Augerius Gislenius Busbequius. Leven en werk van de keizerlijke gezant aan het hof van Süleyman de Grote

(1989)–Zweder von Martels– rechtenstatus

Afkortingen en tekens. Verantwoording van de verwijzingen en spelling. De behandeling van teksten. Verklaring van veel voorkomende vreemde begrippen en namen.

Afkortingen.

A¹.	eerste druk van Busbequius' geschriften, Antwerpen 1581 (cf. p. xvii)
A².	tweede druk van Busbequius' geschriften, Antwerpen 1582 (cf. p. xvii)
A²*.	tweede druk van Busbequius' geschriften (Antwerpen 1582), maar met daarin opgenomen de verbeteringen die door Busbequius waren aangebracht in een exemplaar van de editie uit 1581 (= A¹.). Dit exemplaar uit het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen (signatuur R19.6) is als drukkerskopij gebruikt voor de tweede druk uit 1582 (cf. p. xvii en H. IV, p. 87)
ADB	Allgemeine deutsche Biographie, I-LVII, Leipzig / München 1875-1912
Am	Amasya
AMP	Antwerpen, Museum Plantin-Moretus
An	Antwerpen
AÖG	Archiv für österreichische Geschichte
AOSH	Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae
Ap	appendix (in dit boek)
ArchFD	‘G 140 Archiv der Familie Dietrichstein, Kart. 421, Inv. Nr. 1898/40’
Au	Augsburg
B.	editie van Busbequius' geschriften, Bazel 1740 (reprint: Graz 1968) (cf. p. xvi) (= BUSBEQUIUS (1740 en 1968))
BBM	Besançon, ‘Bibliothèque Municipale’
BCDN	Bulletin de la Commission Historique du Département du Nord
BEGO	Augerius Gislenius Busbequius, Vlaams humanist en keizerlijk gezant, Hulde bij het vierde eeuwfeest van het begin van zijn gezantschap in het oosten (1554-1954), (Uitgave van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België), Brussel 1954
Bg.D232	‘Belgien D232’ (‘Registratur Maximilians II’)
BKB	Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I
bl	bijlage
BLGS	Biographisches Lexicon zur Geschichte Südosteuropas, I-IV, München 1974-1981.
Blot.	Hugo Blotius
BNB	Biographie nationale de Belgique, I-XLIII, Brussel 1866-1984
BOL	Boedapest, ‘Magyar Országos Levéltár’ (‘Hongaars Nationaal Archief’)
BOS	Boedapest, ‘Országos Széchényi Könyvtár’ (‘Nationale Széchényi Bibliotheek’)
Br	Brussel

Br.	editie van Busbequius' geschriften, Brussel 1632 (= BUSBEQUIUS (Brussel, 1632))
BRA	Brussel, Rijksarchief
BSB	Berlijn, ‘Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz’
BSBB	Bulletin de la Société Royale de Botanique de Belgique
BSG	Brno, ‘Staatliches Gebietsarchiv’
DSL	Dresden, ‘Sächsische Landesbibliothek’
Bu.	Augerius Busbequius
BUB	Boedapest, ‘Universitätsbibliothek’
bv.	bijvoorbeeld
C	Constantinopel
Cc	(La Celle) St. Cloud (‘Fanum St. Clothoaldi’ of ‘St. Clothoaldi’)
Cd.	Codex
cf.	vergelijk (‘confer’)
Clus.	Carolus Clusius
CP.XXX	‘Collectio Prayana Tomus XXX’
Cqsv.	‘Celluy que scauez vous’
d	druk
d.d.	‘de dato’
D.	Duits
DBI	Dizionario biografico degli Italiani, I-, Rome 1960 -
DBF	Dictionnaire de biographie Française, I-, Parijs 1933 -
Dietr.	Adam von Dietrichstein
DSL	Dresden, ‘Sächsische Landesbibliothek’
E.	Engels
Ecl.	‘Exclamatio sive de re militari contra Turcam instituenda consilium’
Ed	Edirne
Elis.	Elisabeth (Isabella), koningin-weduwe van Frankrijk
EUB	Erlangen, ‘Universitätsbibliothek’
f.	folio
F	Freiburg
FD.	Engelse vertaling van Busbequius' geschriften, Londen 1881 (= FORSTER / DANIELL (1881))
Fe.	Ferdinand
Ff.	editie van Busbequius' geschriften, Frankfurt 1595 (= BUSBEQUIUS (Frankfurt, 1595))
Fi.	Filips II
F.L.	‘Fol. Lat.’
Fm	Frankfurt am Main
fr	fragment
Fr.	Frans
FrBW.	‘Frankreich, Berichte und Weisungen’
g	geheimschrift, maar met de ontcijfering erbij geschreven
g*	niet ontcijferd geheimschrift
Gazt.	Domenigo Gaztelu
Gb.	‘Gedenkbuch’
GÖN	Geschichte der österreichischen Nationalbibliothek. I: Die Hofbibliothek (1368-1922), (ed. J. Stumvoll), Wien 1968

