezittingen in Oostenrijk gegeven. De moeilijkheden gedurende zijn regering stapelden zich op. Naast de onenigheid op godsdienstig terrein was er bovenal de voortdurende oorlog tegen de Turken waardoor zijn rijk spoedig in grote financiële moeilijkheden kwam. Met volharding en takt lukte het de koning om in de loop van zijn lange regering zijn aanvankelijk zwakke positie te versterken. Een defensieve politiek ten opzichte van de Turkse aanvallen op de grenzen, en bereidheid om met de Duitse vorsten compromissen te sluiten droegen aan zijn succes bij. Sinds 1526 was Ferdinand tevens koning van Bohemen en Hongarije, nadat zijn zwager koning Lodewijk II van Hongarije bij Mohács was gesneuveld. Feitelijke uitoefening van zijn macht over
Hongarije werd hem echter door tegenwerking van de Hongaarse edelen en de Turken onmogelijk gemaakt. In 1531 werd Ferdinand nog tot rooms-koning gekroond en na Karels dood in het najaar van 1558 droeg hij ook de keizerskroon. Het rijke Spanje onder leiding van Filips II zou echter nog lang nadien de politiek in Europa bepalen. Toch hebben Ferdinand en zijn zoon Maximiliaan de basis verstevigd waarop het latere Oostenrijkse keizerrijk gegrondvest zou zijn98..

Busbequius kwam aan Ferdinands hof in 1552 of 155399., - het was juist in de tijd waarin de compromisloze politiek van Karel V tegenover de Duitse protestanten schipbreuk leed en hij voor het behoud van de keizerskroon binnen de Habsburgse dynastie moest omzien naar Ferdinand. Vanaf 1553 staat Busbequius in de hofhouding vermeld als een der dienaren zonder speciale rang (‘Extraordinari Diener’) voor 20 gulden per maand100.. Misschien had Masius hem de weg naar dit hof gewezen.

Wat Busbequius in de voorafgaande jaren gedaan heeft, weten we niet. Dat hij na zijn vertrek uit Italië nog jaren zou hebben doorgebracht in zijn geboorteplaats met het lezen van boeken, het zoeken naar munten en het verzamelen van planten, zoals Forster en Daniell willen doen geloven101., vinden we in geen enkele bron vermeld.
In de adelsbrief van Busbequius uit 1564 liet Ferdinand schrijven dat Busbequius vanwege zijn bijzondere karakter, aanleg en brede ontwikkeling en vanwege zeer veel uitstekende geestesgaven was opgevallen. Hij was daarom aan het hof opgenomen teneinde hem, indien de gelegenheid zich zou voordoen, met belangrijke taken te belasten102..
De Habsburgse vorsten maakte dikwijls gebruik van degelijke en praktisch opgeleide lieden uit niet-adellijke kringen. Onder hen waren veel Nederlanders: Cornelis de Schepper en Gerard Veltwyck die beiden als gezant in Constantinopel hadden gediend, maar ook Viglius van Aytta, Andreas Masius, Joachim Hopper en Nicolaus Micault die allen hoge ambten bekleedden; hun goede opleiding en vooral ook hun grote talenkennis hadden hen tot bruikbare mensen gemaakt103..
Een opmerking van Masius in zijn dedicatiebrief van zijn ‘Moses Bar Kepha’ (1569) is misschien niet ten onrechte in verband gebracht met Busbequius' indiensttreding bij Ferdinand: ‘Aan jou mijn Augerius’, schreef Masius: ‘heb ik dit werk opgedragen
omdat wij reeds vroeger gaarne met elkaar wedijverden in onderlinge diensten nadat jij (zoals je gewoonlijk openlijk verkondigt) door mijn advies het meest in waardigheid was begonnen te groeien’104..
Busbequius toonde zich in de vierde Turkse brief onder de indruk van de kwaliteiten van Ferdinand als bestuurder. Hij wilde niet besluiten voordat hij een betrouwbaar beeld van het hof van de keizer en van de keizer zelf had gegeven105.. Hij beschreef de koning als een streng, rechtvaardig en plichtsgetrouw vorst, wars van vleierij en begiftigd met een grote kennis en ervaring, en prees diens houding tegenover de Turken. Deze was in de eerste plaats gericht op instandhouding van de grenzen en op de bescherming van de eigen bevolking106..

