De memoires

Luctor et emergo

[p. 339]

18
Bevrijd van dat jarenlange juk

Het ‘staaljaar’ 1983 is me ook nog om een heel andere reden bijgebleven. In augustus werd ik namelijk geopereerd aan mijn hart. De operatie gebeurde in een periode die, fysiek gesproken, zeer vermoeiend was wegens de marathonzittingen en de nachtelijke ministerraden over onder meer Cockerill-Sambre.

Ik wist dat mij vroeg of laat een heelkundige ingreep te wachten stond. Op mijn veertiende had ik een hartprobleem overgehouden aan een streptokokkeninfectie. Ik had een aorta-insufficiëntie, mijn aortaklep sloot niet meer goed. Hierdoor vloeide een deel van het gestuwde bloed telkens terug, zodat mijn hart steeds meer moest pompen. De dokters vertelden me dat mijn hartspier dat uiteindelijk niet meer zou aankunnen. De linkerhartspier zou zich uitzetten, zodanig dat ook de andere hartklep niet meer zou kunnen sluiten, met fatale gevolgen. De dokters zeiden me bovendien dat ik elke grote inspanning moest vermijden, zo zou ik wel negentig jaar kunnen worden. Maar met mijn drukke levenswandel zou daar zonder operatie geen sprake van zijn.

Toen ik nog jong was bleven de medische rapporten geruststellend. Als kind was ik soms wel bedrukt door de wetenschap aan welke kwaal ik leed. Anders dan mijn klasgenootjes leefde ik voortdurend met de dood voor ogen. Maar misschien heeft die doodsgedachte wel stimulerend op mijn persoonlijkheid gewerkt. Ik wilde iets bereiken tijdens de korte tijd die mij was gegund. Al vroeg liet ik me drijven op het inzicht dat het leven een bijzondere dimensie krijgt als je volledig voor iets gaat. Ik studeerde, en engageerde me via de politiek voor het algemeen belang. Dankzij de drijvende kracht van mijn engagement kon ik mezelf overstijgen, en mijn beperkingen, ook de fysieke, relativeren. Tot elke prijs wilde ik iedere opdracht tot

[p. 340]

een goed einde brengen, ook al was het zeker dat anderen ervan de vruchten zouden plukken.

Eigen grenzen definitief overschreden

Jarenlang wijdde ik mijn leven dus intensief aan de politiek, ondanks mijn hartkwaal die steeds meer restricties oplegde aan mijn doen en laten. In 1977, ik was toen partijvoorzitter, voelde ik al dat ik niet meer kon wandelen of fietsen zoals voorheen. In die periode begon ik ook met het innemen van bètablokkers om mijn hart rustiger te maken. Bij de eerste ernstige fysieke verwittiging zouden de dokters ingrijpen en het mechanisch defect herstellen.

En inderdaad, na mijn terugkeer van de begrafenis van Sovjetleider Breznjev in Moskou, in november 1982, scheen dat moment zich aan te kondigen. Gedurende 24 uur had ik last van extrasystolen, hartritmestoornissen, waardoor ik me erg benauwd voelde. Zelfs een week rust in het droge woestijnklimaat van Tunesië hielp niet. Klaarblijkelijk had ik mijn grenzen definitief overschreden. Ik besliste dan ook om me zo spoedig mogelijk te laten opereren. Maar er stelde zich een dubbel probleem. Zou ik nadien nog als eerste minister kunnen functioneren? En hoe zou de publieke opinie reageren?