Granv.	Antoine Perrenot de Granvelle
GUB	Groningen, Universiteitsbibliotheek
H.	hoofdstuk
HKB	Den Haag, Koninklijke Bibliotheek
Hn.	editie van Busbequius' geschriften, Hanau (1605) (= BUSBEQUIUS (1605))
Hu.	Nederlandse vertaling van de Turkse brieven, Leiden 1949 (= HUUSSEN (1949))
I	Innsbruck
Id.	idem
It.	Italiaans
ITL	Innsbruck, ‘Tiroler Landesarchiv’
JKSK	Jahrbuch der kunsthistorischen Sammlungen des allerhöchsten Kaiserhauses
k	kopie
K	Komorn
Ka.	Aartshertog Karel
Ko	Konstanz
L	Lintz
Le.	editie van Busbequius' geschriften, Leiden 1633 (= BUSBEQUIUS (1633))
LAN	Lille (Rijssel), ‘Archives du Nord’
LBM	Lille (Rijssel), ‘Bibliothèque Municipale’
Lt.	Latijn
Lips.	Justus Lipsius
LUB	Leiden, Universiteitsbibliotheek
m	minuut
M	Madrid
Ma.	Maximiliaan
MAH	Madrid, ‘Real Academia de la Historia’
Malv.	Johannes Maria Malvezzi
Mas.	Andreas Masius
Me	Mechelen
MIÖG	Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung
MIÖS	Mitteilungen des österreichischen Staatsarchivs
Mont.	Graaf De Monteagudo
ms.	manuscript
MSB	München, ‘Bayerische Staats Bibliothek’
Mü	München
n.	noot (in dit boek, tenzij anders aangegeven)
NBG	Nouvelle biographie générale depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours (..) sous la direction de M. le Dr. Hoeffer, 1-46, Parijs 1854-1866
NBW	Nationaal biografisch woordenboek, I -, Brussel 1964 -
NDB	Neue deutsche Biographie, I -, Berlijn 1953 -
Nl.	Nederlands
NPL	New York, ‘Carl H. Pforzheimer Library’
o	origineel
ÖZGS	Österreichische Zeitschrift für Geschichte und Staatskunde
p.	pagina / kolom
P.	editie van Busbequius' geschriften, Parijs 1589 (= BUSBEQUIUS (Parijs, 1589))

Pa	Parijs
PBN	Parijs, ‘Bibliothèque Nationale’
Pr	Praag
ps	‘postscriptum’
r	‘recto’
Ra.	‘Reichsakten’
RBV	Rome, ‘Biblioteca Vaticana’
Re	Regensburg
Ru.	Rudolf II
RUB	Rostock, ‘Universitätsbibliothek’
S	Spiers
SAG	Simancas, ‘Archivo General’
s.a.	‘sine anno’
sc.	namelijk (‘scilicet’)
s.d.	‘sine dato’
Sp.	Spaans
SpDK.	‘Spanische Diplomatische Korrespondenz’
s.v.	‘sub voce’
sv	samenvatting van een brief (‘extractus literarum’)
T.	Turks
TG	Tijdschrift voor Geschiedenis
Tk.	‘Türkei’
Tsj.	Tsjechisch
v	‘verso’
VAS	Venetië, ‘Archivio di Stato’
Ve.	Antonius Verantius
VeZBu.	Verantius, Zay, Busbequius
VeZ.	Verantius, Zay
VKNÖ	Veröffentlichung der Kommission für neuere Geschichte Österreichs
vlg.	en (de) volgende bladzijde(n)
w.	handschrift van de ‘Exclamatio’ uit 1576 (= WNB Cd. 8658) (cf. p. xvii)
W	Wenen
Wijs	Albert de Wijs
WHA	Wenen, ‘Hofkammerarchiv’
WNB	Wenen, ‘Österreichische Nationalbibliothek’
WSA	Wenen, ‘Haus-, Hof- und Staatsarchiv’
WVA	Wenen, ‘Verwaltungsarchiv’
Zay.	Gabriel Zayas
Ze.	Michael Zernovitz
ZZB	Zürich, ‘Zentralbibliothek Kantons-, und Stadt- und Universitätsbibliothek’

Tekens.

