De bijencorf der H. Roomsche Kercke

[p. 97]

Nu volgt de verclaringe op het seste ende laetste stuck des sendtbriefs Gentiani Hervet
Meldende van de ongeleertheyt ende quade leven der Hughenooscher Predicanten, ende van de Heylicheyt des Paus ende der Papen.

Dat eerste capittel.

Sprekende van de walginghe Gentiani Hervet, ende wat men doen moet, als een Paep soo seer walghet, dat hy het Sacrament uyt sijne maghe worpt, nae dat hy Misse ghedaen heeft.

In het seste ende laetste stuck seght Meester Gentianus, dat hem de walghe seer steeckt, als hy vermerckt de qualiteyt, dat is te segghen, het wesen ende leven der nieuwer Hughenoosche predicanten. Het en ware seker niet goet, dat hy dat veel aenmerckte, nae dat hy Misse ghesonghen heeft. Want anders hy mochte ons een quaet spel maken, ende de h. Kercke ghenoech te doen gheven. Hy mochte wel soo seer walghen, dat hy een kalf soude legghen, ende dan soude de

[p. 98]

lieve Godt uyt de maghe moeten ruymen. Ware het dan niet wel ghewalgt? 't Is wel waer, dat de h. Roomsche Kercke daer in voorsien heeft, als dat de ghene die het kalf ghelegt heeft, het selve sal moeten wederomme opslorpen, sonder sout. Nochtans, daer mochte groote swaricheyt uyt volghen. Want dat kalf soude hem noch walghelijcker maken, dan hy te vooren was. Soo dat de lieve Godt in sijne maghe niet langher en soude willen huys houden, ende dan soude men hem moeten verbranden, ende de heylighe asschen onder een altaer voor een reliquie wech steken. Dit ware ghewisselijck seer schandaleus ende ergherlijck voor onse lieve Moeder de heylige Kercke, dat sy met haren Godt also soude moeten omme springhen, als sy met de ketters ende Hughenoosen doet.

't Is wel waer, dat doe eenmael de Doctoren te Parijs vergadert waren, ende met desen handel grootelijcx becommert, soo wasser een van de oudste die dit seer licht henen sloech, segghende: Dewijle hy sich wel heeft laten cruycen van den Joden, waerom en soude hy sich niet wel van ons laten branden? Ende daer op werde de conclusie ende het slot gemaeckt, dat noch heden te dage in de cantelen der Missen, in alle misboecken gheschreven staet, als dat men hem, t'samen met het geleyde kalf, sonder ghenade verbranden sal, ende heylige asschen daer van maken, om de goede devote liedens op den eersten dach van de vasten, oft op den Aschdach, daer mede een cruys op het voorhooft te drucken ⁽¹⁾.

Doch soude het op dese tijden gheensins gheraden wesen, dat men hem soude branden, midts dat hem de ketters van alle canten also overvallen: dat soo hy nu speurde, dat de catholijcksche lieden hem oock wilden branden, hy mochte de moedt heel ende al tot in de hielen laten sincken, ende het soude verloren spel met ons wesen. Daerom wil ick meester

(1) Dit staet int Misboec, in Canteli. Misse: ende is alsoo verordent int Concilie van Orliens, int 2. cap.

[p. 99]

Gentianum vriendelijck ghebeden hebben, dat hy doch alsoo seer niet walghen en wil, ymmers nae dat hy Misse ghedaen heeft, oft ymmers, heeft hy de maghe soo edel, dat sy gheene vuylicheyt verdragen en can, soo behoorde hy ten minsten sich te wachten van de Hughenoosche predicanten veel aen te sien, dewijle sy hem soo walghelijck maken.

[p. 100]

Dat II. capittel.

Van de gheleertheyt ende heylicheyt der Papen ende Monicken.

Maer laet ons doch hooren, waer over dat hy so seer walght. Hy segt ten eersten, dat sy de ongheleerste zijn die men op der aerden vinden can, ende daer nae, dat sy ooc van een boose leven zijn. Maer eer hy daer toe comt, soo protesteert hy voor allen, dat ooc in sommighe Papen ende Monicken, ende andere gheestelijcke persoonen, eene uyterste ende beestelijcke onwetenheyt steeckt, jae oock, dat sommige een seer quaet leven leyden. Het welcke hy seer wijsselijck ende voorsichtelijc doet, op dat men dies te beter gheloove, dat hy de Reformatie so wel begeert als een ander. Soo men daer uyt lichtelijck afnemen can (gelijck als hy selve getuygt) dat hy het seste artijckel des Conciliums van Calcedonien heeft uytgeleght, ende in druck laten uyt gaen. Is dat niet een groote sake, ende een onghetwijffelt teecken, dat hy de Reformatie van herten meynt? Hy heeft voorwaer daer mede wel een vette prove, oft een Bisschops mijter verdient. Doch aengaende het eerste punct, ick en achte niet, datter soo onwetende Papen zijn, die hare Missen ende hare ghetijden niet en connen lesen. Ende soo sy dat connen, wat noodt hebben sy dan? Daerom heeft meester Gentianus onrecht, dat hyse voor onwetende ende ongheleerde

[p. 101]

scheldet: hoewel dat ick vermoede, dat hy dit ghedaen heeft, om te bewijsen dat hy van de conste is, die men noemt Rhetorica, oft de conste van welsprekentheyt. Want daer wordt gheleert, dat soo men een ander hooghelijck straffen wil, men can het niet bequamer te weghe brenghen, dan als men sijn ghebreck grooter maeckt, by vergelijckinge oft tegenstellinge van een ander, die oock met het selfde besmet is. Want aengaende de Monicken, ten is gheen wonder dat sy ongheleert zijn, aenghesien dat hare professie sulcx mede brengt. Ende hoe ongeleerder dat sy zijn, hoe liever ende willecomer dat sy in de cloosteren zijn. Want de ghene die seer gheleert zijn, die hebben gemeynlijck te veel snaps, ende daeromme worden sy oock gecapittelt; ende soo sy haer niet en beteren, soo worptmense in een gat, ende men sluytse erghens tusschen twee mueren in een kelder ^*, ende men laetse aldaer soo lange leven als sy connen. Gelijck als men over een jaer heeft mogen sien tot Antwerpen, tot Ghent, ende tot meer andere plaetsen, die daer sommighe acht oft thien, sommighe twintich ende dertich jaren lanck gelegen hadden. Daerom [soo] en ist gheen wonder, dat de Monicken ongheleert zijn: soo dat van hare ongeleertheyt een gemeyn spreeckwoort int latijn ghebruyckt wordt: Monacho indoctior, dat is te segghen: Een groot ezel oft buffel, die ongheleerder is dan een Monick. [Ja in Italien is een sonderlinghe ordre van Monicken, die anders niet en hieten, dan de onwetende, ofte de ongeleerde: makende daerom hare principale ende voornemelijckste professie van niet te weten dan eten ende drincken ende doen 't gene dat de werelt doet]. Jae sy hebben oock een bysonder latijn ^** op haer eyghen handt, dat de gheleerde selve niet en connen verstaen, ende wordt ghenoemt Monicks-latijn, oft keucken latijn. Maer aengaende de Papen, sy en behoeven gheene

* Var. Ende soo sy haer niet en beteren, so seytmense in pace, dat is op der Monicken sprake te seggen, datmense in een gat werpt ergens tusschen twee mueren in een kelder, enz.

** Var. Oock hebben de Monicken in 't gemeen een bysonder latijn, enz.

[p. 102]

groote gheleertheyt: want soo sy slechts de vijf secrete woorden van de Misse connen uytsammelen, sonder Priscianum oft Despauterium ⁽¹⁾ voor sijne kinnebacken ^* te slaen (dat is te seggen, sonder Monicks-latijn daer onder te vermenghen) soo is de sake al claer. Sy zijn veel gheleerder dan de Enghelen in den Hemel: want sy connen Godt maken, d'welck de Enghelen niet en connen ghedoen. Doch, soo sy daerenboven een weynich van dat alderdunste latijnken daer by weten te backen, soo is hare seughe vet: sy moghen vry de nabueren op de beulinghen nooden, ende met de groote pollepel opscheppen. Want sy en moghen niet alleene prochianen, maer oock Bisschoppen, Prelaten, Cardinalen, jae Pausen selve worden. Ende wat can haer hertken meer ghewenschen? Want aengaende hare leven, men moet altijdt het beste daer van vermoeden, soo als in de Decreten bevolen is, ende niet dencken dat de ghene die Godt daghelijcx handelen, souden yet willen doen, dat niet wel en clinckte.

Daeromme so een Paep een meysken cust, oft na hare borsten tast, men sal dencken dat hyse biechten wil, oft absolutie van hare zonden gheven. Ende soose yemandt opentlijck in de daedt bevindt, die moetse met sijn eyghen mantel overdecken, op dat hyse niet beschaemt en make ⁽²⁾. Want sy zijn doch van natueren seer schamel, ende schieten hare verwe als een tennen schotel: anders en machse doch niemandt straffen noch richten, soo als boven gewesen is, met de uytghedruckte woorden der Sodomiten, die van Loth niet en wilden ghestraft worden; jae al waren sy de alderargste netteboeven die op de aerde gaen connen: want sy zijn doch, cruydeken en roert my niet.

(1) Priscianus ende Despauterius zijn liedens gheweest, die de latijnsche grammaticam, oft de regelen der latijnscher sprake gheschreven hebben: ende daerom segt men, dat de ghene die quaet latijn spreken, Priscianum oft Despauterium op de kinnebacken slaen.

* Var. Kinnebacken.

(2) Dit wordt opentlijck bevolen in de Decreten cap. in scriptis. dist. 96. ende doorgaens over den gantschen titel.

[p. 103]

Dat III. capittel.

Of de gheestelijcke persoonen oock met boeverije omme gaen? Ende hier wordt verhaelt de edele ende hooghe stamme der gheestelijckheyt, ende aller harer voorvaderen afcomste, op tweeendertich quartieren ghebracht, ende elck met sijne wapenen, banieren, schildt-knapen, ende vrome ridderlijcke daden verciert.

Maer hier op mochte nu een devoot ende catholijcx herte dencken, oft dan oock wel moghelijck ware, dat die hooghweerdighe gheestelijcke liedens, der welcker daghelijcksche neeringhe is Godt te maken, ende zijn van den alderheylichsten Vader de Paus van Romen gheschapen ende heraf gecomen, souden met eenige boeverije, schalckheyt oft boose daedt ommegaen? O dat zy verre van ons, dat sulcx ons op 't herte soude comen. Want hoe ware dat moghelijck? Daer sy alle ghelijck van alsoo edelen ende hooghberoemden stamme zijn uytgesproten, ende van alsoo vrome, deuchdelijcke ende h. voorvaderen afghecomen (in welcker voetstappen sy even vlijtich wandelen), dat een mensche het herte breken moet, die het hoort verhalen. Maer op dat men niet en meyne dat het joc zy, soo wil ick op het aldercorste ende alderduydelijckste hare edele ende lieflijcke afcomste eenen yederen voor ooghen stellen, op dat men de voghelen uyt den nest mach

[p. 104]

leeren kennen, ende richten van de veulens, nae dat de moeder is.