Zolang het ogenblik en de plaats van de ingreep niet definitief vastlagen, sprak ik met niemand over mijn operatie. Ik dacht dat mijn gezondheidstoestand de regeringswerkzaamheden immers zou kunnen beïnvloeden, of zelfs de verdenking van aanstellerij kunnen doen rijzen. Ik bracht enkel koning Boudewijn op de hoogte, die zich uitermate bezorgd toonde. Hij was namelijk zelf verscheidene keren behandeld en begreep mijn last. Enkele dagen voor de operatie werd ik samen met mijn vrouw uitgenodigd op het kasteel van Laken. Samen woonden we er een misviering bij. Ik ontving er overigens het sacrament van de levenden, niet dat van de stervenden! Het sacrament had voor mij een grote betekenis gekregen na de familiale en persoonlijke drama's rond het ongeval van mijn zoon Kris.

De politieke omstandigheden dwongen mij echter om de operatie telkens weer uit te stellen. Ik moest eerst nog de staalkwestie beslechten, tot het akkoord van 26 juli. De daaropvolgende dagen besteedden we aan de

[p. 341]

opmaak van de begroting voor 1984. Maar van uitstel was geen sprake meer toen het geneeskundig onderzoek een ‘drukverlies’ van 30 procent op de hartpomp signaleerde, wat dus op een lek wees. Op maandag 1 augustus verdedigde ik nog de opgemaakte begroting op een persconferentie, maar wist niet beter of ik zou dezelfde avond nog in het Leuvens Universitair Ziekenhuis worden opgenomen. Uiteindelijk gebeurde dat pas twee dagen later, want de artsen ontvingen liever een ontspannen patiënt.

Met zonderling zelfvertrouwen

Dinsdagavond ging ik met mijn echtgenote Lieve nog naar Fanny en Alexander kijken. We waren al twintig jaar lang fans van Bergman en hadden een regeling met de Gentse bioscoop om onopvallend in de donkere zaal binnen te kunnen komen. Op woensdag kreeg ik mijn ziekenkamer in het Leuvense Sint-Rafaëlziekenhuis. Mijn vrouw herinnerde me eraan dat onze zoon Kris daar vijf jaar eerder haast in hetzelfde bed had gelegen. 's Anderendaags werd ik gekatheteriseerd. Via mijn armslagader werd een sonde naar het hart geleid, en ik kon het hele gebeuren met eigen ogen volgen op de monitor. De katheter gleed pijnloos door mijn aders. Professor-cardioloog Hilaire De Geest vertelde me dat ik een goed en sterk hart had, maar dat de aorta-insufficiëntie te groot was geworden. Er moest dus dadelijk worden geopereerd.

Vanuit het ziekenhuis belde ik daarop onmiddellijk naar mijn woordvoerder en mijn kabinetschef. Ik bracht ook zelf alle vicepremiers telefonisch op de hoogte. Veel van mijn collega's waren al op vakantie in het buitenland en waren moeilijk te bereiken. Iedereen reageerde ontsteld, want van een nakende operatie had niemand iets vermoed. Jean Gol zou mijn taak tijdens de herstelperiode ad interim overnemen.

Kort nadien had ik met de artsen nog een discussie over de vraag of we de operatie wel zouden bekendmaken aan de bevolking. Om deontologische redenen vroegen ze me geen enkele ruchtbaarheid te geven aan de ingreep. Maar ik liet hun op dat stuk weinig hoop. Een premier kan immers niet zomaar enkele maanden van het toneel verdwijnen. Uiteindelijk stelden Lou De Clerck, de woordvoerder van het UZ Manu Keirse, en ikzelf een communiqué op.

[p. 342]

Op vrijdagochtend, om zeven uur, kreeg ik het spuitje voor de verdoving. Hoogleraar-chirurg Georges Stalpaert kwam me nog even goedendag zeggen. Hij had me voorgesteld de Zweeds-Amerikaanse metalen Björk-Shileyklep te laten inplanten.

Met een zonderling zelfvertrouwen onderging ik die dag alles. Bij dergelijke medische ingrepen wordt het lichaam van de patiënt zwaar afgekoeld. Het hart zelf koelt af tot 25 graden Celsius. In die kou valt het vanzelf stil, zodat de chirurg aan het werk kan. De hart-longmachine neemt ondertussen de levensfuncties over. Het borstbeen wordt overdwars doorgezaagd, de klep met twintig hechtingen aangebracht. Het is een virtuoos gebeuren. Maar de operatie boezemde me geen ogenblik angst in. Vooraf was ik niet eens te biecht gegaan.