*	Zie boven: A2. en g
+	Zie appendix III: ‘Overzicht van de uitgaven van Busbequius' geschriften’, p. 525 vlg..
{..}	Hetgeen tussen accolades staat, is een toevoeging of interpretatie van de schrijver van dit boek. Accolades komen verder ook voor bij verwijzingen naar de correspondentie, en wel met de volgende betekenissen: 1) dat het document is verloren gegaan, maar het bestaan ervan is uit de literatuur of uit documenten bekend; in zo'n geval staat de verwijzing in zijn geheel tussen accolades. 2) Indien echter de datering, de auteur en de geadresseerde tussen

	accolades staan, betekent dit dat deze gegevens niet uitdrukkelijk in het document staan vermeld maar afgeleid zijn uit de inhoud ervan. 3) Staan de afkortingen o, k, m tussen accolades, dan wil dit zeggen dat een typering van het handschrift als origineel, kopie, minuut onzeker is.
<...>	zie behandeling van teksten, p. xviii.
[...]	zie behandeling van teksten, p. xviii.
[[...]]	zie behandeling van teksten, p. xviii.

De beschrijving van publicaties en handschriften.

In de voetnoten wordt in de regel slechts de (verkorte) naam van de auteur (in hoofdletters) en het jaartal van de gebruikte publicaties aangegeven; de volledige titel treft men aan in de bibliografie, achterin dit boek.

Verwijzingen naar ongepubliceerde teksten worden in de voetnoten in de regel slechts kort aangegeven. Een volledige beschrijving vindt men in Appendix IV ‘Overzicht van de correspondentie van Busbequius (..)’, p. 523-548.

Zie voor een verdere toelichting: 1. Appendix III: ‘Overzicht van de uitgaven (..). Inleiding’, p. 515-522; 2. Appendix IV: ‘Overzicht van de correspondentie van Busbequius (..). Verant woording van de verwijzingen’, p. 523-548

Referentietekst van Busbequius' geschriften. Verwijzingen naar Busbequius' geschriften.

Als referentietekst van Busbequius' geschriften is gebruik gemaakt van de editie van de Opera Omnia uit 1740 (Bazel, = B. = BUSBEQUIUS (1740 en 1968)). Behalve de ‘Legationis Turcicae epistolae quatuor’ en de ‘Exclamatio, sive de re militari contra Turcam instituenda consilium’ zijn 53 brieven van Busbequius aan Rudolf II in deze editie afgedrukt.

Deze editie biedt als voordeel een gemakkelijke toegankelijkheid dankzij een fotografische herdruk in 1968 (Graz). De nadelen van deze editie zijn echter de onbetrouwbaarheid van de tekst en de talrijke afwijkingen van de edities van 1581 (Antwerpen, = A¹.), 1582 (Antwerpen, = A².) en 1589 (Parijs, = P.), alsmede van het handschrift van de ‘Exclamatio’ uit 1576 (WNB cd. 8658 = w.). Alleen in deze vroege edities namelijk heeft Busbequius zelf de hand gehad (cf. hoofdstuk IV).

Ook ontbreken in deze referentietekst 37 brieven van Busbequius aan keizer Maximiliaan II, en vijf brieven van Busbequius aan keizer Rudolf II; deze brieven komen slechts voor in twee edities uit 1632 (Brussel) (zie appendix III, p. 519).

De tekstverschillen tussen de edities van 1740, die van 1581, 1582, 1589, en het handschrift uit 1576 zijn slechts aangegeven, indien ze voor het begrip van de tekst of voor de interpretatie van de tekst in relatie tot het betoog in de hoofdstukken belangrijk zijn. Een volledig overzicht van de varianten is in mijn bezit; het beslaat meer dan vijftien pagina's.

Bij de verwijzingen naar plaatsen in de verschillende tekstuitgaven (B., w., A¹., A²., A²*., P. etc.) wordt behalve het paginanummer ook het regelnummer aangegeven, bv. B.9, (2-3) (= de editie uit 1740 (of de reprint uit 1968), pagina 9, regel 2 tot en met 3).

De spelling van persoonsnamen en aardrijkskundige aanduidingen.

Personen behouden hun historische naam, tenzij een Nederlands equivalent algemeen geaccepteerd is. We spreken dus van Mustafa,

Süleyman, Karel V, Filips II, de hertog van Lotharingen enz., maar ook van Jean Ghiselin.