Ende op dat alle dinck wel degelijck toegae, soo sal ick nae de wijse ende oude hercomen van die edele Dom-canonicken tot Ceulen ende tot Luydick, hare stamme op xxxii quartieren brenghen: namelijck acht van des vaders vader, ende acht van des vaders moeder; item acht van des moeders vader, ende acht van des moeders moeder. Want die dese quartieren met hare behoorlijcke wapenen ende banieren wijsen can, daer op en valt ontwijffelijck niet te seggen, of hy en mach niet alleen Dom-canonick worden, maer oock alle privilegien des adels vry ghenieten, ende sich van de beste ende oudtste stammen houden, gelijck als een yegelijck die daer van verstandt heeft, my gheerne sal toestaen. Daerom, soo ick sulcx van het oude hercomen der h. voorvaderen der gheestelijckheyt can bewijsen, soo is de sake claer, ende sy moeten vroom wesen, spijt haer kinnebacken. Want het bloedt en can niet lieghen, ende een gans en can gheen wlen ey leggen. Dat moet zijn waer ende ghewis, oft anders mossel en ware gheen visch.

Aengaende dan de eerste acht quartieren, die bestaen enckelijck van edele seer vermaerde ende hooghberoemde ketters, openbare godslasteraers, ende vrije spotvogels, die met alle religien ende Godsdienst haren spot ghedreven hebben. Want voor den eersten hebben sy den h. Vader ende Paus Liberium, daer sy hare stamme opbrenghen: welcke nae dat hy eerstmael de waerheyt hadde vromelijck voorgestaen, ende om der selver verbannen gheweest van den Keyser Constantio ⁽¹⁾, werde naderhandt afvallich, ende om den Keyser te behagen, keerde sijnen rock om, ende begaf sich met den Arrianen (die de eeuwighe godtheyt Christi waren versakende); ende zijnde dieshalven ghebannen, werde door het voorbidden der edele r. vrouwen, die oock van Arrii gesintheyt waren, van

(1) Siet van desen Paus Liberio, Athanasium in den Sendbrief aen de gene die een eensaem leven voeren; item, de historien van Platina, van Joanne Majero, ende de historie Tripartita, ende Abbas Vispergensis.

[p. 105]

sijne ballinckschap wederomme t'huys gheroepen, ende van nieus aen op sijnen stoel gheholpen, daer hy te vooren uyt verdreven was gheweest, soo datter een sware twist ende scheuringhe ontstonde tusschen hem ende den Paus Felix, die sijne plaetse beslaghen hadde: welcke Felix Jeronymus ende Eusebius oock ghetuyghen een ketter gheweest te zijn ⁽¹⁾, ende om dieshalven den Roomschen Stoel vercregen te hebben: hoewel dat andere histori-schrijvers hier teghen zijn.

Daer nae rekenen sy hare gheslachte op Anastasium de tweede, die in de tijden des Keysers Anastasii, ontrent het jaer onses Heeren vijf hondert, oock van der waerheyt afvallich werde, ende den Nestorianen toe ghedaen, die Christi menschwerdinge verloochenden ⁽²⁾. Jae hy socht alle middelen om den ketter Acatium van sijne ballincschap t'huys te roepen, ende hadde oock vrije ghemeynschap met den ketter Photino, soo dat hy van de rechtgheloovighe Bisschoppen werde verlaten, ende ten laetsten van Gods handt gheslaghen zijnde, met een camerganck alle sijne inghewanden uytstortede, ende sterf effen ghelijck als Arrius te vooren ghedaen hadde.

Ten derden beroemen sy sich op Bonifacium de achtste, die in de tijden der Keyseren Adolphi ende Alberti geregneert heeft; ende is van hem een spreeckwoordt in dien tijden gheweest: Intravit ut vulpes, regnavit ut leo, mortuus est ut canis; dat is te segghen: Hy is als een vosken ingheslopen, hy heeft gheregneert als een leeuw, ende is ghestorven als een hondt ⁽³⁾.

Want doe Celestinus de vijfde, een goet slecht gheselle, den pauselijcken Stoel in hadde, ende van de Cardinalen om sijner vromicheyt wille (ende in sonderheyt om dat hy gheboden hadde, dat sy op gheene muylen noch peerden, maer op ezels souden rijden) seer ghehatet werde, dese schalcke vos maeckte

(1) Joannes de Meyer int boeck der Concilien.

(2) Siet hier van Platinam, ende Fascicul. temporum, ende de Decreten, cap. Anastasius, dist. 19. met de glose daer op, ende Nauclerum.

(3) Leest hier van Nauclerum, Cornelium Abbatem, Joannen Majerum, Volateranum in sijn 22. boeck. Platinam, Chronicon Carionis, Baleum, ende ander historischryvers.

[p. 106]

een man uyt, die sich veynsde een Enghel Gods te wesen, ende sprekende door een gote die in een muer doorgheboort was, vermaende Celestinum by nachte, als in een visioen, dat hy sijn ampt soude aflegghen, als wesende onbequaem tot de bedieninghe desselfs, ende eenen anderen die bequamer ware, sijne plaetse overgeven: so dat dese Bonifacius met alsulcke behendicheyt Paus werde, spottede met Godt ende met sijne eyghene religie. Ende terstont daer nae ^*, vreesende dat Celestinus sich noch mochte voor den rechten Paus uytgheven, wierp hem in een gevanckenisse, ende liet hem aldaer jammerlijck sterven. Voorts noch, beneven veel wreede ende ongoddelijcke stucken die hy bedreef, als dat hy twee Cardinalen van 't geslachte der Colomnesen, niet alleen van haer Cardinaels ampt, maer oock van hare eyghene erfgoederen, met enckel geweldt beroofde, om dat sy geseyt hadden, dat hy geen rechte Paus en was; item dat hy Sara Colomna met alle de Colomnesen in den vloeck ende ban stelde, dat hy den Keyser Albertum weygherde te croonen, ende nemende selve de croone op het hooft, ende het mes aen de zijde, sprack: Ick ben selve de Keyser; doch daer nae croonde hem den Coninc van Vranckrijck te spijte, welcken Coninck van Vranckrijck, genaemt Philippum, hy oock excommuniceerde, ende uyt sijn Coninckrijck wese (het selve den Keyser Alberto toecomende) om dat hy den Paus tot sijnen leenheere weygherde bekent te staen; noch daerenboven als tot een rechte waerteecken sijner godtsalicheyt, ende om een yeder te kennen te gheven, dat hy met sijne eyghene religie schertzede, soo begaf het sich, dat hy eenmael in de stadt van Genes, den Ertzdiaken, ghenaemt Prochetum, op den eersten dach van de vasten (den Aschdach ghenoemt) onder handen hadde; ende in stede dat hy hem soude het teecken des Cruyces op het voorhooft met gewijede asschen, na de gewoonlijcke wijse der Roomscher Kercken, drucken ende segghen: Memento homo, quia cinis

* Var. Ende daer na.

[p. 107]

es, et in cinerem reverteris: dat is, ghedenckt, o mensche, dat du assche bist, ende salt tot asschen wederkeeren; so nam hy een handt vol asschen, ende wierp het den goeden man in de ooghen, ende seyde met grooter verstoortheyt: Memento homo, quia Gibellinus es, et cum Gibellinis in cinerem reverteris: dat is te segghen ^*: ghedenckt, o mensche, dat du een Gibellijn bist, (want men noemde Gibellinen, die des Keysers partije hielden) ende salt met den Gibellinen tot pulver vernielt worden ⁽¹⁾; ende met eenen beroofde hy hem van sijn beneficie. Maer wat wil ick veel segghen? Het blijckt openbaerlijck, dat hy een goede plaetse onder dese eerste quartieren verdient heeft, dewijle hy te Parijs in een openbaer Concilie, van dry voornemelijcke stucken beschuldicht ende overtuygt is geweest ⁽²⁾, als namelijck, van moordt, van ketterije, ende van simonije oft proven coopmanschap, ende derhalven van sijnen Pausdom afghewesen. Ende niet lange daer nae, is hy in de stadt van Anagnia, aldaer hy was residerende, ghevanckelijck ghenomen gheweest, ende tot Romen op Engels-borcht gevoert, aldaer hy uyt enckel spijt ende grimmighe toornicheyt, heel rasende ende sinneloos geworden is, soo dat hy sijne eyghene handen gheknaecht ende opghegheten heeft, ende is alsoo jammerlijck ghestorven als een hont ⁽³⁾; hoewel dat het schijnt dat de Duyvels grooten rou over hem voerden: want dien heelen dach hoorde men op Engels-borcht groote grouwelijcke donderslaghen, ende een afgrijselijck misbaer, soo dat het scheen dat hy met alle de clocken der Duyvelen overluydt, ende van alle de helsche Papen ende Monicken berequiemt werde. Want hy hadde jae uytnemende seer heylich geweest ⁽⁴⁾: midts hy aldereerst de winckelen ende kramen der indulgentien ende aflaten opgheslaghen, ende het Jubileus of het gulden merctjaer aldereerst op de bane ghebracht

* Var. Dat is.

(1) Siet Nauclerum ende Chronic. Carionis.

(2) [Siet de Chronijcke van Vranckrijck]. [Petrum crinitum].

(3) Siet van dit Concilie ende van sijn doot de Chronijck van Vranckrijck genaemt Les Annales de France.

(4) Agrippa, de vanitate scientiarum.

[p. 108]

hadde. Daerom ist wel recht, dat hy dit derde ghelidt van dese acht eerste quartieren beslae.