Een gezantschap onder leiding van Don Pedro Lasso, ambassadeur van Ferdinand I bij het huwelijk tussen Filips II en Maria Tudor in de zomer van 1554 te Londen, voerde Busbequius voor het eerst op als figurant op het diplomatieke toneel107..

Een korte inleiding moge de betekenis van dit gezantschap en van hetgeen verder volgt, verduidelijken. Maria Tudor was op 3 juli 1553 haar overleden halfbroer Edward VI opgevolgd als koningin van Engeland. Haar troonsbestijging leek een versterking van de katholieke partij in haar land. Karel V zette reeds dadelijk zijn zinnen op een huwelijk tussen de koningin en zijn zoon Filips II. Hiertoe werd in november 1553 besloten. Voor Karel was dit een belangrijk diplomatiek succes, niet alleen vanwege de versterking van de Habsburgse macht in Vlaanderen maar ook omdat de protestantse vorsten in Duitsland en de Franse koning de wind uit de zeilen werd genomen108.. Filips II was minder verguld met het initiatief van zijn vader. Hoewel hij koning van Engeland zou worden, was er geen politieke macht aan de nieuwe titel verbonden en ook verder bood het huwelijk hem weinig direct voordeel109..
Anti-Spaanse en antikatholieke gevoelens in Engeland leidden bovendien in de eerste maanden van 1554 tot een bloedig onderdrukte opstand van een groot aantal edelen110.. Een propagandacampagne binnen en buiten Engeland moest het succes van
het huwelijk bij het publiek bepleiten111..
Het tijdstip van de voltrekking van het huwelijk was lange tijd onzeker. Door de politieke onrust in Engeland aarzelde Filips lang eer hij in Spanje scheepging112.. Koning Ferdinand had zijn opperstalmeester Don Pedro Lasso de Castilla tot zijn gezant voor het huwelijk benoemd113.. In april hielden Don Pedro en Don Hernando de Gamboa, de afgezant van Ferdinands zoon Maximiliaan II, met 70 mannen in hun gevolg zich in Vlaanderen gereed voor de overtocht114.. Op 11 juni werd in Engeland bericht dat Don Pedro zou oversteken, zodra het bericht van Filips landing in Engeland bekend was115.. De paarden (in april noemde men een aantal van 50) en een deel van het gevolg werden intussen reeds overgebracht. Het gezantschap kwam op 26 juni te Londen aan. Ter verwelkoming werd vanaf de ‘Tower’ een kanonschot afgevuurd116.. Eind mei waren reeds alle voorbereidingen voor het huwelijk in Engeland voltooid. De zestiende juni had de koningin Londen verlaten om in Farnham de komst van Filips af te wachten. Weken gingen voorbij. Eindelijk op 20 juli kwam Filips in Southampton aan117.. De huwelijksinzegening vond plaats op 25 juli118..

Busbequius heeft een beschrijving van het huwelijk tussen Filips en Maria gemaakt119.. De aankomst van Filips II in Portsmouth waar de koning aan land ging, zijn huwelijk met Maria en beider intocht in Londen zijn het onderwerp van het verslag. Aan een weergave van de teksten op triomfbogen en langs de route is meer dan de helft van de tekst gewijd. De lezer krijgt een treffend beeld van de pracht en praal waarmee het koninklijk paar werd ontvangen en ook van de stemming van de bevolking. Aan het optreden van het gezantschap onder leiding van Pedro Lasso en ook aan zijn eigen rol besteedde Busbequius geen aandacht.

De beschrijving lijkt bestemd voor aanhangers van het Habsburgse kamp. De rivaliteit tussen de gezanten van de koning van Frankrijk en de ‘koning van de Romeinen’ wordt in het bijzonder vermeld: ‘Bij deze maaltijd was de gezant van de koning van Frankrijk niet aanwezig, omdat hij niet wenste dat men aan de gezant van de “koning van de Romeinen” voorrang gaf, en hetzelfde gold voor de gezant van de hertog van Ferrara, die niet wilde dat de gezant van de hertog van Florence hoger werd gesteld. Zo had immers het Engelse

parlement besloten dat, als de gezant van de Franse koning aanwezig wilde zijn, hij dan geplaatst zou worden achter de gezant van de “koning van de Romeinen”’120..

