Logo DBNL
Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote (1989)

Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote

(1989)–Zweder von Martels–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk II: Busbequius' faam.

Inleiding.

Voor de Franse geleerde Pierre Belon, een tijdgenoot van Busbequius, was het verlangen naar blijvende roem de drijfveer tot het ondernemen van een lange en niet ongevaarlijke ontdekkingsreis naar verschillende delen van het Ottomaanse rijk. Dat vertelde hij tenminste in de voorrede van zijn beroemde boek, getiteld ‘Les observations de plusieurs singularitez et choses memorables (..) en Grece, Asie’ (1553)1..

Busbequius leek nuchterder. Uit plichtbesef jegens zijn vorst, zijn vaderland en alle christelijke landen en ook uit verantwoordelijkheidsgevoel volbracht hij zijn uitputtende gezantschap naar het hof van de sultan. Dat kenmerkte zich door taaie onderhandelingen, verveling en gevaren. Maar als schrijver van de vier brieven die de geschiedenis van die acht jaar behelsden, was Busbequius toch ook de humanist met een sterk ontwikkeld gevoel voor de uitzonderlijkheid van zijn ervaringen in het verre en nog zo onbekende Ottomaanse rijk: het is aannemelijk dat hij - niet minder dan Belon - door het op schrift stellen van zijn belevenissen streefde naar een vaste plaats in de herinnering.

Enkele standbeelden, een groot aantal studies en levensbeschrijvingen en veel referenties in uiteenlopende geschriften vormen het bewijs dat Busbequius dankzij zijn geschriften en zijn wetenschappelijke ontdekkingen bijna doorlopend op een of andere wijze in de belangstelling is gebleven en een vaste plaats binnen de Europese culturele traditie innam. Zijn bekendheid was in de zeventiende eeuw zelfs groot te noemen.

De levensbeschrijvingen, edities van zijn teksten en de studies over Busbequius' werk kenden aanvankelijk alle hun eigen ontwikkeling. Geleidelijk - maar vooral nadat in de negentiende eeuw meer wetenschappelijk geïnteresseerde lezers zich bekommerden om Busbequius' nalatenschap - vermengden deze genres zich met elkaar zoals rivieren die aanvankelijk gescheiden hebben voortgestroomd binnen hun eigen bedding. Een lange anonieme biografie, uitgegeven in 1733 te Amsterdam, is een vroeg voorbeeld van een werk waar in één levensbeschrijving citaten uit Busbequius' werk en uitweidingen over verschillende aspecten van zijn leven en werk voorkomen2..

Ook in de negentiende eeuw genoot Busbequius nog een zekere bekendheid dankzij de vele uitgebreide levensbeschrijvingen. Volledige edities van zijn werk verschenen er niet in deze eeuw, afgezien van de Engelse vertaling van Forster en Daniell in 1881.

Het gros van de biografieën over Busbequius bezit slechts een geringe wetenschappelijke kwaliteit. De grote slordigheid van de auteurs, hun gebrekkige talenkennis en geringe ervaring in de omgang met historische gegevens zijn hiervan de redenen. Een antwoord op de vraag hoe het leven van Busbequius zich werkelijk had afgespeeld, was ook niet hun grootste zorg. Hun hoofddoel was het doen voortleven in de herinnering van een man die voor land, gewest of streek tot voorbeeld kon strekken door zijn moedige werk, eruditie en veelzijdigheid. De levensbeschrijvingen zijn dan ook bijna zonder uitzondering in lovende woorden gevat.

Busbequius' roem is verdeeld over zijn verdiensten als gezant, man van wetenschap en auteur. En vanuit deze driedeling kan de geschiedenis van zijn faam het best worden besproken.

De dienaar van de Habsburgse keizers.

Toen Augerius Busbequius in december 1562 uit Constantinopel terugkeerde, begeleid door het bonte en exotische gezantschap van de Ottomaanse gezant Ibrahim Beg, was hij op slag een bekend man in de Duitse gebiedsdelen. Na acht moeizame jaren van onderhandelen had hij een wapenstilstand van acht jaren verkregen. Pantaleon en Guicciardini behoorden tot de eersten die Busbequius vanwege zijn gezantschap vermeldden.

Henricus Pantaleon nam een anoniem leven van de gezant op in zijn ‘Prosopographiae heroum atque illustrium virorum totius Germaniae’ (1565). De aanleiding was Busbequius' terugkeer en aanwezigheid in Frankfurt bij de kroning van Maximiliaan tot rooms-koning De ‘vita’ bevat echter niet meer dan enige onbeduidende algemeenheden zoals men die ook in vele andere levens van Pantaleons bundel aantreft. Zij was zo goed als onbekend bij latere biografen3..
De beschrijving die Ludovico Guicciardini aan Busbequius wijdde, was van groter belang. Zij komt voor in de ‘Descrittione di tutti i paesi Bassi, altrimenti detti Germania Inferiore’ (1567)4.. Guicciardini had de gewoonte met grote nauwgezetheid zijn informatie in te winnen5.. Hij ging in op Busbequius' diensten aan zijn vorsten en in het bijzonder op zijn taak als gezant in Turkije voor keizer Ferdinand6.. Zijn veelvuldig herdrukte werk heeft op latere auteurs grote invloed uitgeoefend. Justus Lipsius was een van
de eersten die hem navolgde, toen hij er in de dedicatiebrief van zijn ‘Saturnalia’ aan herinnerde dat Busbequius bij de Turken de naam had verworven een goed mens te zijn7..
Jacobus Marchantius (1537-1609) noemde Busbequius in zijn ‘Flandria commentariorum libris III descripta’ (1596) naar aanleiding van de plaats Komen. Hij gaf uitdrukking aan de roem die Busbequius in zijn vaderland genoot en stelde vast dat de keizers Ferdinand I en Maximiliaan II door aanstelling van achtereenvolgens Cornelis Duplicius de Schepper, Augerius Busbequius en Karel Rijm als gezanten bij het toornige, argwanende en listige hof van de sultan tot drie of vier keer de voorkeur hadden gegeven aan de kennis, welsprekendheid en ervaring van een Vlaming boven zovele Duitsers. Dezelfde trotse gedachte zien we binnen kringen van patriottische Belgen in de 19de en 20ste eeuw herleven8..

Busbequius had als keizerlijk gezant bij Süleyman bekendheid verworven. Reeds tijdens zijn leven bestond er verwarring over de duur en de aard van zijn overige functies, zoals het gouverneurschap over de kinderen van Maximiliaan en het beheer over de goederen van Elisabeth, koningin-weduwe van Frankrijk. Pas historisch onderzoek uit de negentiende eeuw en daarna bracht meer inzicht in zijn verschillende activiteiten.

Busbequius had niet alleen als diplomaat en bestuurder grote naam, ook zijn liefde voor de wetenschap bleef in de herinnering. En vooral dit samengaan van het actieve en beschouwende leven in één persoon werd een voorbeeld geacht.

Zo spoorde de Franse geleerde Jean Chapelain zijn Nederlandse vriend Nicolaas Heinsius in een brief van 20 januari 1656 aan tot een actief leven: geleerden zijn er alleen maar meer waard om wanneer zij zich een beetje met openbare aangelegenheden inlaten. Zij verfijnen er hun verstand mee en geven de kennis een eervollere plaats dan degenen die haar alleen in de school opsluiten. Als voorbeelden hiervan gelden Busbequius, Janninus, Budaeus, om maar niet te spreken van mannen als Xenophon, Polybius en Cicero9..