Ook bij aardrijkskundige aanduidingen wordt in het algemeen het Nederlandse equivalent gebruikt indien dit beschikbaar is, dus Boedapest, Wenen, Zevenburgen etc.. Veel plaatsen in Hongarije behouden in dit boek hun oude Duitse naam omdat deze dichter bij het Nederlands staat dan de Hongaarse naam. De moderne Hongaarse naam wordt echter zoveel mogelijk bij een eerste vermelding tussen ronde haakjes bijgevoegd. In enkele gevallen wordt ook aangegeven hoe Busbequius en zijn tijdgenoten de plaats plachten te noemen. In het algemeen stond de spelling van zowel persoonsnamen als geografische namen in de zestiende eeuw niet vast. Men leze bijvoorbeeld wat in hoofdstuk V, p. 108-109 gezegd wordt over de namen die voor Busbequius zelf in omloop waren.

Behandeling van gepubliceerde en ongepubliceerde teksten.

a. Gepubliceerde teksten.

Bij aanhalingen uit gepubliceerde teksten is in de regel niet van deze teksten afgeweken. Hierop gelden de volgende uitzonderingen: de verschillende variaties van ae (e, e-caudata en ae) zijn steeds als ae geschreven; accenten op Latijnse woorden zijn niet overgenomen en de interpunctie is aangepast aan modern gebruik. Weinig gebruikelijke afkortingen zijn opgelost.

b. Ongepubliceerde teksten.

-Bij teksten in de volkstaal is de spelling van het handschrift gehandhaafd; eigennamen en titels zijn consequent met een hoofdletter geschreven; accenten en interpunctie zijn lichtelijk aangepast aan modern gebruik.

-Bij Latijnse teksten is de tekst van het handschrift gevolgd; hierop zijn de volgende uitzonderingen van toepassing:

1.	de interpunctie is aangepast aan modern gebruik;
2.	hoofdletters blijven gehandhaafd; titels en namen zijn echter met hoofdletters geschreven;
3.	de ‘j’ is in principe steeds omgezet in i; de verschillende variaties van ‘ae’ (‘e’, ‘e-caudata’, ‘ae’) zijn steeds als ‘ae’ geschreven; de ‘u’ en ‘v’ zijn altijd als ‘u’ geschreven, ‘U’ en ‘V’ zijn echter steeds geschreven als ‘V’ (bv. uti, uox, Vniuersa, Victor); indien de spelling in andere dan de beschreven gevallen verwarring oplevert, is zij aangepast en is de wijziging aangegeven in de voetnoten.
4.	afkortingen zijn opgelost en slechts in bijzondere gevallen aangegeven (bijvoorbeeld: D<ivus> naast D<ominus>). Enkele veel voorkomende afkortingen zijn niet opgelost: Caes. M.^tas V. (= Caesarea Maiestas Vestra), Reg. Cel.^do V. (= Regia Celsitudo Vestra), Sacr. (= Sacra), Ser.^mus (= Serenissimus) en combinaties of afgeleide vormen van deze afkortingen.

c. Tekens in teksten van ongepubliceerde geschriften.

<ivus>	opgeloste letters in geval van afkortingen (zie echter b (4))
[tamen]	onleesbare of verminkte tekst, maar zoveel mogelijk hersteld of aangevuld
[../--]	id.; aantal punten (c.q. strepen) geeft het aantal letters (c.q. woorden) weer
[[sed]]	door de schrijver of kopiïst van de tekst doorgehaald woord

[[../--]]	id.; aantal punten (c.q. strepen) geeft het aantal letters (c.q. woorden) weer
{..}	zie: Afkortingen en tekens, p. xvi.

Verklaring van veel voorkomende vreemde begrippen en namen.