De vierde plaetse moghen wy Joanni de 23. van rechts wegen vergunnen, dewijle hy een openbaer ende onbeveynst ketter is gheweest, beweerende niet alleen met woorden, maer oock met opentlijck geweldt, dat de zielen t'samen met de lichamen sterven, tot aen den jongsten dach der verrijsenisse ⁽¹⁾. Ende voorwaer in sijne verkiesinghe was de h. Gheest der Cardinalen alsoo heetijverich, datter twee van de voornemelijcste vermoort werden. Jae hy selve was oock met eenen bernenden ijver ontsteken, tot onse lieve Moeder de heylighe Kercke; ende daerom verdoemde hy den Keyser Lodewijck van Beyeren als ketter, om dat hy de keyserlijcke croone van des h. Roomschen Paus handen niet en wilde ontfanghen. Doch werde hy selve naederhant in een volle Concilie een ketter ghewesen, ende van Nicolao de vijfde, welcke in sijne plaetse ghestellet was, in figuere als een ketter verbrandt. Ende oock nae sijn doot, werdt sijn gevoelen van sijne navolger Benedicto de 12. als ketterisch ende irdisch verdoemt. Hy was oock te vooren van de generael der Minnebroeders, genaemt Michiel van Cesena, van een andere ketterije verclaeght ende overfuygt, als dat hy tegen alle schriftmatige waerheyt wilde met gheweldt beweeren, dat Christus ende sijne Apostelen weereltsche heerschappije hier op der aerden ghevoert hadden. Doch evenwel, hoe dat hy 't maecte, hy bleef daerentusschen Paus. Want hy maeckte twee Sancten, namelijck Thomas van Erford, ende Thomas van Aquino, ende ordonneerde dat men des avondts het Ave-maria soude cleppen ⁽²⁾. Daerom is hy ooc billicx onder de edele voorsaten der h. gheestelijckheyt in dit eerste quartier inghevoeght.

Voor de vijfde in dit quartier, mach staen Gregorius de 11.

(1) Leest van desen Paus het Mare historiarum, Supplementum Chronicorum, Chron. Eusebii, Chronic. Carionis, ende de extravaganten Joan. des 22. beginnende aldus, Cum inter nonnullos. Ex. de verborum significatio.

(2) Supplementum Chronic, Chroni. Euseb, Polidor. Vergil. int boeck de inventoribus rerum.

[p. 109]

die ontrent het jaer 1371, gheregneert heeft, dewijle hy, doe hy de doot op de lippen hadde, een rechte biechte uytghesproken heeft, als dat hy niet veel beter en was dan een ketter: want nae dat hy als een fijn man van eeren, de Florentijnen uyt enckel haet verbannen ende vervloeckt hadde, ende swaren crijch tegen haer gevoert ⁽¹⁾, den thienden penninck over het gantsche Duytslandt afgevordert, ende groote scheuringhen daer door ghemaeckt, ten laetsten nakende sijne doot, ontboodt de Cardinalen ende andere Papen by sich, ende houdende het Sacrament in de handt, beswoer een yeghelijck die daer teghenwoordich was, dat sy sich souden wachten te doen, ghelijck als hy ghedaen hadde, overmidts hy in stede van het woordt Gods ende goeden raedt te volghen, hadde sich tot den ghenen begheven, die hare valsche gesichten ende eygen verdichte droomen opwerpen, ende hadden daer door de Kercke in merckelijcke vaerlijckheyt ghestelt, van sware twist ende scheuringe: alsoo het nae sijne aflijvinge ghenoechsaem bleke. Want van stonden aen rees die afgrijselijcke scheuringe, die de historischrijvers noemen, het tweentwintichste Schisma, welck duerde over de veertich jaren.

Daer nae volgt int seste gelidt van dit eerste quartier, een rechte vaendrager van alle godtloose ketteren ende Epicuristen, ghenaemt Joannes de 24. Welcke in den eersten beschickte ⁽²⁾, dat Alexander de vijfde, die voor hem Paus was, door den ghetrouwen dienst sijns medecijnmeesters, ghenaemt Daniel de Sancta Sophia, met een Roomsche vijghe van cante gheholpen werde, om desen man van eeren plaetse te maken ⁽³⁾. Daer nae hebbende de Cardinalen (te Bolonien vergadert) met geweldt ende ghewapender handt daer toe gedwongen, dat sy een Paus nae sijnen sin souden verkiesen, doe syder dry oft vier ghenoemt hadden die hem niet wel en monden, ten laetsten eysschede hy selve Sinte Peters mantel ende het pauselijck habijt, om quantsuys te gheven den ghenen die

(1) Nauclerus.

(2) Baptista Panaetius, in het 56. sermoen.

(3) Siet het Concilie van Constantien, int 2. boeck der Concilien. Stella.

[p. 110]

hem best aenstaen soude. Maer hy tooch het selve aen, ende seyde: Ick ben nu selve de Paus. Was dat niet een schoone ordentlijcke ende wettelijcke verkiesinghe des h. Gheests? Daer nae werde hy int Concilie van Constantien gewesen een openbaer ketter, godloos boeve, verdrucker der armen, vervolger der gherechtigen, steunsel der boosen, pilaer der provenkramers, spieghel der oneerlijckheyt, vat van alle ondeucht jae een vermenschede Duyvel, ende voor alsulcx, van sijnen heyligen Apostolischen Roomschen Stoel afgeset: zijnde overtuyght niet alleen dat hy met sijns broeders suster, met veel hellige nonnen ende bagijnen, met menige jonge maeghden ende gehillickte vrouwen sijne ontucht ende hoererije ghedreven hadde, maer oock als een hopman ende veldtheer aller ketteren, allerley proven ende beneficien, kercken ende bisdommen om 't hooghste gelt, oock den onjarige kinderen ende bastaerden geschoncken, jae ooc selve menichmael een beneficie veel verscheyde liedens op eenen tijt vercocht; ende spottede met alle religien, midts hy niet alleen de Missen ende Vesperen, de seven ghetijden, de vasteldaghen ende abstinentien versmadet hadde, maer hadde oock S. Jans hooft, dwelck in S. Silvesters clooster lach, den Florentijnen voor vijftich duysent ducaten willen vercoopen, soo hy van de Roomsche borgheren niet verhindert ware geweest; ende hadde openbaerlijck in tegenwoordicheyt van veel Prelaten ende andere eerlijcke liedens gheseght, dat nae dit leven geen andere leven te verwachten en is; jae bleef herdtneckelijck daer by, dat de ziele t'samen met het lichaem evenghelijck sterft, ende datter gheene opstandinghe noch verrijsenisse in der eeuwicheyt en is ⁽¹⁾.

Ho ho, paust dat niet wel? Ende nochtans dese h. Vader, daer hy van meer dan vierenvijftich alsodanige artijckelen overtuygt werde, die men hem ordentlijck voor sijnen neus

(1) Dit zijn bynae de eyghene woorden des Concilii van Constantien, soo als sy int 2. boeck der Concilien 1050. bladt gheschreven staen, ende van alle historischrijvers vermeldet worden.

[p. 111]

oplas, soo antwoordde hy op een yegelijck der selven, seer swaerlijc suchtende: Och ick hebbe noch wel een erghere daedt bedreven dan dit is, namelijck, dat ick de bergen van Italien afgecomen ben, ende hebbe my in Duytslandt onder het ghericht des Conciliums ghegheven. Rekent nu toe, of onse heylige Vaderen ende Pausen, met dit exempel niet wel gheleert en zijn, dat sy buyten Italien gheen Concilium en sullen laten houden, in een landt daer sy bevel noch macht en hebben. In somma, dese goede heylighe Vader werde van sijnen Pausdom afghestelt, hoewel dat hy ontwijffelijck seer heylich was, midts dat hy selve Heylighen ghemaeckt heeft, ende S. Brigidam int register der Heyligen opgheschreven. Ende hy was de ghene die de Hooftmisse songh op Kersmisdach int Concilie van Constantien, daer de Keyser Sigismundus, als sijn Diaken, het Evangely sanck. Daerom ist wel recht, dat hem dese plaetse in onse eerste quartieren vergunt zy.

Ende voorts, dewijle hem Leo de thiende in sijn heylich Roomsche gheloove dapperlijck naeghevolght heeft, soo sal hy oock het volgende ghelidt in dese quartieren met sijne wapenen vereeren. Want beneven sijne groote gulsicheyt ende ontuchticheyt, daer hy in de historien hoogelijck van beruchtet is, beneven oock dat hy den Hertogh van Urbin, van sijn Hertoghdom afgeschuppet heeft, ende het selve den Roomschen Stoel aenghenagelt, dat hy oock den Hertogh van Ferraren twee steden benomen heeft, namelijck Mutina ende Regium lepidi, ende beneven de bloedighe krijghen die hy opgestockt ende opghevoedt heeft, tusschen den Keyser Carolum de vijfde ende Franciscum de Coninc van Vranckrijck, noch heeft hy tot een eeuwighe duerende memorie, desen roem in de historien naegelaten, als dat hy van het toecomende leven niet meer en hiel, dan de voorschreven Joannes, ende al wat van Christo in het Evangelie geschreven is, achtede by voor spot ende schertserije. Derhalven doe hem Petrus Bembus een gheleert man, die oock naederhandt Cardinael is gheworden, een sekere reden oft spreucke uyt den Evangelio voorghehouden hadde,

[p. 112]

antwoordde hy lachende: Ey liever, wat comt ghy ons nu met uwe fabelen van Christo voort ⁽¹⁾? So dat hy voorwaer een eerlicke plaetse in dit heylige gheselschap verdient heeft.

Ten laetsten willen wy met Clemente de 7. dese acht eerste quartieren besluyten, die ooc een heylich Vader der gheestelijckheyt gheweest is, seer hooghe vermaert, van weghen der duyvelrijen, vergiftinghen, verraderijen ende tooverijen. Want hy veel Cardinalen met het Italiaensche brocxken nae den Papen-hemel ghesonden heeft, op dat hy mochte hare goederen beerven, ende alsoo ghelt versamelen, waer mede hy ten laetsten den pauselijcken Stoel, die hem voor dertich duysent ducaten overghelaten werde, soude afcoopen ⁽²⁾. Doch in sonderheyt wordt van hem verhaelt, dat hy op sijn doot-bedde ligghende, seyde dat hy nu ymmers int laetste soude van dat groote twijffel ontslagen worden, te weten, of de zielen oock sterffelijck zijn, oft niet. Soo dat men daer uyt lichtelijck can afnemen, wat hy van het Christen gheloove, ende van de gantsche Schrift, jae oock van sijne eyghene religie was houdende: het welcke hy noch aen een ander daedt merckelijck liet blijcken. Want hebbende ghebreck van ghelt, settede hy sekere Apostelen van goudt te pande, om ghelt daer op te crijghen, ende daer nae liet hy eenen impost op de expeditie der bullen setten, die hy noemde, Pro redemptione Apostolorum, dat is te seggen, Voor de verlossinge der Apostelen. Derhalven wy hem te rechte hier moghen stellen, om het onderste gat ende bodem te stoppen, van dese acht eerste edele quartieren, bestaende enckelijck van ketters ende openbare Gods-lasteraers, die voor wapenen voeren in hare schilden, vossen, wilde swijnen, draken, water-peerden, ghenaemt int latijn, hippopotami, aderen, basilisken, slanghen ende spinnecoppen; ende

(1) Dit wordt verhaelt int boeck dat de Duytsche Vorsten ende Stenden hebben laten uytgaen, om van het Concilie van Trenten ontslaghen te wesen. Item in Baleo, ende andere historischrijvers.