De man van wetenschap en mecenas.

Busbequius werd reeds tijdens zijn leven unaniem geprezen om zijn grote kennis, zijn liefde voor de wetenschap en ook

als mecenas10.. Hoewel hij de wetenschap met bijzondere ontdekkingen op uiteenlopend terrein heeft verrijkt, ontbreken uitvoerige beschouwingen over de betekenis en de aard van zijn wetenschappelijke belangstelling en mecenaat11..

Lipsius noemde Busbequius na hun kennismaking in 1572 een ‘Held’ en in het grafschrift dat hij voor hem dichtte een ‘Nestor’12.. Andreas Schottus stelde hem vanwege zijn schenking van Griekse handschriften aan de keizerlijke bibliotheek gelijk aan mecenassen als Fugger, Mendoza en Sambucus13..
Aan Busbequius werd niet alleen de ontdekking van de inscriptie over de daden van keizer Augustus - het zogenaamde ‘Monumentum Ancyranum’ - toegeschreven, maar ook een unieke beschrijving van de taal der Krimgoten, de schenking aan de Weense hofbibliotheek van meer dan 260 uit Constantinopel meegebrachte Griekse handschriften14., en tenslotte ook de invoer van een aantal belangrijke tot dan toe onbekende cultuurplanten als de kalmoes, de sering en de tulp15.. Dit alles maakte zijn naam onsterfelijk.
De talrijke wetenschappelijke studies die over deze verschillende ontdekkingen verschenen, hebben op de levensbeschrijvingen echter nauwelijks invloed uitgeoefend. Die geven juist van Busbequius' wetenschappelijke activiteiten een onvolledig beeld. Zo maakte Eccius (1768) pas als eerste melding van Busbequius' numismatische belangstelling16.. Het Krimgotisch werd wel door Vlaamse schrijvers als Marchantius en Sanderus in de zestiende en zeventiende eeuw genoemd in hun lijvige geschiedwerken over
Vlaanderen als bewijs voor de grote verspreiding van het Vlaams17., maar het bleef onbesproken in alle levensbeschrijvingen tot het einde van de achttiende eeuw.
Het Krimgotisch viel overigens van al Busbequius' ontdekkingen wel de meeste aandacht ten deel, vooral in verband met de algemene belangstelling voor het Gotisch. Nederlandse geleerden speelden in de discussies over het Krimgotisch in de tweede helft van de zestiende en in de zeventiende eeuw een hoofdrol. Goropius Becanus, Bonaventura Vulcanius, Justus Lipsius, Josephus Justus Scaliger, Hugo de Groot en Abraham Milius kunnen onder anderen genoemd worden. In de negentiende en twintigste eeuw werd de studie van het Krimgotisch in belangrijke mate een aangelegenheid van Duitse geleerden18..

Er was ook belangstelling voor de soms wonderlijke wetenswaardigheden en observaties in de Turkse brieven: Pietro Castelli ging nader in op Busbequius' opvattingen over de hyena19.. Op initiatief van de ‘Royal Society’ in Londen werd in de zeventiende eeuw een groot aantal opvattingen en beweringen op hun waarheidsgehalte onderzocht, zo ook Busbequius' opmerking dat er vissen rondzwommen in een hete bron bij Gran20.. Eind achttiende eeuw gaf J. Beckmann in zijn ‘Beiträge zur Geschichte der Erfindungen’ een verklaring voor Busbequius' vertelling over een Turkse monnik die een gloeiend ijzer met de handen had aangeraakt en in zijn mond had gestoken zonder zich daarbij te branden: zulks was mogelijk door het harden van de eeltlaag op de huid zodat die ongevoelig werd21..

De auteur.

Vóór 1581 had Busbequius als letterkundige geen bekendheid in wijde kring. Dit betekent niet dat zijn talent volledig onopgemerkt was gebleven. De Franse literatuurcriticus François Grudé, sieur de La Croix du Maine schreef in zijn

‘Les bibliothèques françoises’ (1584) dat Busbequius als gezant van de keizer ook voor de Franse koning enkele geleerde Franse toespraken had gehouden.

Dezelfde auteur toonde zich enthousiast over de uitgaven (in 1581 en 1582) van Busbequius' geschriften bij Plantijn. Dat hij hem niet persoonlijk heeft gekend, mag onder andere worden geconcludeerd uit een te lage schatting van diens leeftijd; in plaats van 63 of 64 jaren gaf hij hem er 5022..

Tussen 1581 en 1589 werden de vier Turkse brieven en de ‘Exclamatio’ uitgegeven. Tussen 1630 en 1632 verschenen bovendien nog 58 brieven van Busbequius gericht aan keizer Rudolf en 37 beduidend minder bekende brieven gericht aan keizer Maximiliaan23..

De uitgevers Claude de Marne en Jean Aubri gaven in 1606 een beoordeling van de Turkse brieven. Dit gebeurde in de voorrede op een brievenuitgave van Clenardus. Zij prezen het werk van deze Latijnse auteur en tegelijk ook dat van Busbequius als zeldzame voorbeelden van hoe een bereisd man zijn lezers waarheidsgetrouw en intelligent en in een heldere eenvoudige stijl over zijn ervaringen en ontdekkingen wist te informeren24..

De Antwerpse uitgever Christoffel Plantijn gaf in 1581 en 1582 de eerste en tweede Turkse brief uit. Gilles Beys te Parijs voegde in een editie uit 1589 de derde en vierde Turkse brief toe. De ‘Exclamatio’ maakte vanaf het begin deel uit van de edities. Naast Plantijn zorgden toonaangevende uitgevershuizen als Wéchel in Frankfurt en Elzevier in Leiden en Amsterdam in de zestiende en zeventiende eeuw voor de grote verspreiding van Busbequius' geschriften.

De uitgave van Beys uit 1589 was stellig ook financieel een succes geweest, want in 1595 verzorgde hij ondanks zijn benarde financiële positie een herdruk25..
Inmiddels was ook bij de befaamde uitgeverij Wéchel in het zestiende-eeuwse drukkerscentrum Frankfurt de interesse gewekt voor Busbequius' geschriften. De reeds genoemde compagnons Claude de Marne en Jean Aubri werkten samen onder de naam van de oprichter van de drukkersfirma, hun beider schoonvader Andreas Wéchel. Zij onderhielden vanwege hun uitgaven over ver weg gelegen gebieden als het Ottomaanse rijk en Rusland goede contacten met de intellectuele kringen in Midden-Europa. In 1595 kwam bij hen ook een Latijnse editie uit van Busbequius' werk. Een jaar later volgde een Duitse vertaling en in 1605 en 1629 verschenen wederom nieuwe Latijnse uitgaven. Ten tijde van deze laatste druk was de uitgeverij echter reeds sterk in aanzien gedaald26..
Elzevier in Leiden nam in zijn editie van 1633 naast de Turkse brieven en de ‘Exclamatio’ ook de eerste 53 brieven van Busbequius aan keizer Rudolf II op. De uitgever gaf als reden het telkens wederkerend verzoek om een nieuwe uitgave van Busbequius'
werk, alsmede het nut en plezier dat het werk bij het lezen verschafte27.. De wijdverbreide Elzevieruitgave werd het voorbeeld voor de volgende van 1660 (Amsterdam) en van de latere ‘Opera omnia’ edities van Londen (1660), Oxford (1660), Leipzig / Dresden (1689), Bazel (1740), Parijs (1748) en Pest (1758 en 1761); ook latere vertalingen als die van Forster en Daniell (1881) gaan vooral op deze editie terug. Behalve deze uitgaven zullen in het vervolg nog andere ter sprake worden gebracht omdat ze de onverminderde populariteit van Busbequius als auteur aantonen.