Uitvoerig wordt de indruk belicht die Filips II op het publiek maakte. De schrijver drukte zich behoedzaam uit: hij prees de pogingen van de nieuwe vorst in Windsor om zich bij de bevolking geliefd te maken. Ook werd er niet voorbijgegaan aan de oppositie van de Engelsen tegen de Spanjaarden: ‘Maar zich dikwijls wendend naar elk van beide kanten van de weg richtte hij {Filips} zijn blik welwillend naar het volk. Het volk verraadde goed zichtbaar dat het zich verblijdde bij het zien van hem en herhaaldelijk werden de volgende geluiden gehoord: “God save iour grace”. De vorst is immers behept met een buitengewone menselijkheid, een bekoorlijk lichaam en goed geproportioneerde ledematen in verhouding met zijn grootte. In bewondering voor zo'n man overlaadde het volk diegenen met scheldwoorden, die getracht hadden hem in alle toonaarden met onwaarheden te belasteren en die hadden getracht na het verspreiden van geruchten over Engeland, de zuiverheid van zijn naam te bevlekken’.
Ook schilderde de schrijver aan het einde van zijn beschrijving het verzet tegen Filips: ‘Dit - opdat ik niet op alle kleinigheden inga - waren de manieren, waarop het volk van Londen zijn sympathie en welwillendheid jegens de koning heeft willen bewijzen. Dat volk zag hem met genoegen en als een volstrekt andere persoon dan zoals bepaalde verdorven en afgunstige lieden hem hadden afgeschilderd, die minder gunstige verhalen over hem in Engeland hebben verspreid, en net zoals wij zeiden dat dat ook in Windsor is gebeurd. De volgende uitspraken werden alom gehoord: men vervloekte niet alleen de misdaad en schaamteloosheid van die mensen, maar men prees ook het uiterlijk van de koning, zijn schoonheid en menselijkheid, die wordt uitgedrukt door alle lijnen van zijn gelaat. Zo werd de goede wil en de buitengewone sympathie van allen duidelijk. Nadat de koning met deze praal en gunst van het volk bij zijn paleis was gebracht, heeft hij gerust’121..
Dat de beschrijving meer is dan een voorspelbare neerslag van indrukken, blijkt ook uit de volgende passage waarin de huwelijksplechtigheid wordt beschreven: ‘Nadat ze ongeveer tot het midden van de kerk waren gekomen, hadden de verloofden hun loop afgebogen naar verschillende altaren die met veel goud doorstikte kleden waren bedekt. Wij gissen dat zij op deze plaatsen hebben gebiecht. Want bij de vorst was degene die gewend was hem de biecht te horen, een broeder uit de orde der Franciscanen, een man die bovenal geleerd was. Bij de koningin werd de bisschop gezien’.
Busbequius heeft echter zeker andere beschrijvingen van de feestelijkheden en gebeurtenissen geraadpleegd. De woorden ‘Good night my Lordes all’, die Maria aan Filips leerde zodat hij in de avond, wanneer hij zich naar bed wilde begeven, de hovelingen kon heenzenden, komen ook in andere stukken voor122.. Hetzelfde geldt voor vele nauwgezet weergegeven teksten op de triomfbogen123..

Er is van dit Oostenrijks gezantschap, dat voornamelijk een representatief karakter had, weinig meer bekend dan dat het de huwelijksplechtigheid en feesten bijwoonde in Londen124.. Don Pedro aanvaardde met zijn gevolg begin oktober 1554 de terugreis. Omdat vijandelijke Franse schepen voor de Engelse kust een veilige overtocht in gevaar brachten, vroeg de gezant op 6 oktober vanuit Dover om bescherming door Engelse schepen125..

Niet lang na zijn terugkeer in Vlaanderen ontving Busbequius een opdracht die de koers van zijn leven ingrijpend zou wijzigen.



illustratie
Portret van Antonius Verantius door Melchior Lorck.
Kopergravure, ‘Albertina’ Wenen, signatuur Kupferstich 1556 Alt. Inv. 1937, 31.
Cf. H. V, p. 120 (n. 93).



Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


landen