(2) Siet de Pasquillen der Pausen. Item de grafschriften Clementis, ende het boecxken ghenaemt, Tegenstellinge der wercken Christi ende des Paus int Fransoys uytghegaen.

[p. 113]

in hare banieren, de steden daer sy afcomstich van zijn, namelijck, Romen, Samarien, Dan ende Bethel. Ende tot hare schildt-knapen hebben sy Epicurum, Lucianum, Arrium, Sabellium, Iulianum den afvalligen, ende andere dierghelijcke rotghesellen.

De tweede acht quartieren van dese edele ende hooghberoemde stamme der geestelijckheyt, bestaen aldermeest van oncuysche hoereerders, eebrekers oft overspeelders, ende Sodomytische boeven.

Waer van de Pausinne Joanna de neghende of Juth, is de rechte moeder ende voornemelijckste vaendragherinne. Want als een hoop verckenen van een vruchtbare seughe, alsoo zijn alle de Papen ende Monicken, ende alle de gheestelijckheyt van haer afgesproten. Ende in der waerheyt, sy was met alsoo vyerige liefde over dit heylich geslacht ontsteken, dat sy haer van een Cardinael liet bevruchten, ende baerde een kindt int midden van der strate, te halve weghe tusschen het Colosseum ende S. Clementis capelle ⁽¹⁾, effen so sy wel devotelijck ende statelijck in de processie tradt: ten selven lickteecken, dat daer noch hedendaeghs tot een eeuwige memorie, een steenen beeldt uyt der aerden gehouwen staet, ende dat de Pausen in hare processien, dien wegh nemmermeer in en gaen, vreesende of haer oock 't selve mochte gebeuren. Doch om sulcx te vermijden, heeft de heylige Roomsche Kercke twee porphyrsteene stoelen laten houwen [die noch staen tot S. Jans de Lateran], daer men van onder te tasten plach, of de nieugecoren Paus oock van alle sijnen huysraet gestoffeert was. Hoewel dat sulcx nu int gebruyck niet meer en is, midts dat sy het met der daedt ende met de menichte van hare bastaerden ghenoech te kennen gheven.

Daer nae zijn sy van Lando heraf gecomen, welcke Joannem de elfde in overspel ghewonnen hadde ⁽²⁾, ende voorts het beste

(1) Platina. Chronica Carionis, ende alle andere historien.

(2) Petrus Permonstrancensis.

[p. 114]

deel sijns levens onder hoeren doorghebracht: derhalven hy het tweede ghelidt van dese quartieren beslaen moet.

Ende sijne sone Joannes de elfde mach sijnen vader in het derde gelidt van dit quartier volgen: welck van de ontschamele hoere Theodora, vrouwe ende regente over de stadt van Romen, eerstmael ghedwongen werde, met haer te hoereren, ende daer nae, als hy hier in gewillich was, werdt hy eerst Bisschop van Bolonien, ende daer nae van Ravennen, ende ten laetsten Paus van Romen gemaeckt ⁽¹⁾. Het welck hem seer suer opbrack, midts dat Marozia, de voorschreven Theodoren dochter, oock een snoode hoere, beschickte met hulpe van haren man Guido Marcgrave van Toscanen, dat sommighe krijchsknechten van haren man, hem in S. Jans te Lateran paleys, vinghen int jaer 928, ende met een cussen op den mont jammerlijck versmoorden. Ende dit gheschiedde, op dat dese Marozia haren eyghen sone Joannem de 12. (die sy in overspel van den Paus Sergio de 3. hadde ghecreghen) mochte op den h. Stoel vorderen. Hoewel dat die feeste niet langh en duerde, midts dat hy dat selve jaer, met grooten oproer der Roomscher borgheren werde afgheset, ende Leo de 6. in sijn plaetse ghestelt. Doch werde dese Leo, seven maenden daer nae, int jaer 930, van Marozia vergiftet. Ende daerenboven ooc, als men vermoedt, Stephanus de 6. die hem naevolghde, werde met de selve pracktijcke int mollen coninckrijck versonden. So dat de voorgenoemde Joannes hare sone, ten laetsten noch wederom op den h. Stoel geraeckte. Nu hadde dese Marozia een sone ghenaemt Albericus, welcke merckende dat hy machtich ende ontsien was in de stadt van Romen, dwongh de edelen ende regeerders der stadt met eenen eede, dat sy nae de doot des Paus Agapiti, die doe regneerde, souden sijnen sone Octavianum Paus maken, alsoo sy oock deden, ende hy werde ghenaemt Joannes de 13. Welcke (midts hy van hoeren

(1) Dit beschrijvet bynae van woorde te woorde Luitprandus van Pavien, in sijn 2. boec, 12 ende 13 cap.

[p. 115]

ende boeven gesproten was) conde sijn geslachte niet missaken. Want hy was der oncuyscheyt ende hoererije soo uytnemende seer toeghedaen, dat hy een openbaer bordeel hiel; ende doe hy dieshalven van de Cardinalen ghestraft werdt, soo hieu hy den eenen de neus af, den anderen de handt, den derden de beenen ende de schamelheyt. Soo dat hy van rechts weghen in dit vierde quartier onder de edele voorvaderen der gheestelijckheyt ghetelt wordt. Dit is de selve, den welcken Keyser Otto ghetrouwicheyt swoer, naevolghende den eedt die in de Decreten ingheregistreert is ⁽¹⁾. Ende hy croonde oock den Keyser. Maer doe Otto den rugghe ghekeert hadde, soo spande hy sich tegen hem, met sijnen vyandt Alberto, Berengarii sone. Het welcke de Keyser vernomen hebbende, keerde wederom nae Romen; ende doe nam mijn heer de Paus de vlucht, ende liep henen in de wilde bosschen, sonder eenichsins te willen voor den Keyser comen, wat dat men hem conde beloven oft versekeren. Derhalven dede den Keyser een Concilium vergaderen, in het welcke de Paus verclaeght wert, ende overtuyght van dese naevolghende stucken ⁽²⁾: als dat hy sijne ghetijden niet en las, dat hy, doende sijn Misse, het Sacrament des altaers niet en nam, dat hy in een peerdtstal Diaken hadde verordent, dat hy met twee susters hoererije begaen hadde, dat hy kinderen tot Bisschoppen ghemaeckt hadde, veel jonghe maeghden ende weduwen gheschendt, van Sint Jans paleys te Lateran een openbaer hoeren-huys ghemaeckt, sijns vaders boelschap, ghenaemt Stephana, item een weduwe ghenaemt Ravera, ende noch een ander ghenaemt Anna, t'samen oock met hare nichte beslapen; beneven dat hy oock hadde brandtstichtinghen te weghe ghebracht, vensteren ende deuren by nacht opgheloopen, den Duyvel wijn opgheoffert, ende in het dobbelen den Duyvel te hulpe geroepen, met meer andere sulcke pauselijcke stucken,

(1) Cap. Tibi domino, dist. 63.

(2) Dese gantsche historie met de artijckelen hier beschreven, verhaelt de historischrijver Luitprandus in sijn seste boeck bynae doorgaens.

[p. 116]

die te langh waren te verhalen. Om der welcker wille, hy in dat Concilie, van den Keyser (met verwillinghe der Prelaten) werde afgheset, ende in sijne plaetse ghestelt Leo de achtste. Nochtans, nae des Keysers aftoch, maeckten de hoeren van Romen (die hy lot sijnen besten hadde) soo veel by den adel van Romen, ende speelden soo wel hare personagie, met veel gelts ende met den schat der kercken te beloven, dat hy noch wederom werde gheroepen, ende Leo afgheset ⁽¹⁾. Maer dese vreuchde en duerde niet lanck: want hy werde corts daer nae van eenen man buyten de stadt van Romen, by nachte op het bedde met een ponjaert doorsteken, daer hy by des mans huysvrouwe lach en sliep. Ende dit is de selve man, die sijne naecomelingen aldereerst heeft leeren de clocken doopen ⁽²⁾, ende heeft de groote clock tot S. Jan de Lateran, met sijn eyghen naem laten noemen. Nae den welcken wy Paulum detweede int vierde gelidt van dit quartier stellen mogen: die sich aldereerst roemde alle godlijcke ende menschelijcke rechten in sijn borst besloten te hebben. Soo dat gheen wonder was, dat hy die edele borstalsoo wel smeerde met brassen ende slempen, begevende sich tot alle vleeschelijcke lusten, ende brengende sijne tijt vast toe, met goude stucken ende oude munten te besien, ende voorts alle middelen te verdencken, om sich proper ende fraey toe te maken, met allerley peerlen ende costelijcke gesteenten: waer in hy alle sijne voorsaten verre te boven ginck. Jae als hy in den voorschijn quam, soo verwede hy sijn aenschijn met blancketsel ende vernissinghe, effen ghelijck als sijne landtsvrouwen de cortisanen oft hoeren van Venegien doen, in der welcker schole hy langhe gheleghen hadde. Hy ordonneerde oock aldereerst, dat de Cardinalen souden hare kackstoelen ende pispotten met roodt cramosijn fluweel overtoghen hebben: het welcke sy noch heden ten daghe neerstelijck onderhouden, ghelijck als het int Concilie van Trenten wel gebleken is, daer sy alsulcke propere juweelen op haer

(1) Dit verhaelt in hare historien Jean Marius, Nauclerus, Chronic. Sigeberti. Rober. Barus.

(2) Siet fol. 41. I. Bd.

[p. 117]

muyl-ezels onder hare aldercostelijckste clenodien lieten voeren.

Ten laetsten, hoewel hy van tooverije ende nigromantie halven, grootelijcx beruchtet ende vermaert was, nochtans conde hem dat niet baten, of de Duyvel sijn goede meester brack hem den hals by nacht: dewijle hy sijne ontuchtige sodomytische oncuysheyt was drijvende, in de welcke hy op sijn Venetiaens sich veel plach te oeffenen. Derhalven hy oock van rechts wegen in dit edel ^* gheslacht-register gherekent wordt.