De ‘Exclamatio sive de re militari contra Turcam instituenda’28..

De ‘Exclamatio’ genoot aanvankelijk van al Busbequius' geschriften de grootste verspreiding. Tot het einde van de achttiende eeuw kennen we een kleine 40, dikwijls afzonderlijke drukken van dit werk, daarna nog slechts twee. De vele herdrukken waren een onmiddellijk gevolg van de bedreiging van Europa door het Ottomaanse rijk. De grote betekenis die de ‘Exclamatio’ heeft gehad als propaganda-middel tegenover de Ottomaanse dreiging is tot nu toe nooit erkend29..

Het is opmerkelijk hoezeer de oorlog tussen Oostenrijk en het Ottomaanse rijk aan het einde van de zestiende eeuw de verspreiding van de ‘Exclamatio’ in de hand werkte. Tussen 1591 en 1600 verschenen meer dan 615 geschriften over het Ottomaanse rijk. De ‘Exclamatio’ beleefde in deze tijd tenminste twaalf herdrukken, al dan niet samen met de Turkse brieven30..

Veel afzonderlijke uitgaven van de ‘Exclamatio’ kwamen tot stand door toedoen van bekende humanisten als de historicus en rechtsgeleerde Nicolaus Reusner, de Tsjechische vertaler Jan Kocin z Kocinétu31., Henricus Camerarius en Herman Conring. De uitgaven kwamen op een moment waarop de door Busbequius gepropageerde klassieke oorlogvoering niet alleen sterk tot de verbeelding sprak maar ook daadwerkelijk door de prinsen van Oranje werd nagevolgd32.. Enkele voorbeelden van de receptie van de ‘Exclamatio’ in de Europese cultuur zullen hieronder worden behandeld.

Henricus Camerarius, hoogleraar in de rechten en burgemeester van Rostock, droeg in 1594 een Latijnse uitgave van de ‘Exclamatio’ op aan hertog Filips II van Stein, Pommeren enz., wiens raadgever hij was. In zijn dedicatiebrief schreef Camerarius hoe eens aan tafel het werk van Uberto Foglietta en Busbequius ter sprake was gekomen. Hij had de vorst de ‘Exclamatio’ ter lezing overhandigd en deze had het werk zo goed gelezen dat hij er nadien nog de belangrijkste zaken van kon voordragen. Nu David Chytraeus, hoogleraar in de theologie datzelfde jaar in Rostock geschriften van Foglietta en anderen had uitgegeven, wilde hij het werk van Busbequius eraan toevoegen, dat niet minder ‘elegant’ was geschreven dan dat van Foglietta33.. Het is veelzeggend dat Chytraeus in de volgende edities van Foglietta die in 1594, 1595 en 1599 verschenen, ook de ‘Exclamatio’ opnam34..
Michael Schweicker, een schoolmeester uit Frankfurt, was de vertaler van de Duitse uitgave van de brieven en de ‘Exclamatio’, die in 1596 bij Wéchel verscheen. Hij prees de ‘Exclamatio’ niet enkel vanwege de stijl maar ook om de inhoud: generaal Karel van Mansfelt zou bij de verovering van Gran (in 1595) zich de verhandeling in het Nederlands hebben laten voorlezen en er zijn voordeel mee hebben gedaan35..
In Zuid-Europa is Busbequius, naar het voorkomt, minder gelezen. Er verscheen daar één uitgave met alleen de eerste twee Turkse brieven en de ‘Exclamatio’. Dit geschiedde in 1610 in de Spaanse stad Pamplona. De vertaler Estebán Lopez de Reta stelde dat het Ottomaanse rijk voor het gehele christendom het grootste gevaar vormde. Enkel Spanje was in staat dit gevaar te keren36..
De invloed van Busbequius' ‘Exclamatio’ vinden we terug in de ‘Opera horarum, subsicivarum sive meditationes historicae’ (1591) van de rechtsgeleerde en historicus Philippus Camerarius37. en in de werken van Jean Aimé de Chavigny38.. De Hongaarse graaf Miklós Zrínyi (1620-1664), de veroveraar van Fünfkirchen (Pécs) en de auteur van een populair epos over zijn grootvader graaf Miklós Zrínyi die in 1566 bij Szigetvár was gesneuveld, had zich door de retorische opbouw en de inhoud van de ‘Exclamatio’ laten inspireren tot zijn werk ‘Ne bántsd a magyart, Az Török áfium ellen való orvosság’ (ofwel ‘Raak de Hongaar niet aan. Het ware medi-
cijn tegen het Turkse gif’). Dit meesterwerk verscheen eerst in 1705 ten tijde van de vrijheidsoorlog39..
Ook in Groningen werd Busbequius' werk reeds in het begin van de zeventiende eeuw met vrucht gelezen. In 1619 hield de jeugdige Johannes Sickinge (iunior) een ‘declamatio’ voor een groot gehoor op de Latijnse school. Zijn rede handelde over de betekenis van een goede opvoeding en gedegen onderricht, verder ook over de dank die verschuldigd is aan de ‘bouwmeesters’ van goede gewoonten en studies. Met instemming citeerde Sickinge uit de ‘Exclamatio’. Daar werd gesproken over de grote toewijding waarmee de Turken talentvolle jonge mensen plachten op te leiden. Dit, zo meende Busbequius, ligt bij ons wel heel anders. Bij een goede hond, havik of paard hebben we er plezier in en sparen we kosten noch moeite om het dier tot zijn hoogste volmaaktheid te brengen. Maar als wij een persoon met een schitterende aanleg krijgen, laten we dit na. Aan een hond, paard en havik die op een aardige manier aan iets gewend gemaakt zijn, ontlenen we veel plezier en we profiteren ervan op verschillende manieren. Maar de Turken doen dit des te meer bij mensen die gevormd zijn met goede zeden, naarmate de aard (‘natura’) van de mens voortreffelijker en verhevener is dan die van de overige levende wezens40..
Ook vraagt het werk van de Duitse arts, staatsman en rechtsgeleerde Herman Conring onze aandacht. In het jaar 1664 bracht Conring de ‘Exclamatio’ uit in een verzameling van negen reeds
eerder verschenen traktaten over de oorlogvoering tegen het Ottomaanse rijk. Deze en nog twee andere edities van de ‘Exclamatio’ uit dezelfde tijd hingen samen met de oorlog die in Hongarije werd gevoerd tegen de Ottomaanse legers. Conring droeg zijn werk op aan Robert Gravell, ambassadeur van Lodewijk XIV in het Duitse gebied. Hij legde uit dat er sinds Rudolf II geen oorlogen meer gevoerd waren, maar nu bijna 60 jaren later voerde Turkije opnieuw met groot succes oorlog in Hongarije. Duitsland was na de rampen van de dertigjarige oorlog niet in staat zich te verdedigen. Hij (Conring) kon Lodewijk XIV echter slechts prijzen: de Franse koning was niet tevreden geweest met het zenden van zijn beste soldaten naar Hongarije, maar had ook zijn vloot naar Afrika gestuurd, waar Turkse piraten zich hadden genesteld. Ook de oude kruistochtgedachte ter bevrijding van het heilige land komt bij Conring tot leven41.. Wat Busbequius betreft, hij (Conring) prees hem niet zozeer vanwege zijn smaak en brede kennis, maar vanwege zijn lange ervaringen met de Turken. Zijn adviezen hadden hun waarde niet verloren42..
Uit ongeveer dezelfde tijd dateert een Italiaans handschrift met aforismen die betrekking hebben op de oorlog die in de zestiger jaren van de zeventiende eeuw in Hongarije werd gevoerd. Het manuscript dat bewaard wordt in de ‘Bayerische Staatsbibliothek’ (München), geeft in de marge citaten uit geschriften van Busbequius en andere, voornamelijk klassieke auteurs43..
In het jaar 1683 trokken de Ottomaanse legers voor het laatst tot voor de muren van Wenen. Na een verpletterende nederlaag in datzelfde jaar brokkelde de macht van het Ottomaanse rijk in de achttiende eeuw geleidelijk af. In 1689 kwam nog eens een volledige editie van Busbequius' geschriften uit. Maar de ‘Exclamatio’ verloor nu weldra aan betekenis. Er moet ook zeker geen al te grote betekenis gehecht worden aan de enkele losse uitgave in 1730 bij de herdruk van het volledige werk van Conring.