Aga	titel van een (hoge) officier binnen het Ottomaanse leger, maar ook van hofdignitarissen.
Ajem-oglans	(Lt. ‘agiamoglani’) recruten die worden opgeleid tot janitsaren en andere betrekkingen in dienst van de sultan.
Akindji / alcangi	(Lt. ‘Achengior’) de vrijwillige cavalerie.
Aleppo	stad en provincie in Noord-Syrië.
Anatolië	(T. ‘Anadolu’) 1. het gehele Ottomaanse gebied in Klein-Azië; 2. de provincie van die naam.
Asper(s)	(T. ‘Akça’) Ottomaanse zilvermunt van geringe waarde.
Bailo	de permanente Venetiaanse ambassadeur in Constantinopel, tevens hoofd van de Venetiaanse gemeenschap in het Ottomaanse rijk.
Bairam	benaming van de twee grote religieuze feesten: 1. de kleine bairam wordt gevierd aan het einde van de vastenmaand ramadan; 2. de grote bairam vindt 70 dagen later plaats aan het begin van de pelgrimage naar Mekka.
Beg	1. sandjakbeg (zie daar); 2. (voornaam) heer, edele.
Beglerbeg	bestuurder van een provincie of groep provincies en opperbevelhebber van de cavalerie.
Bölük-basji	(It. ‘Bolluckbassi’) kapitein van de janitsaren.
Cavassa	zie tsjausj(en).
Dadiaan	titel van de Ottomaanse vazalvorsten van Mingrelië (Kaukasië).
Danishmend	(Lt. ‘Talismanus’) afgestudeerde aan de Medrese, Islamitische theologische en rechtsgeleerde hogeschool, met bevoegdheid om onderwijs te geven en geestelijke ambten uit te oefenen.
Deli	(Lt. ‘dellii’ cf. B.18 3,(4)) letterlijk ‘dwazen’, maar in positieve zin van ‘moedigen’; de deli vormden de lichte ruiterij die door vizieren, beglerbegs en sandjakbegs als lijfgarde werd gebruikt.
Deli-basji	bevelhebber van de deli.
Derwisj	lid van een Moslimse mystieke broederschap.
Divan	de Ottomaanse staatsraad onder voorzitterschap van de grootvizier (cf. grootvizier), ook raad op lager niveau.
Djebedji-basji	commandant van de harnasmakers, van het wapen makers corps.
Dragoman(s)	(Lt. ‘dragomanus’, T. ‘terdjüman’) tolk, vertaler.
Emirahur	(Lt. ‘imbrehor’ (Lt.), T. ‘Imrahor’) opperstalmeester.
Goerebas	zie Sipahi(s).
Grootvizier	hoogste ambtsdrager van de sultan met civiele en militaire bevoegdheid; voorzitter van de divan.
Hazine	(Lt. ‘hasna’) schatkamer, thesaurie.
Heidukken	(Lt. ‘heydones’) rovers in de Hongaarse gebiedsdelen, ongeregelde soldaten (cf. martoloten).
Hodja	(Lt. ‘hoggia’) hoogste geestelijke godsdienstleraar en tevens vertrouwelijk adviseur van de sultan (cf. imam).

Imam	moslimvoorganger in moskee; imams en hodja's behoren tot de ulema's.
Imaret	armenkeuken.
Janitsaren	infanteriesoldaten, elitekorps van het Ottomaanse leger.
Kahya	(Lt. ‘Chiahia’) majordomus, rentmeester, intendant van de pasja.
Kadi	(Lt. Caddy) rechter.
Martoloten	(Lt. ‘Martolossi’) ongeregelde, licht bewapende christelijke hulptroepen in de Ottomaanse grensgebieden.
Moefti	moslims wetgeleerde, officieel aangesteld tot het beantwoorden van vragen over Islamitisch recht; de uitspraken van de moefti heten fatwa's.
Nassade	Habsburgs oorlogsschip op de Donau.
Oeloefedjis	zie Sipahi(s).
Pera	thans Beyoglu.
Rumelië	Ottomaanse provincie in Zuidoost-Europa met als centrum Sofia.
Sandjak	regeringsdistrict, onderdeel van provincie (zie beglerbeg).
Sandjak(beg)	militair en bestuurlijk bevelhebber van een Sandjak.
Serail	paleis van de sultan.
Sipahi(s)	(Lt. ‘Spahi’) de vaste cavalerie van het Ottomaanse leger, onderverdeeld in vier groepen (in volgorde van belangrijkheid): I/1. sipahi-oglans (sipahi in engere zin); 2. silihdars; 3. oeloefedjis (Lt. ‘Ulufagi’); 4. goerebas (Lt. ‘Garipigi’); II. de zogenaamde feodale cavalerie van het Ottomaanse rijk, gevormd uit de timarioten klasse.
Tsjausj(en)	(Lt. ‘chiaus(si)’) hoge overheidsambtenaar binnen het Ottomaanse rijk (Forster en Daniell, en ook Huussen spreken telkens over ‘cavassa('s)’ (T. ‘kavas(s)’ = een lage dienaar), terwijl tsjausj(en) bedoeld is/zijn.
Tsjausj-basji	hoofd van de tsjausjen.
Uskoken	(Lt. ‘Uskokii’) (letterlijk: vluchtelingen) (zee)rovers uit Servië en Kroatië die overvallen pleegden op de Ottomaanse gebieden, veelal vanuit de basis te Senj.
Woiwode	(Lt. ‘Weyvoda’) officier, gouverneur.

Vorige Volgende