Den welcken niet alleen in den Pausdom, maer oock in goede zeden navolgede Sixtus de 4, die dese sodomytische ontuchticheyt niet alleenlijck selve was toeghedaen, ende tot allerley vleeschelijcke wellust begheven (so dat hy binnen twee jaren tijts de somme van dry hondert duysent ducaten daer in verteerde) maer hy gaf oock ⁽¹⁾ alle die van den gheslachte des Cardinaels van Sinte Lucia (welcke sijn jagher was) vrijen oorlof, te moghen de selve sodomytische oncuysheyt, in de dry heetste maenden des jaers, namelijck Junio, Julio ende Augusto, drijven. Ende dit is de heylighe man, die soo veel vyerdaghen inghestelt heeft, als van Sinte Franciscus, etc. ende van de Presentatie ons l. Vrouwen; ende heeft voorts dat devote ghebedt gemaeckt, beginnende, Ave sanctissima Maria mater Dei, Regina coeli, etc. gevende duysent jaren aflaets, die 't voor haer beeldt souden segghen; jae heeft ooc van S. Bonaventura een Sant gemaect. Daerom ist recht, dat hy ooc in het geselschap van onse Sancten een eerlijcke plaetse besla.

Desen heeft voort ghevolgt Innocentius de achtste, die maer acht bastaerde sonen ende acht dochteren hadde: welcke hy alle ghelijck seer hooghe naer sijnen staet opbracht. Doch dewijle hij van gheenen hooghen stamme en was, ende het by de Pausen van Romen cleyn gheachtet wordt bastaerden te

* Var. Het woordt edel ontbreekt in de tweede redaktie.

(1) Jo. Ravisius Textor, in sijn boeck ghenaemt Officina.

[p. 118]

hebben, soo willen wy hem laten loopen voor alsulcx als hy is.

Ende Julium de 3. ⁽¹⁾ int sevende lidt van dit quartier stellen, die sich niet alleenlijc tot hoererije en begaf, maer onderhiel openbaerlijck een jonghe lecker, genaemt Innocentius, tot sijne schendinghe, onnatuerlijcke ende sodomytische oncuyscheyt, ja roemde sich wel dickmael daer van. Ende doe hy Paus ghecoren werde, soo schanck hy den selven, als tot een loon sijner ontuchticheyt, sijnen Cardinaels hoet, met sijnen toenaem ende wapenen: soo dat hy naederhandt altijdt met des Paus eyghen toenaem is genoemt gheweest, ende noch ghenoemt werdt, namelijck Cardinalin de Monte: dat is te seggen, het Cardinaelken van Monte.

Ten laetsten sullen wy Pium de vierde, nu laetst overleden, in het achtste lidt van dit quartier setten: [dewijle hy in desen Venus-krijch het leven gelaten heeft als een vroom ende dapper krijchsman,] ende dat van hem voorts ^* onsen Papen, Bisschoppen ende Prelaten, voor het meeste deel alle gheschapen ende gemaeckt zijn. Dese goede heylighe Vader, doe hy door Bolognien voer nae Romen, als de Stoel ledich was, soo maeckte hy de sieckaert, verhopende daer door de Cardinalen te winnen, dat sy hem souden verkiesen, op hope dat hy 't niet langhe maken en soude. Ende doe hem dat niet en hielp, sochte hy een ander practijcke. Want zijnde int Conclavi, dat is int camerken der Cardinalen, veynsde hy sich met den Cardinael van Trenten, als dat hy den Duytschen wilde veel dinghen toelaten in de religie, als namelijck het gheheele ghebruyck des Sacraments, ende de vrijheyt der huwelijcken staet voor den Priesteren. Maer doe hy sach dat de Cardinaels daer mede grootelijcx verstoort werden, ende hem dat alles niet helpen conde, maer veel eer hinderde, so

(1) De memorie van dese twee Pausen is noch soo versch, dat de stucken die hier verhaelt worden eenen yeder kenlijck zijn.

* Var. De oudere text heeft: In het achste lidt van dit quartier setten: van den welcken voorts onsen Papen, enz.

[p. 119]

ginck hy voort met giften ende beloften hare stemmen afcoopen. Ende op den selven tijt creech hy voor een spreeckwoort van den Pasquil: Impius es tu, pater tuus latro est, mater tua meretrix, quomodo huc intrasti? Dat is te segghen: Du bist een mensche sonder Godt, dijn vader was een moordenaer, dijne moeder een hoere, hoe bistu hier gheraeckt?

Wt welcker oorsake, om dese schandtvlecke der godtloosheyt af te wasschen, liet hy sich naderhant noemen Pius, dat is te segghen, godtsalich. Doch om op onsen propooste te vallen, hy en hadde niet alleen de hoeren ende cortisanen van Romen seer lief, maer oock de ghehillickte vrouwen. Soo dat hy in sijne uyterste ouderdom, beneven een openbare hoere of cortisane, onderhiel oock de huysvrouwe van een edelman van Romen, ghenaemt Papirio Capizucchi, ende at ghemeynlijck veel slecken ende oesteren, ende dranck daer op eenen stercken wijn, ghenaemt Mangegerra, om sijnen vleeschelijcken lust tot de selve te verwecken.

Ende doe het niet helpen en conde, soo dat sijne cortisane met hem, als met een machteloosen vrijer opentlijck spottede, ende sach het voorghenoemde Cardinaelken van Monte veel liever dan hem, soo dede hyse openbaerlijck int hondengat worpen. Doch daer nae, uyt grooter liefde ende bermherticheyt lietse wederom los gaen, ende hebbende sich met haer vercracht in sijne onnatuerlijcke lust, ende willende voort de voorghemelde edele vrouwe beslapen, at op een avondt veel slecken, ende dranck van den voorschreven wijn, ghenaemt Mangeguerra, ende alsoo hebbende een nieuwe jeught ghecreghen, leyde sich met haer te bedde. Van daer hy noyt meer op en stondt, maer werde met de voeten voor, onder de groene dekens ghedraghen. Waerop sijn grafschrift aldus ghemaeckt werde:

Le Donne, lumagi et Mangaiguerra,
M'hanno levato dalla Sedia, et posto in terra.

[p. 120]

Dat is te segghen:

Vrouwen, slecken ende Mangegerra veel gheacht
Hebben my van den Stoel onder d'aerde ghebracht.

Hy sal dan dese twee acht quartieren met recht ende billicheyt moghen besluyten, dewijle hy in de hoerische oncuysheyt sijn eyghen leven ghewaget heeft, ende sich daer mede een eeuwighe naem onder de edele voorsaten der geestelijckheyt vercreghen. Welcke in hare wapenen met groote triumphe voeren bocken, stieren, beyren, leopaerden, harpijen, seughen, merryen ende heete teven, ende in de banieren, de steden van Romen, van Sodoma ende Gomorra, daer hare edele gheslachte van oorspronckelick hercomstich is; ende tot haren schildt-knapen hebben sy Ammon, Absalon, Sardanapalum ende Heliogabalum.

Nu volghen voorts de derde acht quartieren, daer de ^* edele stamme der heylighe geestelijckheyt uyt gesproten is. Ende dese bestaen aldermeest uyt grijpende gierigaerts ende wreede bloethonden, die met gelt ende met giften den Stoel inghewonnen hebben, ende voorts veel oproers ende geschils ghemaeckt, ende veel bloedts vergoten. Daerom voeren sy in haren schildt leeuwen, wolven, crocodylen, tygeren, arenden, griffoenen, valcken ende raven, ende hebben tot hare schiltknapen, Cain, Nemrot, Esau, Nero ende andere dierghelijcke; doch in hare baniere voeren sy de steden van Romen ende Edom ^**.

De eerste van dese edele helden, mach wesen de Paus Formosus (die ontrent het jaer 893 regneerde) t'samen met sijne wederpartijen, die sulcken twist ende tweedracht hebben in dat Christenrijck inghevoert, dat het menige jaren daer na niet en heeft connen ghestilt worden. Want de haet die sy d'een den anderen toedroegen, was soo groot ende onnatuerlijck, dat

* Var. Dese.

** Var. Babylon.

[p. 121]

Stephanus de seste, het doode lichaem Formosi liet uytgraven, ende vergaderende een Concilium daer over, liet het met het pauselijcke habijt ^* eerst becleeden, ende daer nae toogh hy hem sijne cleederen uyt, ende dede hem leecks cleederen aen; ende alsoo hebbende ^** hem de twee vingheren van de rechte handt afghehouwen, ende de selve in den Tiber gheworpen, liet hem voorts als een leeck begraven, ende maeckte alle sijne ordonnantien crachteloos ende te niete. Daerenteghen Romanus, de naevolgher Stephani, bevestichde wederom alle sijne daden ende ordonnantien, ende maecte die van Stephanus te niete ⁽¹⁾. Den welcken oock hier in naevolghede de Paus Theodorus de tweede, bevestighende alle de ghene die van Formosus tot eenighen ampt verordent waren ⁽²⁾. Dit selve dede oock (doch niet sonder grooten oproer ende gheschil) Joannes de thiende, die hem naevolghde, ende maeckte niet alleen de daden ende ordonnantien Stephani te niete, maer lietse oock in een openbaer Concilie verbranden ⁽³⁾; den welcken voorts volghde Benedictus de vierde, ende nae Benedictum, Leo de vijfde.

Den welcken Leonem naevolghede Paus Christophorus, die wy hier in het tweede ghelidt van dit derde quartier te rechte moghen stellen, overmidts dat hy, die van den voorgenoemden Benedicto de vierde veel deughts ende voorderinghe ontfanghen hadde, wierp den selven in een ghevanckenisse, ende nam den Stoel metgheweldtin. Soo dat de goede Leo uyt droeffenisse sterf.

Doch werde dese groote ondanckbaerheyt den voorseyden Christophoro wel vergolden, midts dat Sergius de derde, een groet hoerejager (soo als hier vooren ⁽⁴⁾ gesien is) hem oock daer vinck, ende eerstmael in een clooster, daer nae in een openbare kercker wierp, aldaer hy seer jammerlijck sijne ellendige daghen ten eynde bracht ⁽⁵⁾. Ende dit is de selve Sergius, die dat voorschreven lichaem des Paus Formosi noch anderwerf

* Var. Met pauselijcken habijt enz.

** Var. Ende hebbende.

(1) Nauclerus.

(2) Mare hist. ende Nauclerus.

(3) Mare hist. Rob. Barn. Chron. Sigeber.

(4) Int 3 gelidt des 2. quartiers.

(5) Supplem. Chron.

[p. 122]

opgroef, ende liet hem ^* onmenschelijcker wijse onthoofden, ende de dry andere vingeren afhouwen, ende wierp het lichaem also in den Tyber; doch werdt het naederhandt in de tijden Anastasii des derden wederom uytgevisschet, ende zijnde in S. Peters kercke eerlijck begraven, werdt van de beelden ende blocksanten door een groot mirakel seer lieflijck toe gheknickebolt ende willecoem gheheeten, so de historien de waerheyt schrijven; maer daer en is niet veel aen gelegen. Alleen willen wy desen goeden Sergium in dit derde gelidt quartier-meester maken, dewijle doch [van] alsoo vromen geselle, alle andere Pausen ende de gantsche gheestelijckheyt, als maeyen uyt een verrotte kees, uytghesproten zijn.