De Turkse brieven verschenen in de achttiende eeuw veelal zonder de ‘Exclamatio’. Dit werk was door de veranderde omstandigheden verouderd, zoals Eccius terecht vaststelde in zijn biografie van Busbequius (1768).

Eccius' raad dat het niemand zal spijten haar toch gelezen te hebben44., schijnen slechts weinigen te hebben opgevolgd. Wel merkte de Duitse archeoloog Hirschfeld in 1884 nog op: ‘Für die Idealität des Verfassers legt es jedenfalls ein glänzendes Zeugnis ab,
dass er damals in Deutschland eine militärische Organisation für durchfürbar hielt, welche an nicht wenige Hauptpunkten mit den modernen preussischen Grundsätzen sich berührt’45..

In de levensbeschrijvingen werd in het algemeen geen aandacht besteed aan de ‘Exclamatio’. Een uitzondering vormt de samenvatting in de anonieme ‘vita’ van 173346.. Het ontbreken van vertalingen en het onvermeld blijven van de ‘Exclamatio’ in levensbeschrijvingen zijn belangrijke redenen voor de onbekendheid van dit cultuurhistorisch niet onbelangrijke werk.

De waarschuwingen in de ‘Exclamatio’ dat Europa onvoldoende voorbereid was om de Turkse legers het hoofd te bieden en slechts gespaard bleef zolang een grotere vijand het Ottomaanse rijk in de rug bedreigde, treft men in minder uitgewerkte vorm ook aan in de Turkse brieven. Dit inspireerde recentelijk nog tot een vergelijking van de Turkse bedreiging van Europa met die door de Sovjetunie: Ruslands vrees voor China liep parallel met de oude angst van het Ottomaanse rijk voor Perzië; deze angst weerhield beide grootmachten van een aanval op Europa47..

De ‘Legationis Turcicae epistolae quatuor’

Busbequius' vier brieven over zijn gezantschap naar Turkije kenden in de eerste honderd jaar na hun verschijning ruim twintig herdrukken. In de hierop volgende tijd verdubbelde dit aantal. De herdrukken in negen verschillende talen verschenen vooral in Duitsland, Frankrijk, Engeland en Nederland.

Vergeleken met het succes van een schrijver als Bartholomeus Georgiewitz - zijn ‘De Turcarum moribus epitome’ beleefde tussen 1553 en 1560 maar liefst dertien herdrukken48. - kwam het succes van Busbequius' brieven slechts langzaam op gang. Toch heeft geen enkel ander zestiende-eeuws werk over het Ottomaanse rijk een zo diepe en langdurige indruk gemaakt in Europa.

De populariteit van Busbequius' geschriften droeg bij tot een geleidelijke wijziging van het beeld dat men zich sedert het midden van de vijftiende eeuw had gevormd van het Ottomaanse rijk. In de Turkse brieven kwam de lezer een heel wat genuanceerder en gunstiger oordeel tegen over deze vijand van het christendom49..

De Turkse brieven werden in de zeventiende eeuw herhaaldelijk geprezen vanwege hun inhoud. Nicolas de Vassan, een van de leerlingen van de kritische en strenge Josephus Scaliger aan de
Leidse universiteit, tekende ondermeer de volgende woorden op uit de mond van de meester: ‘Augerius Busbequius a fait sa legation, c'est un beau livre, il y a de bonnes choses, il y a bien escrit des Turcs (..)’50.. Dit oordeel was niet zonder betekenis gezien ook een andere uitspraak van Scaliger: ‘Il y a plus de 100 auteurs qui ont escrit des Turcs, comme Leunclavius qui scripsit Musulmannica. J'en ay plus de 50 (..)’51..
Ook elders werden telkens Busbequius' grote ervaring in de omgang met de Turken en zijn ‘elegante’ taalgebruik genoemd52.. Aan het einde van de zeventiende eeuw begonnen geleerden de opinies over Busbequius en ook allerlei bibliografische gegevens te verzamelen53..
De Turkse brieven golden als gezaghebbend en vele werken uit latere tijd vertonen sporen van hun invloed. Zo droeg Lipsius in 1605 zijn ‘Monita et Exempla politica, quae ad virtutes et vitia principum spectant’ op aan Busbequius' voormalige pupil aartshertog Albert. Zonder bronvermelding gaf hij een samenvatting van enkele verhalen van Busbequius over het droevig lot van de zonen van Süleyman54.. Johannes Leunclavius noemde in zijn ‘Annales Sultanorum Othmanidarum’ (1588) Busbequius onder de door hem geraadpleegde auteurs, ook al steunde hij toch vooral op andere bronnen55.. De Franse historicus J. Thuanus erkende in zijn ‘Historiarum sui temporis libri CXXV’ dat hij veel stof had ontleend aan Busbequius56.. Later hebben bijna alle geschiedschrijvers over de Ottomaanse en Hongaarse geschiedenis van de zestiende eeuw in meer of mindere mate hetzelfde gedaan57..
Dat de Turkse brieven in de zeventiende eeuw door geletterde personen bekend verondersteld werden, blijkt ook uit de talrijke citaten en toespelingen in Robert Burtons ‘Anatomy of Melancholy’ (1621)58., in Francis Bacons ‘Essays’ (1612)59. in de populaire ‘Meditationes historicae’ (1591) van Philippus Camerarius60., in de ‘Diary’ van John Evelyn61., in de ‘Histoires admirables et memorables de nostre temps’ (1600) van Simon Goulart62. en tenslotte ook in de briefwisseling van Cyrano de Bergerac63.. Filologen maakten gebruik van deze bekendheid van de Turkse brieven: Burmannus vermeldde in zijn uitgave van Lotichius' gedichten bij het gedicht ‘In funere Delphini’ Busbequius' waarneming van springende dolfijnen bij Selimbria64.; bij zijn bespreking van Valerius Flaccus prees Caspar Barth Busbequius voor zijn verbetering van Belons beschrijving van de hyena65.. Het staat wel vast dat deze opsomming nog met tal van voorbeelden kan worden aangevuld66..
Een bijzondere navolging van Busbequius' Turkse brieven is wel het werk van baron Wenceslaus Wratislaw von Mitrowitz die in 1591 als page naar Turkije reisde met de gezant Friedrich von Kreckwitz. Hij bracht evenals Busbequius zijn reisavonturen bijeen in vier lange brieven, en schroomde niet gehele passages uit de Turkse brieven nagenoeg letterlijk over te nemen. Hij deed dit bij de beschrijving van Boeda, van de gasthuizen langs de route naar Constantinopel en van de stad Constantinopel en zijn omgeving67.. Georgius Dousa, een laat-zestiende-eeuwse Nederlandse humanist, nam op meer verhulde wijze Busbequius' brieven tot voorbeeld voor zijn reisbeschrijving. Zijn boekje is eveneens in briefvorm gesteld. Dousa maakte een lange reis naar Polen en vervolgens naar Constantinopel en Klein-Azië. In zijn werk noemde hij zowel Leunclavius als Busbequius68..
Reinhold Lubenau, een jeugdige apotheker uit Königsberg die in 1587 een gezantschap naar Constantinopel meemaakte, stelde eerst vele jaren later zijn belevenissen te boek en ontleende daarbij menig verhaal aan Busbequius. Zo schreef hij naar aanleiding van de plechtige binnenkomst van het keizerlijk gezantschap in Constantinopel over de Turken die hen begeleidden: ‘(..) auch liffen etliche Deli nebenher, so sich auf mancherlei Weise verstellet, etlich Federn durch die blose Haut fur der Stirn gesteckt, etliche blose Messer durch die Arme, etliche als Rimen durchs Leib und Sablen daran gehengkt. Es fraget mich ein Turck auf sclavonisch, so neben mihr her ritt, welcher von unsern Geleitsleutten wahr und von Ofen mittgereiset, wie mihr dis Spectakel gefil. Ich gab im zur Antwort, ich wolte solches meinen Schuen nicht thun, was sie an ihrem Leibe theten. Der Turcke lachte darzu’. Deze passage roept in herinnering de woorden die Busbequius heeft gewijd aan eenzelfde schouwspel en aan een gelijkluidende geestigheid zijnerzijds, toen hij in 1562

