Over de interpretatie van De donkere kamer van Damokles van Willem Frederik Hermans

De twee betekenissen van ‘Dorbeck bestaat (niet)’

Voordat ik mijn visie over het misverstand als centraal idee van de roman ontwikkel moet ik eerst door analyse van de uitspraak ‘Dorbeck bestaat (niet)’ het punt van Dorbeck's al of niet bestaan verhelderen dat ten grondslag ligt aan elke interpretatie van de roman en mijns inziens de beschouwingen erover tot nu toe vertroebeld heeft. Hermans heeft zelf aangegeven wat voor hem het belangrijkste was bij het schrijven van dit werk. Hij meent dat de waarheid van de historicus in vergelijking met die van de natuurkundige ‘niet veel meer is dan een fabel, een mythe of het waansysteem van een paranoialijder’. En zo is het ‘() niet uit te maken wie Dorbeck geweest is, of hij bestaan heeft of niet, aan wiens kant hij stond’ (1963, 44-45). Het middelste deel van deze zin - of Dorbeck bestaan heeft - kan op twee (en zelfs meer) manieren opgevat worden, zoals steeds het geval is als een naam meer is geworden dan louter een verwijzing (denotatie) en een zekere betekenis (connotatie) heeft gekregen.⁴ En doordat deze twee manieren niet onderscheiden worden ontstaat de verwarring in de discussie. De vraag kan betekenen: heeft er in de romanwerkelijkheid iemand bestaan die zich als Dorbeck aan Osewoudt presenteerde, en die bovendien - hier komt er enige betekenis bij - sterk op hem leek en hem opdrachten gaf? Dan is het antwoord ja, zoals ik nog zal toelichten. Maar de vraag kan ook betekenen: heeft er iemand bestaan wiens werkelijke naam Dorbeck was, die steeds verzetsstrijder was, die geheel en al degene is waarvoor Osewoudt hem houdt? Hier wordt de betekenis aanmerkelijk uitgebreid. Dan is het antwoord dat dit onzeker is. Als Hermans zegt dat het niet uit te maken is of Dorbeck bestaan heeft bedoelt hij dit, ook blijkens de context van de hele zin, in de tweede betekenis. Als je je afvraagt wie iemand is en aan welke kant hij stond impliceer je namelijk met je vraag al zijn bestaan.⁵

Het verwarrende is echter dat de vraag of Dorbeck bestaat of bestaan heeft voor vele beschouwers en trouwens ook voor inspecteur Selderhorst, die het onderzoek naar Osewoudt leidt, in elk geval ook eenvoudigweg betekent: bestaat er een man die zei Dorbeck te heten, die op Osewoudt lijkt en hem opdrachten gegeven heeft? En die vraag is door de lezer beves-

4 Vergelijk met de vraag of Jezus van Nazareth bestaan heeft. Deze vraag kan op zichzelf betekenen of er in de tijd van de Bijbelse Jezus iemand in Nazareth bestaan heeft die Jezus heette (denotatie). Maar gelovigen zullen hier natuurlijk niet mee tevreden zijn. Voor hun heeft hij alleen bestaan als er iemand bestaan heeft die ook gezegd en gedaan heeft wat er in de evangeliën over hem verteld wordt (connotatie). Er zijn hierbij allerlei tussenposities mogelijk. Orthodoxen zullen misschien zeggen dat hij niet bestaan heeft als hij niet na zijn dood weer verrezen is. Sommige vrijzinnigen stellen niet deze eis en zullen menen dat hij bestaan heeft als hij de kruisdood gestorven is, of misschien alleen maar als hij een voorbeeldig mens is geweest en een bepaald deel gezegd en gedaan heeft van wat de evangeliën vermelden. Welk deel is ter keuze. Het ligt eraan wat de gelovige essentieel acht. De vraag of Jezus van Nazareth - of Dorbeck - bestaan heeft kan dus vele betekenissen hebben. Fundamenteel is de tweedeling tussen de denotatieve en de connotatieve vraag. Vervolgens kan de laatste soort vraag allerlei mogelijke betekenissen inhouden. In het geval van de vraag naar Dorbecks bestaan spreek ik om het niet onnodig gecompliceerd te maken van twee betekenissen.

5 Saskia de Vries heeft gesignaleerd dat Janssen in de derde druk van zijn boek over de roman het idee dat Dorbeck mogelijk niet zou bestaan omdat hij een hallucinatie van Osewoudt zou kunnen zijn heeft laten vallen (1984, 291). Ik denk dat zijn weifelen verklaard kan worden door mijn begripsonderscheiding. De Vries vraagt om Janssen's argumenten voor het bestaan van Dorbeck. Ik geef de aanwijzingen daarvoor, die sterker zijn, want rechtstreekser, dan enig argument zou kunnen zijn.

[p. 11]

tigend te beantwoorden. Daarom is het op zijn minst misleidend om te zeggen dat niet uit te maken is of Dorbeck bestaan heeft. En als men bedoelt dat door de lezer niet vast te stellen is of er iemand bestaan heeft die op Osewoudt lijkt en hem opdrachten gaf is men helemaal op een dwaalspoor.

Ik zal nu mijn opvatting dat Dorbeck zonder enige twijfel bestaat toelichten, niet alleen omdat ze ingaat tegen een vrij algemeen ingenomen standpunt, maar ook omdat ik dit nodig zal hebben voor mijn denkbeeld over het misverstand dat ik daarna uiteen zal zetten. Bijkomend voordeel is misschien nog dat de lezer wie de roman niet meer zo goed voor de geest staat weer op de hoogte wordt gesteld. Maar merk s.v.p. op, de uitspraak ‘Dorbeck bestaat’ hanteer ik verder, tenzij ik anders aangeef, enkel en alleen in de eerste, beperkte betekenis van ‘er bestaat iemand die zich Dorbeck noemt, uiterlijk sterk op Osewoudt lijkt en hem opdrachten geeft’!