Voor de vierde in dit quartier, moghen wy nemen den Paus Bonifacium de sevende, welcke zijnde door oneerlijcke middelen op den Stoel geraeckt, begonde te mercken, dat hy te Romen niet wel ghesien noch versekert en was. Derhalven soo maeckte hy sich wech na Constantinopolen. Doch hy en vergat niet alle de costelijcke juweelen ende schatten uyt der kercken heymelijck te stelen ende mede te nemen ⁽¹⁾. Waer van hy binnen de acht maenden dat hy ballinck was, een groote somme gheldts maeckte, ende daer mede practiseerde [hy] soo behendich, ende verblindde alsoo de ooghen der Romeynen, dat sy niet meer siende op sijne ondeucht ende boosheyt, hem wederom ontfinghen, ende lieten sich voort gantschelijck met den schijn ende glinster des goudts verblinden, soo dat hy middel creegh om den Paus Joannem de 15, die in sijne stede gheset was gheweest, ghevanckelijck te nemen; ende hebbende hem beyde de ooghen uytgesteken, liet hem in den kercker van hongher sterven, ende alsoo greep hy wederom het regiment aen. Doch, het was een corte vreuchde met hem, midts hy niet lange daer nae van een snelle ^** doot overvallen zijnde, werdt van het ghemeyne volck lancx de straten ghesleypt, ende

* Var. Het.

(1) Dese historie verhaelt Nauclerus, Robertus Barnus ende Cornelius Abbas.

** Var. Met een snelle.

[p. 123]

met spiessen ende priemen doorsteken, ende alsoo ten laetsten als een leecke begraven.

Hier mach nu volghen Benedictus de achtste, die dit quartier met sijne wapenen verciere; van den welcken de historien eendrachtelijck vermelden, dat hy nae sijn doot eenen Bisschop verscheen in een verschricklijcke ghedaente, zijnde op een swert peerdt gheseten ⁽¹⁾; ende doe hem de Bisschop ghevraeght hadde, Bistu niet de Paus Benedictus, die uyt dese weerelt verscheyden is? Antwoorde: Ick ben voorwaer die snoode ende ellendighe Benedictus. Maer hoe gaet het dan met dy, heylighe Vader, sprack de Bisschop? Waer op hy antwoordde: Ick worde seer jammerlijck gemartelt ende gepijnicht; doch hebbe ic de hope der barmherticheyt Gods niet verloren, soo men my met ghebeden, met Missen ende aelmissen helpen wil. Ende daerom salstu tot Joannem mijnen naevolgher gaen, ende segghen hem, dat hy in alsoodanich coffer een groote somme gelts vinden sal, het welcke hy den armen gheven moet; dewijle doch alles wat te vooren voor my ghegheven is, niet helpen en can, als wesende gerooft goet ende qualijck vercreghen. Waer op de Bisschop sijn boodtschap volbracht hebbende, verliet sijn bisdom, ende begaf sich in een clooster. Of nu dit waer zy, oft gheloghen, oft oock de Duyvel in des Paus ghedaente verschenen is, oft de necker, daer laet ick de doctoren van Loven over sorgen. Doch dewijle alle historischrijvers dit eendrachtelijcken betuygen, so is het blijckelijck, dat hy so wel als sijne voorsaten ende als sijne nacomelinghen, het meeste deel sijner goederen, met rooven, met stelen, ende met ongoddelijcke middelen vercregen ende te hoop ghebracht hadde. Daerom ist recht, dat hem in dit derde quartier oock een plaetse ghegunt zy.

De seste plaetse in dit quartier, moghen wy voort Clementi de vierde gheven, welcke seer schoone middelen conde ghevinden

(1) Fasciculus temporum, ende andere historischrijvers.

[p. 124]

om gelt ende goedt by een te cabassen. Want zijnde Paus ghecroont, ontboodt hy Carolum, den broeder des Conincx van Vranckrijck, van stonden aen nae Romen, ende maecte hem daer raedtsheer van der stadt, ende liet hem voorts van sijne Cardinalen croonen tot een Coninck van Jerusalem ende van Sicilien, doch met sulck bespreck, dat hy sich met eedt soude verplichten, der Roomsche Kercke jaerlijcx te betalen de summa van veertich duysent goude croonen, ende soude het Roomsche rijck van de Duytschen nemmermeer aenveerden, oft het hem schoon aengheboden worde ⁽¹⁾. Ende daer nae int jaer 1267, doe Conradinus de rechte ende natuerlijcke Coninc van Sicilien, uyt de nederlaghe die hy van Carolo hadde ontfanghen, ghevluchtet zijnde, in Caroli handen gelevert werde, so maeckte de Paus soo veel met sijne practijcken, dat hy te Napels, t'samen met Frederico, Hertoghe van Oostenrijck, ende andere meer, teghen alle recht ende billicheyt jammerlijck onthooft werde. Noch daerenboven vorderde hy den thienden penninck op heel Duytslandt, ende verbande Joannem Teutonicum, om dat hy sich daer teghen stelde ⁽²⁾. In summa, dewijle hy alsoo goede middelen vinden conde om gelt te cabassen, het is recht dat hy dit derde quartier met sijne wapenen ende vrome daden helpe vercieren.

Voorts in het sevende lidt van dit derde quartier, moghen wy stellen Eugenium de vierde, van den welcken alle Pausen ende Cardinalen, alle Bisschoppen ende Prelaten, ende de gantsche geestelijcheyt, als van een vruchtbare stamme uytghesproten zijn; niet teghenstaende dat hy ten eersten uyt Romen ghejaeght werde van den borgheren, als een die alle dinghen in beroerten stelde, ende werdt met steenen ende pijlen door den Tyber gedreven, ende uyt der stadt ghejaeght; ende daer na van het Concilie tot Basel wettelijc ende menichmael ghedachvaert, zijnde verclaeght voor een muytemaker

(1) Naucler. Carion.

(2) Carion.

[p. 125]

ende oproerighe gheest, voor een bloedtdorstich ende ergherlijck mensche, ende voor een vervolgher der gheestelijckheyt. Ende doe hy niet wilde verschijnen, uyt vreese dat hem hadde moghen ghebeuren, alsoo het int Concilie van Constancien Joanni den xxiii. onlancx te vooren ghebeurt was ⁽¹⁾, werdt ten laetsten wettelijck ende behoorlijck afgheset, ende verbannen. Doch, dies niet teghenstaende, gheraeckte hy daer nae met gheweldt ende ghewapender handt, door hulpe des Dolphijns van Vranckrijck (die naederhant Ludovicus de elfde ghenoemt werdt) wederom op sijnen Stoel, nae dat hy het Concilium te Basel verstoort hadde, ende groot oproer ende scheuringhe ghemaeckt. Het welcke meer dan vijfthien oft sesthien jaren daer nae bleef duerende.

Ten laetsten voor het slot van dit quartier, connen wy niemant bequamer nemen, dan Julium de tweede, van den welcken men schrijft, dat hy S. Pieters sleutel in den Tyber wierp, protesterende dat hy sich van dan voortaen met Pauli sweerdt wilde behelpen. Ende in der daedt, den gheheelen tijdt sijns Pausdoms heeft hy met krijgen ende bloetstorten toeghebracht. Want uytgenomen dat hy den dronck ende der vleeschelijcker oncuyscheyt, ende in sonderheyt der sodomytischer ontuchticheyt seer toeghedaen was, so als het bleke by de twee edele kinderen, die de Coninginne van Vranckrijck den Cardinael van Nantes mede gedaen hadde nae Romen, welcke dese goede h. Vader tot sijne vleeschelijcke ontuchticheyt vorderde; maer behalven dit, soo en hadde hy anders gheen vreuchde ter weerelt, dan in den crijch. Derhalven men oock uyt alle historien bevindt, dat hy binnen den tijt van seven jaren, wel ruym tweemael hondert duysent menschen met crijch om den hals ghebracht heeft. Ende daerom ist recht ende billick, dat hy dit quartier met sijne wapenen besluyte.

Wy hadden daerenboven in dit quartier wel moghen inbrenghen veel andere Pausen ende heylighe Vaderen der geestelijckheyt,

(1) Siet het Concilie van Basel.

[p. 126]

die het wederpart teghen de Keyseren, met groote oproeren, crijghen ende bloedtstortingen hebben gehouden, als daer gheweest zijn Gregorius de vii, Victor de derde, Urbanus de derde ende Paschalis de tweede, teghen Henricum de vierde; Gelasius de tweede ende Calixtus de tweede, teghen Henricum den vijfden ^*; Adrianus de vierde ende Alexander de derde, teghen Fredericum Barbarossam, die oock met voeten van Alexandro vertreden werde; Honorius de derde, Gregorius de neghende ende Innocentius de vierde, teghen Philippum Frederici broeder, ende teghen Fredericum de tweede, des eersten Frederici soon, ende teghen Conradum de soon Frederici des tweeden; ende Clemens de 4, tegen Conradinum Coninck van Napels, Conradi sone. Soo dat sy het soo plomp aenstelden, dat nae Willem Grave van Hollandt, het Roomsche rijck xvii jaren lanck sonder Keyser was, tot dat Rodolphus van Habspurg tot Keyser vercoren wert: welcke oock dieshalven in Italien niet gaen wilde, spieghelende sich (so hy seyde) aen den vos daer Esopus van verhaelt in sijne fabulen: welcke zijnde van den siecken leeu ghevordert, dat hy hem soude comen versoecken in sijne krancheyt, ghelijck als alle andere beesten deden, antwoorde, dat hy van de voetstappen verveert was, welcke alle ghelijck voorwaert wesen om nae den leeu te gaen, maer daer waren gheene die te rugghe wederkeerden.

Wy souden dan, segghe ick, alsulcke vrome helden ende h. Vaderen wel mogen verhalen, ende in dit quartier invoeghen, die over de Keyseren ende de ghesalfden des Heeren alsoo moetwillichlijck geheersschet hebben; maer dewijle onse voornemen niet en is aller Pausen historien te verhalen, dan slechts voor ooghen te stellen den edelen afcomst der heylige ende weerdige geestelijcheyt, ende dat een yeder wel weet, dat men in de gheslacht-registeren boven de xxxii quartieren nemmermeer en telt, om een edele afcomste te bewijsen, dewijle oock

* Var. In de tweede redaktie luidt het aldus: Ende Paschalis de tweede tegen Henricum den vijfden, enz.

[p. 127]

dat wy alsulcke Pausen, ende hare vrome feyten hier boven cortelijck hebben aengheroert, aldaer wy van des Paus macht hebben vermeldet, soo willen wy den leser dies aengaende, aen de historischrijvers verseynden, ende onse laetste acht quartieren des priesterlijcken stammes, met hare wapenen, banieren, ende quartier-meesters ordentlijck vervolghen.