op terugreis naar Wenen Boeda aandeed69..

Tegen het einde van de achttiende eeuw kwam er allengs een eind aan de brede bekendheid met de Turkse brieven. Naar aanleiding van de Turkse brieven erkende Eccius (1768) dat er zowel binnen het Ottomaanse rijk als ook in de betrekkingen met deze grootmacht veel was veranderd. Wie naar zijn mening de brieven opnam, zou ze echter in één adem uitlezen. Het was niettemin tekenend voor zijn tijd dat dezelfde Eccius Busbequius' wetenschappelijke bijdragen hoger schatte dan zijn literaire werk70.. De Turkse brieven werden sedertdien vooral in kringen van meer wetenschappelijk geïnteresseerde lieden gelezen.

De negentiende eeuw kende slechts de uitgave van de Turkse brieven in de Engelse vertaling van Forster en Daniell in 1881. Een Duitse vertaling van Ernst Gustav Vogel, tussen 1840 en 1870 secretaris van de Koninklijke Bibliotheek te Dresden, bleef onuitgegeven. Eerst in de twintigste eeuw verschenen er nieuwe uitgaven, maar meer dan ooit kwamen deze voort uit de individuele interesse van de vertaler of uitgever.

De ‘Epistolae ad Maximilianum’ en de ‘Epistolae ad Rudolphum’.

De brieven aan de keizers Maximiliaan en Rudolf verschenen ongeveer veertig jaar na Busbequius' dood. Misschien heeft Valerius Andreas ze tevoren reeds gekend, want hij maakte als enige vóór de publicatie melding van het bestaan van brieven die Busbequius vooral vanuit Frankrijk geschreven zou hebben71..