In de loop van de namiddag werd ik wakker uit mijn verdoving. Dit was een enig moment. Ik had het gehaald! Ik was bevrijd van dat jarenlange juk, die sluimerende angst, die fysieke beperking! Toen ik mijn ogen opende zag ik mijn vrouw voor me staan. Ze vertelde me dat alles naar wens was verlopen. Ik wilde antwoorden, maar kon dat niet omdat ik werd beademd door een zuurstofapparaat. 's Anderendaags mocht ik door de stethoscoop naar het kloppen van mijn hart luisteren. Ik vond het wonderlijk om die klep te horen tikken. Het was een prachtig geluid, zonder de minste dissonant.

Buiten de muren van het ziekenhuis ging het leven ondertussen rustig voort. De bevolking was op de hoogte gebracht en de staatszaken waren niet onderbroken. Ik werd ontroerd door hopen ondersteunende telegrammen, brieven en bloemstukken uit het hele land. Blijkbaar voelt de bevolking zich sterker verbonden met een bewindsman als hij ook problemen heeft. Pijn is herkenbaar. Tot mijn grote opluchting reageerde de bevolking dus bijzonder positief. Ik werd sindsdien meer als mens gezien, niet louter als een vertegenwoordiger van een instelling, of als een poisson froid. Anderen konden het echter niet laten om cynisch op te merken dat het nu vaststond dat Martens wel degelijk een hart had.

In de daaropvolgende jaren werd ik geregeld benaderd door mensen met een gelijksoortig hartprobleem. Dat gebeurt nu overigens nog. Ik ben immers het levende bewijs van het welslagen van een dergelijke ingreep. Tot mijn groot genoegen heb ik al vele bezorgde hartpatiënten kunnen geruststellen en aanmoedigen. Een dokter kent de ziekte vanbuiten, maar

[p. 343]

de patiënt voelt ze vanbinnen. Ook de angst en de pijn die ermee gepaard gaan.

Enkele dagen na de operatie werd ik van de afdeling intensieve zorgen naar mijn eigen kamer overgebracht, en dat was wel een hele ellende. Ik moest nu helemaal zelfstandig en op een yoga-achtige manier ademhalen, met een bijzondere beweging van het middenrif waarin ik me tevoren had getraind. Ik was fysiek wel sterk genoeg om een korte, geïmproviseerde persconferentie te geven voor radio en televisie. Onmiddellijk daarna trok ik me volledig terug in mijn privéleven en het langdurige revalidatieproces. Voortaan zou ik voortleven met het metalen geluid van mijn eigen hartslag. Aanvankelijk gaf de hartklep mij een wat vreemd gevoel. In een volgende fase raakte ik ermee vertrouwd, tot ik er ten slotte zelf op ging vertrouwen. Opdat de klep goed blijft functioneren moet de stollingsgraad van mijn bloed lager liggen. Daarom neem ik sindsdien elke dag een bloedverdunnend middel. Als ik een bloedende verwonding oploop, moet de stolling dus wel prompt worden opgedreven.

Koninklijke bezorgdheid

Ik bracht mijn herstelperiode door in het binnenland, eerst in Opgrimbie, nadien in Oostduinkerke. Koning Boudewijn was zo vriendelijk me zijn residentie in Opgrimbie ter beschikking te stellen voor mijn revalidatie. Op een bepaalde dag kwam hij eens zonder lijfwachten of protocol het domein opgereden in een Volkswagen. ‘Sire, u neemt hiermee een groot risico’, zei ik. Maar de koning trok zich daar niet veel van aan. Ik denk dat hij vooral een vriendelijk gebaar wilde stellen. Bovendien belde hij me in die periode zowat elke dag op om naar mijn toestand te informeren. Het is overigens zo dat ik het overlijden van zijn vader, koning Leopold III, vernam. Ik wilde absoluut zijn begrafenis bijwonen, maar mijn dokters deden me van dat voornemen afzien. Dat viel me zwaar, temeer omdat prinses Liliane me later liet weten dat koning Leopold de laatste dagen van zijn leven meermaals had geïnformeerd naar mijn gezondheidstoestand.