So bestaen dan dese laetste acht quartieren van tooveraers, swerte-constenaers, vergiftighers, ende andere dierghelijcke, die met den Duyvel ende Duyvels consten ommegaen, ende voeren voor hare wapenen, huybens, wlen, vledermuysen, ghieren, spechtvoghelen ^*, crayen, swerte honden ende Duyvels clauwen ^**. Tot hare schildtknapen wete ick hen niemandt te gheven, dan den Duyvel selve, die sy in hare betooveringhen aenroepen, ten zy dat sy Simonem ende Elymam toovenaers, oock mede willen hebben; ende voor hare baniere connen sy gheene bequamere steden ghevinden, dan Romen, Babylon ende Egyptus, van de welcke hare edeldom is heruyt ghecomen, midts dat sy vol van alsulcke duyvelrijen altijdt gheweest zijn; ten zy dat sy de Helle selve willen hebben, daerse haren eersten vader de Duyvel over langhen tijdt in gheforiert heeft [by Demogorgons cabinet].

Nu dan, in den eersten comt ons Sylvester de tweede voor, welcke ontrent het jaer 998 Paus is gheweest. Dese was eerst Monick tot Fluerii onder Orleans, ghenaemt Gerbertus; ende daer na zijnde in Spaengien ghetrocken, in de stadt van Sivilien, om te studeren, creegh een meester die in dese duyvelsche conste seer ervaren was, ende by hulpe van sijns meester dochter, daer hy groote ghemeynschap mede hadde, stal hem een van sijne voornemelijckste boecken in der const, ende ginck daermede strijcken, sonder Adieu te segghen; ende op dat hy in sijne dieverije niet betrapt en soude worden, schanck hy den Duyvel sijne ziele ^***, met eenen swaren

* Var. Spichten.

** Var. Lucifers-klaeuwen.

*** Var. Gaf hy sich selven den Duyvel over, met ziele ende lichaem, enz.

[p. 128]

eedt: doch met bespreck, dat hy mochte in Vranckrijck wederkeeren, ende in sijne saken voorspoedich wesen. Daer nae werdt hy scholmeester ⁽¹⁾, ende voort Otthonis des derden, ende Roberti Hugonis Capets sone, ende Lotharii meester, met welcker hulpe hy Ertzbisschop van Reims werde; hoewel dat hem Benedictus de 7. als een ketter ende toovenaer af sette. Doch daer nae werdt hy by hulpe Otthonis des derden, dien hy in sijne conste geleert hadde, Bisschop van Ravennen, ende ten laetsten om cort te maken, Paus van Romen; ende maecte met sijn meester de Duyvel een verbont, als dat hy soo langhe soude leven, tot dat hy te Jerusalem Misse dede, verhopende dat het nemmermeer en soude gheschieden. Maer de meester verschalcte de leerjongen: want daer was te Romen een capelle, ghenaemt Jerusalem, in de kercke van 't heylich Cruys, ende doende daer Misse, wert hy kranck, ende vernam dat de Duyvels hem quamen ter kermisse halen. [Alwaer kortelinck hy een jammerlijcke ende afgrijselijcke doot sterf, bevelende dat men hem de handen ende de tonghe soude afsnijden, daer hy den Duyvel mede aengebeden ende met offer vereert hadde.] Ende hier op vertellen de historischrijvers ^*, dat hy berou creech, ende bekende openbaerlijck sijne zonde, bevelende dat men sijn doode lichaem soude op een karre worpen, ende latent de ossen trecken daer sy wilden: [indien dat sy't onder de galge sleypten soo was hy verdoemt, maer soo sy het op de ghewijde aerde voerden, soo hadde hy genade verkregen.] Nu schrijven de historien dat het de ossen voerden ^** voor S. Jans te Lateran kercke, aldaer hy begraven ligt, ende men seght dat hy aldaer veel mirakelen dede. Jae dit staet alsoo met de gantsche historie voor de selve kercke met groote schilderije merckelijck afghemaelt: hy gheloove het die wil. Soo veel ist ymmers, dat dese h. Sylvester

(1) Platina ende alle andere historien.

* Var. Sommige historischrijvers.

** Var. De oudere text heeft: Ende latent de ossen trecken daer sy wilden; soo dat de ossen de karre voerden, enz.

[p. 129]

de eerste plaetse in dit laetste quartier beslaen sal ^*, dewijle dat van hem voort uytghesproten zijn alle andere helsche Vaderen, die de weerelt met hare plagende gheestelijckheyt beseten ende vervult hebben.

Daer nae mach volgen Joannes de 19, die ooc met Moenken Peck seer vriendelijcken verkeerde, gelijck als hy in des voorsz. Sylvestri schole bericht was geweest, ende door sijns meesters, namelijck des Duyvels hulpe, creegh de Pauscroone op het hooft, ontrent het jaer duysent ende vijf, ende behieltse maer vijf maenden ⁽¹⁾. Ende daer nae ginck hy mollen vanghen, ende reysde voort by sijnen meester te kermis, int Vagevyer oft daer ontrent. Doch binnen dien corten tijdt dede hy noch veel goets ⁽²⁾: want hy bevestichde aller Zielkens dach, die nieu ghevonden was, ende in de abdije te Cluny van Odilio eerst inghestelt. Ick dencke dat hy alreede wel wiste, dat hy corts daer nae de zielkens int Vaghevyer soude gaen besoecken, ende kermis met haer houden ⁽³⁾.

De derde plaetse connen wy niemant van rechts wegen beter gunnen, dan Benedicto de negende, welcke te vooren ghenoemt wesende Theophylactus, hadde t'samen met eenen anderen ghenaemt Laurentius, Eertzpriester in de schole des voorghenoemden Gerberti (die naederhandt Sylvester de tweede ghenoemt werdt) gheleghen, ende in sijne lieflijcke consten ghetrouwelijck onderricht gheweest, door de welcke hy tot den pauselijcken Stoel gheraeckte, ende ginck sijnen oom Benedictum de 8, die onlancx voor hem gheregneert hadde, in schalckheyt ende listicheyt verre te boven, gelijck alle historien vermelden ⁽⁴⁾; [ende konde met sijne zwarte konste de vrouwen hem na doen loopen in bosschen ende berghen; hoewel dat hy ten laetsten van den Duyvel selve in

* Var. Beslaet.

(1) Dit hebben beschreven Benno de Cardinael, ende Blondus de historischrijver.

(2) Siet fol. 229. I. Bd.

(3) Robertus Barus, ende supplem. Chron.

(4) [Dit verhaelt de Cardinael Benno in het leven Gregorii des VII, welcke was een ertz-priester der Roomscher Kercke ende leefde op dien selven tijdt.]

[p. 130]

een bosch verworget ende den hals ghebroken werde.] Hy regneerde onder de tijden Conradi des 2. ende Henrici des 3. Ende nae dat hy doot was, verscheen hy eenen heremijt, in een gedaente van een onnatuerlijcke ende afgrijselicke beeste, hebbende het hooft ende de steert van een ezel, ende het lichaem voort als een baer. Ende zijnde van den heremijt gekent, ende ghevraeght wat sulcx te beduyden hadde, antwoordde ⁽¹⁾, dat hy sich dies niet en behoorde te verwonderen noch te verschricken, gemerckt dat hy door het gerechtighe oordeel Gods daer toe in eeuwicheyt verwesen was, als een die beestelijcker wijse, sonder trouwe ende gheloove, sonder reden ende sonder wet op de weerelt geleeft hadde, ghelijck als alle gheloofweerdige historien eendrachtelijck vermelden. Derhalven oock was hy in sijn leven van veel schendelijcke stucken verclaeght gheweest, ende int derthiende jaer sijns pausdoms verdreven, zijnde in sijn plaetse ghestelt Sylvester de derde, die oock nae negenenveertich daghen werde van den Stoel afgheset, als een onnut ende onwetende mensche, ende de voorschreven Benedictus wederom ingheset ⁽²⁾; doch een weynich daer nae, om sijner ontuchticheyts halven ^*, noch eens afgedreven, ende Gregorius de seste in sijn stede aenghenomen. Hoewel dat sommighe historischrijvers willen segghen ⁽³⁾, dat hy de tweede mael niet afgheset en werde, maer uyt enckele giericheyt sijn pausdom voor ghereede penninghen den voorghenoemden Gregorio vercochte [voor duysent vijf hondert pont, ende liep wegh (vreesende de komste des Keysers Henrici) na Romen, den welcken hy het keyserrijck hadde ghesocht af te nemen, ende het selve Petro den Coninck van Hongaryen te schenken, seyndende

(1) Dit wordt verhaelt in supplemento Chronicor, in Mari Historiarum, in Fasciculo temporum. Item van Joanne Mario, van Naucle. ende van Roberto Barus.

(2) Joannes Marius. Fascic. temporum.

* Var. Onnuttigheyts halven.

(3) Joan. Marius, ende Mare hist.

[p. 131]

hem de keyserlijcke croone t'samen met dit klippel-veersken:

Petra dedit Romam, Petro tibi Papa coronam.

Dat is:

De steen gaf Pieter Romens throon,
End' nu geeft u de Paus de kroon.]

In somma, soo veel isser van, datter op die tijdt dry Pausen te Romen waren, namelick dese Benedictus, Sylvester ende Gregorius, die alle ghelijck om het lanckste stuck trocken ⁽¹⁾, ende bleven soo lange treckende, tot dat daer een vierde, ghenaemt Gratianus, opstonde, die oock in Sylvestri des tweeden schole ghelegen hadde, ende conde sijn personagie soo wel spelen, dat hyse alle dry met ghelt afcochte, ende werde selve Paus ghemaeckt. Hoewel dat hy ooc daer nae, als een Simoniacus, dat is, die met ghelt ingeslopen was, werde eerstmael van de geestelijcheyt te Romen, ende daer nae van den Keyser Henrico in een generale Concilie afgeset, ende in sijne stede verheven een andere, ghenaemt Sindegereus, die sich daer nae liet noemen Clemens de tweede. Maer hy en maeckte het oock niet seer lange. Want negen maenden daer na maecte sich Damasus de tweede op de bane, ende bracht hem met vergift om den hals ⁽²⁾; ende claverde selve op den Roomschen Stoel, sonder leeder, dat is, sonder met eenighe ^* verkiesinghe oft verwillinghe, 't zy des ghemeynen volcx oft der gheestelijckheyt, daer toe gheholpen te zijn.

Derhalven wy hem oock met rechte mogen in het vierde gelidt van dit laetste quartier aennemen: gemerckt in sonderheyt, dat in dien tijden de meeste hoop van de Pausen ende andere Papen, der tooverijen, vergiftingen ende andere duyvelsche

(1) Rob. Barus ende Nauclerus.