Wellicht zag Andreas ze in de bibliotheek van de patriciër Johan Baptist Houwaert, de kleinzoon van de zestiende-eeuwse Nederlandse dichter van die naam72.. Houwaert maakte een eerste selectie uit de brieven en droeg die in 1630 op aan Ferdinand Boisschot, baron van Saventhem, die hij op gezantschapsreizen had gediend. Het werk was een succes en in het volgende jaar verscheen een tweede editie, dit keer gecorrigeerd door Andreas73.. In 1631 kwam in Brussel nog een derde editie uit. Toegevoegd waren nu ook drie brieven van Lipsius en één van Johannes Stadius aan Busbequius. In de laatste druk uit 1632 schreef Houwaert dat hij, aangemoedigd door het succes van de voorafgaande uitgaven, had besloten zoveel
mogelijk brieven van Busbequius uit te geven74.. De nieuwe uitgave telde vijf nieuwe brieven aan keizer Rudolf II en 37 aan keizer Maximiliaan II. Deze aanvulling kreeg echter geen grote verspreiding. Pas door de Engelse vertaling van Forster en Daniell raakten ze bij een breder publiek bekend.
De 53 brieven aan Rudolf behandelen de tragische geschiedenis van de oorlogen en de politieke gebeurtenissen in de laatste helft van de zestiende eeuw in Vlaanderen en Frankrijk. De belangstelling voor deze brieven was dan ook juist in deze landen het grootst. Van de brieven aan keizer Rudolf kwamen er Franse vertalingen uit in 1716 (Utrecht), 1718 (Amsterdam) 1749 (Parijs) en 1836 (Parijs). Volgens Nicolaas Chevalier, uitgever van de brieven in 1716, werden ze door het publiek verslonden75..
In de levensbeschrijvingen van Busbequius komt men herhaaldelijk de lovende woorden van de criticus Vigneul-Marville tegen. Deze schreef ondermeer: ‘Il raconte les choses avec une naïveté si grande, qu'elles semblent se passer à nos yeux. On ne trouve point ailleurs de faits historiques en si peu de discours. (..) En un mot les lettres de Busbeque sont un modèle de bien écrire, pour les ambassadeurs qui rendent compte à leurs Maîtres, de ce qui se passe dans les cours où ils se résident’76.. Later sloten biografen als L.P. Gachard zich bij dit oordeel aan77..
De Franse brieven van Busbequius aan keizer Rudolf zijn ook van enige invloed geweest op het werk van latere historici. Met name in de ‘History of the united Netherlands’ van Motley en ‘Französische Geschichte’ van Leopold von Ranke werd een aantal keren naar Busbequius' brieven verwezen78..
Dat Busbequius' brieven aan Rudolf veel lezers trokken, blijkt ook wel uit het volgende opmerkelijk incident in de literatuurgeschiedenis van de zeventiende eeuw79.. Busbequius had in zijn 42ste brief aan Rudolf II (van 4 oktober 1584) geschreven dat de Franse koning trachtte de corruptie onder de machtigen in zijn land te bestrijden; ook de leden van het ‘Parlement’ van Parijs zouden naar de algemene overtuiging worden aangepakt en de koning zou
van hen rekenschap eisen over hun rechtspraak en vonnissen: ‘Men meent dat dit slag erg corrupt is en een medicijn nodig heeft. Zij heersen in Frankrijk bijna niet minder dan de koning zelf en ze oefenen het recht uit tot eigen gewin of geven het weg als een gunstbewijs’80..
In 1633, kort nadat de brieven in verschillende uitgaven waren gepubliceerd, verscheen een schotschrift, getiteld ‘Nemesis in maledicos calumniatoris Busbequii manes, ob convicia ab eo temere, maligne, falso et contra jus gentium Epistolae XLII inserta adversus augusta Galliae Parlamenta’81.. Het ‘boekje’ was in welluidend Latijn gesteld en telde amper meer dan één pagina. De auteur was Petrus Monmaurus (1576-1650)82., hoogleraar Grieks aan het ‘Collège Royale’ te Parijs. Zijn leerstoel had Monmaurus tegen betaling verworven83., maar er hoeft volgens zijn biograaf niet aan zijn geleerdheid en kennis te worden getwijfeld, ook al zijn er afgezien van enkele gelegenheidswerkjes in het Grieks, Latijn en Frans geen geleerde studies van zijn hand verschenen84.. Monmaurus was beroemd en berucht om zijn geestige uitspraken; zijn sprankelende conversatie maakte hem een geziene gast aan de tafels der welgestelde en invloedrijke Parijzenaars85.. Bij zijn vijanden had hij de naam van tafelschuimer en parasiet86..
Om zijn vrienden in het Parijse ‘Parlement’ tegen de aantijgingen in Busbequius' brief in bescherming te nemen had Monmaurus de pen ter hand genomen. ‘Zwijg, dronken Duitser’ waren zijn eerste woorden en vervolgens dreigde hij de schim van Busbequius indien hij nogmaals de goede naam van het ‘Parlement’ zou bekladden. Dan zou de rechtbank van Radamanthus, in aanwezigheid van zijn beroemde plaatsgenoot, de historieschrijver Philippus van Komen, hem veroordelen tot het voortdurend drinken van water, een straf die tegengesteld was aan die van Tantalus87..
Monmaurus kreeg zijn trekken thuis. Vele dichters scherpten hun pen, niet zozeer om Busbequius' goede naam te redden als wel om zich te wreken op Monmaurus, zoals zijn biograaf terecht stelde: want velen van deze dichters waren in het verleden door Monmaurus bekritiseerd88.; nu viel hij zelf ten offer aan de kritiek van zowel goede, als slechte dichters. Meer dan 25 jaar plaagden de literatoren Monmaurus met satiren. Zelfs toen zijn levensdraad was doorgesneden, bleven spotverzen verschijnen. De gedichten waren gesteld in het Grieks, Latijn en Frans; zonder mededogen werd de
waarheid verdraaid89.. Onder de schrijvers van de gedichten waren bekende schrijvers uit Parijs en van daarbuiten, zoals Jean Louis Balzac, Aegidius Menagius, Hadrianus Valesius, Abbé La Mothe le Vayer, Johannes Sirmondes en Nicolaus Heinsius. Meestal gingen de satiren anoniem of onder pseudoniem van hand tot hand; aanvankelijk in handschrift, al spoedig in druk90.. Het aantal was zo groot dat Balzac in 1643 zijn verveling uitdrukte tegenover een vriend en blijk gaf van medelijden met Monmaurus91..
Het ging in deze satiren slechts nog in uitzonderlijke gevallen om Busbequius. Nicolaas Heinsius had zijn satire de titel gegeven: ‘Dirae in Macrinum Busbequiani nominis obtrectatorem’ en hij had geschreven:
‘Busbequium vocavit, at virum quantum!
Indignor, horreo. Alpha sycophantarum
Tam non ferenda probra dixerit gratis?’92.
Verstandigheid of trots, Monmaurus gaf geen krimp. Uit minachting voor de verdraaiingen in de satiren droeg hij ze zelfs voor in de huizen van anderen waar hij een welkome gast bleef93..

De biografieën tussen 1630 en het begin van de negentiende eeuw94..

Nadat in de eerste drie decennia van de zeventiende eeuw tenminste één Duitse en zes Vlaamse auteurs een levensbeschrijving van Busbequius hadden uitgegeven, verschenen er na 1630 in Vlaanderen gedurende lange tijd geen nieuwe ‘vitae’ van hem meer.

In 1739 kwam in Vlaanderen slechts een herdruk uit van Andreas' ‘Bibliotheca Belgica’ door Foppens en in hetzelfde jaar een herdruk van Sweertius' ‘Athenae Belgicae’95.. De bibliotheek te Rijssel bezit bovendien een leven van Busbequius dat gebaseerd is op Miraeus, Andreas, Buzelinus en Sweertius96..

De grote belangstelling die elders in Europa bestond nam na de zeventiende eeuw geleidelijk af97.. Pierre Bayle schreef in

1697 zeker de meest kritische en nauwgezette levensbeschrijving tot dan toe98.. Zijn invloed vinden we onder meer terug bij Nicéron (1727-1738)99., Eccius (1768)100. en in een zeer uitvoerige anonieme biografie die in 1733 te Amsterdam verscheen101..

Eccius voerde evenwel als kritiek op Bayle aan dat deze zich te veel had toegelegd op tal van details uit Busbequius' leven (zoals de vaststelling van de belangrijke jaren, maanden en dagen) en dat hij daarbij ook waar hij maar kon - soms ‘bepaald kwaadwillend’ - afbreuk had gedaan aan zijn voorgangers en vooral aan Moréri. Hijzelf (Eccius) zou daarom in zijn beschouwing over Busbequius' leven minder aandacht besteden aan de ‘naakte historie van de man’, maar uitgebreider spreken over zijn kennis (‘doctrinam’) en leefwijze (‘mores’)102..

De belangstelling in België, Nederland en in Busbequius' geboortestreek gedurende de negentiende en twintigste eeuw.

Het is reeds vaker gezegd: het verval van het Ottomaanse rijk als politieke en militaire macht rond het midden van de achttiende eeuw deed de kring van lezers van Busbequius' werk snel slinken. De negentiende-eeuwse biografieën gaven uitgebreide beschouwingen over zijn leven en werk en vervingen in zekere zin de edities.

In België en in Busbequius' geboortestreek in Noord-Frankrijk vormden oplevende nationale gevoelens de aanzet tot wetenschappelijke bestudering van het vaderlandse verleden en ook tot verheerlijking van nationale helden als Busbequius door veelal bekende persoonlijkheden. Aan het einde van de negentiende eeuw nam deze belangstelling sterk af, maar in de jaren veertig van deze eeuw begon men in België opnieuw over Busbequius te schrijven. In deze periode werd veel onbekend materiaal verzameld en beschreven.