Van augustus tot half oktober stond ik dus volledig buiten het politieke gebeuren en dat bleek me erg mee te vallen. Op geen enkel ogenblik moest ik tussenbeide in de beslissingen van de regering. Ik hield bewust grote

[p. 344]

afstand. Elke dag voelde ik me weer wat frisser worden, virieler ook, en werd ik minder gauw vermoeid. Ik vulde mijn tijd met de lectuur van dagbladen, oefeningen op de computer en lange wandelingen, bij voorkeur op het verlaten strand van Oostduinkerke. Daar, langs de waterlijn, overviel me meermaals een intens geluksgevoel. Ik genoot op een nieuwe manier van het fysieke bestaan. Ik had meer dan ooit aandacht voor licht en kleuren. Gevoelens van geduld en onderworpenheid aan de tijd vervulden mij. Ik las Shakespeare en Gezelle en ik moest tot grote vreugde vaststellen dat de wetenschap het, wat mij betreft, allemaal had weten op te lossen.

Wanneer ik dit neerschrijf, gaat er wel een en ander door me heen. Het is geen geheim dat mijn gezin en ik heel wat beproevingen hebben moeten doorstaan. Ik heb meer lijden gekend dan vele anderen. Bovendien zijn die tegenslagen ook door veel mensen gekend, vanwege mijn openbare functies. In de lijn van mijn ervaring kan ik dan ook zeggen dat lijden geen onoverwinnelijke fataliteit is, iets waartegen men niets kan doen.

De lezer weet dat ik mijn ouders zeer vroeg heb verloren. Dat is een speling van het lot. Het had anders kunnen lopen als de geneeskunde toen al veel verder was geëvolueerd. Vandaag is dat vanzelfsprekend in ons land. Mijn geslaagde openhartoperatie vormt het bewijs dat mens en wetenschap vaak superieur zijn aan de fataliteit. Mijn oudste zoon en ikzelf hebben de dood in de ogen gekeken. Wij hebben echter een beroep kunnen doen op vrienden uit de geneeskunde, op grote middelen. Een tijdlang heb ik me overigens afgevraagd of men voor andere mensen misschien niet zoveel moeite deed. De ervaring heeft me gelukkig geleerd dat dit wel zo is. Ik beschouw dat als een eminente sociale rijkdom.

Wie zwaar beproefd is geweest en de uiterste grenzen van angst en verdriet kent, is ook beter bestand tegen de kleine tegenslagen of ongerieflijkheden in onze dagelijkse geschiedenis. Wat voor mij de doorslag geeft, is het diepere besef van de ongelooflijke vooruitgang die onze samenleving sinds meer dan een halve eeuw heeft gemaakt. De promotie van de mens in zijn gezondheid, zijn huisvesting, zijn onderwijs en - wat Vlaanderen aangaat - zelfs in zijn politieke emancipatie, weegt veel zwaarder door dan wat de strijd tegen de economische crisis ons heeft opgelegd. Er is in mij inderdaad iets dat zegt dat, vergeleken bij het wonder van de volksverheffing na de oorlog, de inleveringen eigenlijk bijzaak waren. Ik weet wel dat dit gevoel verraderlijk kan zijn, en ik wil de geleverde inspanningen niet

[p. 345]

onderschatten. Ik tracht me daar bewust van te blijven, maar zal inderdaad wel getekend zijn door de grote uitdagingen van het lot die ik heb meegemaakt.