Een reeks even uitvoerige als lovende artikelen over Busbequius verscheen in de dertiger en veertiger jaren van de negentiende eeuw in het nog jonge België103.. Tekenend voor de patriottische sfeer in
dit land was het initiatief van Ch. van Hulthem, burgemeester van Gent en tevens een groot boekenverzamelaar, om in 1825 een standbeeld voor Busbequius op te richten naast dat van Dodonaeus en andere Vlaamse botanici, omringd door de planten die hij had ingevoerd. Dit (nu niet meer bestaande) beeld was gemaakt door de beeldhouwer Philippe Parmentier en stond in de botanische tuin van Gent104.. Het idee is wellicht ontleend aan Bernardin de Saint-Pierre die in zijn ‘Études de la nature’ (1804) standbeelden had opgericht op een Seine-eilandje voor degenen die de mensheid nuttige planten hadden leren kennen. Wat betreft Busbequius stelde hij zich een klein monument voor in de schaduw van een sering105.. Bij een andere gelegenheid werd door de Brusselaar Jean Henri Simon een penning van Busbequius geslagen. De penning was er één uit een serie van honderd, die bekend staat als de ‘Gallerie métallique des hommes qui ont illustré les Pays-Bas’106.
Gachards biografie van Busbequius in de ‘Biographie nationale de Belgique’ (1872) en Van der Haeghens beschrijving van de uitgaven van Busbequius' geschriften en ook zijn korte levensbeschrijving in de ‘Bibliotheca Belgica’ (1880-1890) vormen de belangrijkste Belgische bijdragen aan het negentiende-eeuwse Busbequius-onderzoek107..
Rond het midden van de negentiende eeuw bloeide de belangstelling voor Busbequius op in zijn geboortestreek. Plaatselijke historici legden enige ijver aan de dag bij het zoeken naar nieuwe documenten en gegevens in oudere publicaties108.. Het ‘Bulletin de la Commission Historique du Département du Nord’ en het ‘Bulletin du Comité Flamand de France’ besteedden herhaaldelijk aandacht aan de gezant109.. De ‘Société des Sciences, de l'Agriculture
et des Arts’ te Rijssel schreef een prijsvraag uit voor biografieën over Busbequius. Het niveau van de inzendingen stelde echter teleur110.. De schilder Jan Baptist Huysmans nam tot twee keer toe verhalen uit Busbequius' brieven tot onderwerp voor zijn werk. Een schilderij met als titel ‘Süleyman fait arrêter Busbecq, Diplomate Flamand’ hing in het stadhuis van het Belgische Komen. Een tweede schilderij, dat laat zien hoe Busbequius een door de Turken buitgemaakt Spaans vaandel loskocht, hangt nog altijd in het stadhuis van Boesbeke111..
Messiaen publiceerde in 1892 een schat aan gegevens in zijn - overigens niet altijd zeer nauwkeurige - levensbeschrijving van Busbequius. Uit 1903 dateert een biografie geschreven door de kanunnik De Schrevel. Zij komt voor in een zeer lange ‘discours’ waarin vele voorbeelden werden gegeven van beroemde Vlamingen. De redevoering was (vermoedelijk in een kortere vorm) gehouden tijdens een viering van het vijftigjarig bestaan van het ‘Comité Flamand de France’. Zij vond plaats op 14 september 1903 te Hazebrouck. Daarna werd het, zowel in België als in Frans-Vlaanderen, lange tijd stil rond Busbequius112.. Enige opwinding veroorzaakte de ontdekking van een kistje met Busbequius' hart. Dit geschiedde tijdens graafwerkzaamheden in de kerk van Boesbeke113..
Het boek ‘Vlaanderen zendt zijn zonen uit’ (1942) van Frans Olbrechts heeft er misschien toe bijgedragen dat de aandacht voor het leven en werk van Busbequius na de oorlog enigszins opleefde114.. In 1949 werd bovendien - bijna driehonderd jaren na de twee Dordtse uitgaven in de vertaling van Mr. Adriaan van Nispen (1652 en 1660)115. - door A.H. Huussen een nieuwe, levendige Nederlandse vertaling van de vier Turkse brieven gepubliceerd. De vertaling was gebaseerd op de Engelse vertaling van Forster en Daniell en had in de lage landen tot gevolg dat de belangstelling voor de keizerlijke gezant aan het hof van de sultan opbloeide116..
Het vierde eeuwfeest van Busbequius' vertrek van Wenen naar Constantinopel (1554-1954) werd aangegrepen voor een reeks festiviteiten in België en Noord-Frankrijk117.. In Boesbeke werd een tentoonstelling geopend, er waren een optocht en grote feestelijkheden en ter plaatse werd ook een monument opgericht met de beeltenis van Busbequius118.. De Koninklijke Vlaamse Akademie van Wetenschappen gaf in hetzelfde herdenkingsjaar een bundel algemene beschouwingen uit over aspecten van Busbequius' werk. De belangrijkste bijdrage hierin vormt de ‘Bibliographia Busbequiana’ van F.J. de Waele119..
De belangstelling voor Busbequius werd ook na 1954 in zijn geboortestreek zoveel mogelijk bevorderd120.. In België verschenen er nadien bij verschillende gelegenheden korte artikelen over Busbequius. Hendrik de Vocht bracht een schat aan gegevens bijeen over Busbequius in een korte biografie in het derde deel van de ‘History of the foundation and the rise of the Collegium Trilingue’ (1954). Een erkenning voor Busbequius uit wetenschappelijke hoek was ook de levensbeschrijving in het eerste deel van het ‘Nationaal Biografisch Woordenboek’ (1964) van België121..
In 1975 verscheen een studie over Busbequius door R.A. Dalle. Het boek is getiteld ‘Auger Ghislain de Busbecq, Humaniste et Homme de la Renaissance’. Dalle doet echter niet geheel recht aan vroegere auteurs die over dezelfde onderwerpen hebben geschreven en is in het algemeen onzorgvuldig. Voor zijn onderzoek had de auteur gebruik gemaakt van de verouderde Franse vertaling van Abbé de Foy uit 1748122..

De belangstelling elders in Europa gedurende de laatste tweehonderd jaren. De afbeeldingen van Busbequius.

Ook elders Europa spande men zich in de herinnering aan Busbequius levend te houden123.. De geschriften die verschenen, waren soms nationalistisch van aard maar kwamen toch vooral uit kringen van wetenschappelijk geïnteresseerden. Een stimulans voor het onderzoek naar het leven en werk van Busbequius vormden Duitslands goede betrekkingen met het sterk verzwakte Ottomaanse rijk in de tweede helft van de negentiende eeuw. Er verschenen enkele opmerkelijke, maar slechts in kleine kring gelezen studies over de Turkse brieven.

Zowel in Duitsland, waar Busbequius werd opgenomen in de ‘Allgemeine deutsche Biographie’, als in Frankrijk bestond een neiging Busbequius min of meer als nationaal ‘persoon’ op te eisen124.. In het begin van de twintigste eeuw werd Busbequius wel gezien als een vertegenwoordiger van de Europese beschaving temidden van de Aziatische barbarij125.. Later, in de vijftiger jaren, zag men Busbequius meer als de voorvechter en vertegenwoordiger van de gedachte van een verenigd Europa126. of als de man die Europa had behoed voor het Ottomaanse juk127.. De commercie, op zoek naar historisch cachet, maakte dankbaar gebruik van de mythen
rond Busbequius: ter gelegenheid van de Floriade van 1959 te Leiden brachten twee heren verkleed als Clusius en Busbequius en reizend in een postkoets tulpen van Constantinopel naar Leiden128.. Tenslotte wekte ook de verontwaardiging over het lot van de Koerden in Turkije interesse voor de Turkse brieven129..
Toch kwam Busbequius, zoals Hirschfeld aan het einde van de negentiende eeuw reeds opmerkte, vooral ter sprake naar aanleiding van wetenschappelijk onderzoek130.. Dit onderzoek had niet zozeer betrekking op de bestudering van zijn leven maar veeleer op verschillende aspecten van zijn wetenschappelijke belangstelling. Voorbeelden zijn het ‘Monumentum Ancyranum’, het Krimgotisch, de Griekse handschriften, de door Busbequius ingevoerde planten, of de geschiedenis van het Ottomaanse rijk en Hongarije. Het Duitse vriendschapsverdrag met Turkije gaf een extra impuls aan het wetenschappelijke onderzoek in de tweede helft van de 19de eeuw. Dit was het geval bij de bestudering van het ‘Monumentum Ancyranum’, een onderdeel van het veel omvangrijkere project onder leiding van Th. Mommsen om alle Latijnse inscripties in één groot ‘corpus’ uit te geven131.. Duitse verkenningen in het binnenland van Turkije deden bovendien de vraag rijzen naar de route die Busbequius tijdens zijn reis door Klein-Azië had genomen. Het dagboek van Hans Dernschwam zou hier overigens meer uitkomst bieden dan de Turkse brieven132.. De goede verstandhouding tussen Duitsland en Turkije kwam ook tot uiting in verschillende artikelen over Busbequius' leven en zijn Turkse gezantschap133.. De Duitse archeoloog Gustav Hirschfeld, die welbekend was met het leven in Klein-Azië na lange reizen door dat land, schreef over Busbequius' brieven: ‘Etwas charackteristischeres für die Türken (und nicht bloss jener Zeit), meinte ich nie gelesen zu haben’134..
Het zoeken naar nieuwe documenten uit het leven van Busbequius, zoals dat in Noord-Frankrijk in de tweede helft van de negentiende eeuw geschiedde, zien we ook elders op beperkte schaal gebeuren. In de achttiende eeuw had slechts Papadopolus in zijn geschiedenis van de universiteit van Padua naar aanleiding van enkele (thans verloren) documenten Busbequius in herinnering gebracht. Uit latere tijd was vooral het archiefonderzoek van Von Hammer-Purgstall, Von Aschbach, Hartl en Schrauf, Hirn en Holter belangrijk voor onze kennis van het leven van Busbequius. Het omvangrijke werk van Von Hammer is echter niet in alle opzichten betrouwbaar voor de periode van Busbequius' gezantschap.
Historici van de negentiende en twintigste eeuw hebben veelvuldig de Turkse brieven als bron voor hun werk gebruikt. Zij toonden zich
onder de indruk van Busbequius' vertelkunst en observatievermogen. Charrière, Dupuis en Peytraud vergeleken als eersten de Turkse brieven met de Franse gezantschapsbrieven uit de tijd van Busbequius' verblijf in Constantinopel135.. Von Hammer-Purgstall maakte enige kritische opmerkingen naar aanleiding van Busbequius' geschiedenis van de moord op Mustafa en diens zoontje136.. Zinkeisen verdacht Busbequius van een romaneske verfraaiing van de gebeurtenissen tijdens de opstand van Pseudo-Mustafa137.. Holter en Kural-Shaw gingen nog verder in hun afwijzing van de Turkse brieven als historische bron. Zij en ook Marcks en Schröder die de Turkse brieven zelf aan een nauwkeuriger onderzoek hebben onderworpen, komen nog ter sprake138..
We zien in de negentiende eeuw een sterke neiging tot romantiseren. Rouzière, een biograaf met een wonderlijke fantasie, ensceneerde bijvoorbeeld een ontmoeting tussen Karel V en de jonge Augerius waarbij de keizer uitroept: ‘Oh, le bel enfant’139.. Forster en Daniell, die overigens kritiek hadden op dergelijke verzonnen taferelen140., fingeerden een gesprek in Erasmiaanse geest tussen Haloinus, heer van Komen en de jonge Augerius141.. In een geromantiseerd leven van Elisabeth, koningin-weduwe van Frankrijk, liet Darlem Busbequius zijn intrek nemen in het ‘Hôtel de Cluny’ waar deze zich wijdde aan archeologische opgravingen; ook werd Busbequius bij verschillende gelegenheden sprekend, lachend en wenend ten tonele gevoerd142..
Ook in latere portretten van Busbequius spelen de fantasie en de romantiek een rol. Van de bewaarde afbeeldingen van Busbequius is een kopergravure uit 1557 door Melchior Lorck (Lorichs) de oudste143.. Zijn tekening was echter aan Busbequius' vroegere biografen nog niet bekend. Dit was wel het geval met de gravure die Miraeus in 1604 had laten drukken bij Philippus Galle in Antwerpen. Dit portret toont ons Busbequius op oudere leeftijd, met een wat mager en langwerpig gezicht, met een baardje en een snor. Hij draagt een mantel, afgezet met bont, daaronder een hemd met een grote gesteven pijpjeskraag en een reeks knoopjes. Boven het portret staat de tekst: ‘Vita decessit V Kal. Nouemb. MDXCI’. Drie disticha van de Latijnse dichter Ianus Lernutius staan aan de voet van de gravure144.. Aegidius Sadeler nam dit portret over in zijn
Busbequius-editie uit 1620 (München) en ook bij Foppens komen we het tegen. Bij Bullart echter vinden we een vrije bewerking van de gravure, uitgevoerd door Bullarts graveur E. de Boulonois145.. Latere afbeeldingen weken soms nog verder af van het oorspronkelijke voorbeeld: bij Rouzière vinden we een portret getekend in de trant van De Boulonois, maar nu met de ketting van het gulden vlies. Deze weergave berustte op een foutieve interpretatie van Busbequius' titel ‘eques aureus’146.. Hoe het schilderij van Busbequius in de portrettengallerij van de ‘alumni’ van de Leuvense universiteit eruit heeft gezien, is niet bekend; het portret is verloren gegaan in een grote brand tijdens de eerste wereldoorlog147..

De roep om wetenschappelijke bestudering. Aandacht voor Busbequius' taal en stijl.

Het ontbreken van een grondige wetenschappelijke bestudering van Busbequius' activiteiten werd in de laatste eeuw steeds uitdrukkelijker als een belangrijk gemis ervaren. Sarton pleitte zonder veel succes voor een grotere belangstelling van de kant van wetenschapshistorici148.. En ook bij filologen en historici klonk nadien steeds vaker de roep naar een -

grondige wetenschappelijke bestudering van Busbequius' leven en werk149..

Voor de schoonheid van Busbequius' Latijnse taal en stijl heeft er in de laatste twee eeuwen van de zijde van de Latinisten geen grote belangstelling bestaan150.. De Duitse classicus Anton Viertel (1902) uitte als een van de weinigen zijn bewondering voor Busbequius' stijl en taalgebruik: ‘Unzweifelhaft ist die lateinische Form diesen Briefen im Laufe der Zeit abträglich geworden, obgleich gerade in ihr ein besonderer Reiz liegt; denn Busbeek handhabt die lateinische Sprache mit einer Meisterschaft, die selbst dem Gelehrten von Fach Ehre machen würde, für jede Sache, für jede Stimmung findet er den natürlichsten und völlig entsprechenden Ausdruck, so dass, wenn der Gegenstand nicht den modernen Autor verriete, man meinen könnte, er habe in seiner Muttersprache geschrieben. Aber den Reiz der anmutigen Form überwiegt bei weitem das Interesse an dem, was der Autor von der neuen Welt, in die er versetzt ist, zu erzählen weiss (..)’151..

Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


landen