(2) Supplem. Chron, Rober. Barus.

* Var. Sonder eenighe enz.

[p. 132]

consten waren toeghedaen, soo als de historien claerlijcken ghetuyghen.

De vijfde plaetse hoort Gregorio de sevende met alle billickheyt toe, die te vooren ghenaemt was Hildebrandus; welcke (soo de historien ⁽¹⁾ vermelden) sijn driakel soo wel conde te werck stellen, datter wel ses Pausen, d'een nae d'ander, met het Italiaensche brocxken van cante gheholpen werden, [door de behendigheyt sijns ghetrouwen vriendts Gerardus Brazuts,] op dat hy daer toe een ghebaende wegh soude crijgen. Jae hy was oock een van des voorghenoemden Sylvestri discipulen, overmidts dat Sylvester (soo als gheseyt is) Laurentio den Ertzpriester, ende Theophylacto (die naederhandt werde genoemt Benedictus de 9.) sijn conste gheleert hadde ⁽²⁾; ende Laurentius ^* leerde het voort desen Hildebrando, die daer door tot den heylighen Stoel geraeckte. Ende hoewel hy eerstmael in een Concilie te Worms voor een toovenaer ende sterrekijcker, ende voor een schalck booswicht, [een valsch Monick,] die met listicheyt het pausdom vercregen hadde, daer nae oock in een Concilie der stadt van Brixne, [by Trenten gelegen,] van veel Vorsten ende Bisschoppen, ende ten laetsten in een Concilie van Mentz, werde als een Simoniacus, oft proven-cremer ende oproerighe muytemaker afgheset ⁽³⁾, zijnde beschuldicht ende wettelijck overtuyght, dat hy met bedroch ende met gelt ingeslopen was, ende hadde het gheheele Christenrijck met oproer over eynde gheset, twist ende tweedracht aen alle canten ghemaeckt, ende alle meyneedighe, moorders, kerckedieven, schelmen, straetschenders ende brandtstichters, onder sijne beschuttinghe altijdt ghehouden (ghelijck als hy selve, ligghende op het sterf-bedde, naederhandt bekende) ⁽⁴⁾, nochtans so maeckte hy noch soo veel, met hulpe

(1) Fasciculus tempor. beclaeght dit met uytgedructe woorden, daer hy van dese scheuringhe der Pausen handelt.

(2) [Dit vinstu int breet verhaelt by Bennonem den Cardinael.]

* Var. Ende sy beyde.

(3) [Siet hiervan Otton Triligent.]

(4) [Dit staet in 't boeck genaemt Fasciculus rerum expeten. et taguedarum gedruckt te Colen int jaer MDxxxv.]

[p. 133]

des meesters die hy diende, dat hy wederom als een catte op sijnen Stoel claverde, ende dede den Keyser Henrico de vierde alle het spijt ende leet dat hy conde verdencken, makende sekere liedens uyt, die hem, som met verraderije, som met vergift ^*, som met andere listicheyt, souden ommebrenghen. Ende daer toe droech hy ghemeynlijck een boeck der Nigromantien in sijnen boesem. Jae sijnen Secretaris Joannes, de Bisschop van Portua, ghetuyghde in een openbaer sermoen, dat hy alsulcke stucken bedreven hadde, midts welcken hy verdient hadde levendich verbrandt te wesen ⁽¹⁾, overmidts dat hy het heylighe Sacrament int vyer gheworpen hadde, in eene betooveringhe, om van den Duyvel sijn goede fortuyne ende gheluck te verstaen, teghen den Keyser Henricum ⁽²⁾. Ende dit is de heylighe man, die den Priesteren ende alle de gheestelijckheyt verboodt, geene vrouwen te hebben ⁽³⁾; jae dat niemant tot eenige Kercken-ampt soude worden aengenomen, oft hy en hadde voordehandt beloeft reynicheyt te houden, dat is te seggen, sonder echte vrouwe te leven. Dit is de selve, die verboodt allen Christenen op den Saterdach, ende den Monicken in der eeuwicheyt vleesch te eten ⁽⁴⁾. Dit is oock de gene die Azo de Marcgrave tot Esten scheydde van sijne huysvrouwe de Gravinne Matildo, onder 't deckdel dat sy in den vierden graedt malcanderen van maechschaps wegen bestonden; maer in der waerheyt het was om dat hy die vrouwe tot sijnen besten mochte hebben: so alle historien getuygen, dat sy seer familiaerlijcken ende vriendelijcken met hem verkeerde ⁽⁵⁾. Was hy dan niet wel heylich genoech, om het vijfde ghelidt in dit edele quartier te beslaen?

Nu voorts dan, nae hem mach in dit quartier volghen Joannes de 21. (die int jaer 1276 gheregneert heeft) om

* Var. De woorden: som met vergift, ontbreken in de tweede redaktie.

(1) Dit vertelt de Cardinael Benno, die op den selven tijdt gheleeft heeft.

(2) Marianus Scotus.

(3) Siet hier voor fol. 33. I. Bd.

(4) Cap. quest. 1. Dies Sabbathi de consecra. Dist. 5. cap. Carnium de consecra. Dist. 5.

(5) Platina, Nauclerus, Abb. Urs.

[p. 134]

dieshalven dat hy sijner consten van geometrien ende der sterrenkijckers alsoo veel toe vertroude, dat hy sich niet en ontsach te segghen, dat hy uyt de selve versekert was langhe te leven. Maer hy en bedroogh niemandt meer dan hem selven. Want hy en duerde maer acht maenden in sijnen pausdom, ende werdt in de stadt van Viterben snellijck overvallen, van een camer die hy aldaer liet timmeren: soo dat het blijckelijck is, dat dit van des Duyvels rancken waren, die hem van het langhe leven alsoo fijn versekert hadde.

Nu voorts, om het sevende gelidt van dese laetste quartieren wel te stofferen, connen wy niemandt bequamerwenschen, dan Alexandrum de seste, die te vooren was genoemt Roderick Borgia; ende zijnde Cardinael, socht alle middelen ter weerelt, om Paus te worden, ende ten laetsten en vondt geenen gelegender, dan dat hy sich gantschelijck tot de Nigromantie of swerte conste soude begheven: het welcke hy met groote vlijt ende neersticheyt oock dede, ende daer door versochte de Duyvelen, of sy hem uyt goede ghenegentheyt de pauselijcke Croone souden willen vergunnen. Waer in sy van stonden aen verwillichden, doch met sulcker voorwaerde, dat hy sich met eenen eedt soude verbinden, haer in alle dinghen onderworpen ende ghedienstich te wesen. Het welcke hy oock van herten gheerne toestondt, begeerende slechts, als dit verdrach gheschieden soude, dat hem de Duyvel niet en soude in eenighe schrickelijcke ghedaente voorcomen, om den eedtplicht hem af te eysschen, maer soude verschijnen in de ghestaltenisse van een Protonotaris. De Duyvel die gheen beter mom-aensichte en hadde connen ghewenschen, wilde hem sulcx gheerne te ghevalle doen. Soo begaf het sich dan, dat de Cardinael eenmael sich was gaen vertreden, in de oude stadt van Romen, op den bergh ghenaemt Monte cavallo, ende daer vertrack hy in een somercamerken alleen. Aldaer mijn heer de Protonotaris oock quam aenghetreden, in eenghedaente van een schoon middelbaerjarich man, ende wel rustich op sijn Paeps ghecleedt; ende hebbende den eedt van den Cardinael

[p. 135]

nae sijnen wensch ende voorschrift afgenomen, versekerde hem het pausdom. Daer nae verdroegen sy seer vriendelijck met malcanderen, van den tijdt die Borgia in sijn pauselijcke ampt soude regneren, namelijck elf ende acht. In somma, Borgia werde Paus gemaect, ende begaf sich vry tot alle wellust ende begeerlijckheyt des vleesches. Hy besliep sijne eyghene dochter, ghenaemt Lucretia, welcke dies niet te min van sijnen sone Valentino Borgia haren eygenen broeder, op den selven tijdt oock beslapen wert: soo dat hy van sijn dochter niet alleen sijn bruyt, maer oock sijn schoondochter oft swagherinne maecktede, alsoo hare grafschrift duydelijck is vermeldende ⁽¹⁾:

[Conditur hoc tumulo Lucretia nomine, sed re

Thais Alexandri filia, sponssa munus.

Dat is:

Hier leyt Lucretia met naem, maer vuyl end' quaet,
Een hoer, Alexanders dochter, bruyt, snaer met daet.]

Hy dede oock den goeden man Ieronymum Savanarolam te Florencien verbranden, om dat hy vrijmoedich tegen hem ende tegen sijne boose zeden ende leere predicte. Daerentegen maeckte hy verbondt ende verdrach met de Marranen, dat is, met de verloochende Christenen ⁽²⁾. [In korten hy was uytnemende excellent boven andere, ende uytstekende in alle goede catholijcksche, roomsche ende pauselijcke deugden.] Doch nae dat hy veel moorden hadde gedaen, soo met sijn eyghen handt, als door sijnen sone ^* Valentinum, die doch gheheel Italien in beroerte stellede, ende hadde Jacobum Cajetanum, den Cardinael Ursinum, ende den Abt Alvianum, [verradelijck] met veel

(1) Actius Sannazarius heeft het grafschrift ghemaeckt.

(2) Nauclerus.

* Var. Als met sijnen sone.

[p. 136]

andere meer om den hals gebracht, ende wilde ten laetsten eenen Cardinael op een bancket (d'welck hy seer mildelijck te vooren gaf) vergiftigen, soo begaf het sich, dat uyt dwalinghe des schenckers, het vergift hem selve gheschoncken werde, midts dat d'eene flessche voor d'andere was vertast, soo dat hyder van opswilde, ende ter doot toe kranck lach. Dewijle nu goeden raedt by hem seer dier was, soo schickte hy eenen van sijne getrouste knechten, ghenaemt Modena, in een contoor neffens de camer daer hy te bedde lach, om een verguldt boecxken der Nigromantien te halen, dwelck hy onder sijne alderbeste juweelen altijdt bewaert hadde. Ende soo de geselle int contoor meynde te treden, daer ^* sach hy den voorghenoemden Prothonotaris met een pauselijck habijt sitten, die sijnen meester alsoo natuerlijck gheleke, als of hy ^** uyt sijn aensicht ghesneden ware gheweest. Daer van grootelijcx verschrickt, jae half doot wesende, tradt wederom te rugge, tot dat hem sijnen meester de Paus een nieu herte int lijf sprach, soo dat hy voor de tweede mael waeghde in het contoor te gaen. Aldaer hy van den gepausden Duyvel ghevraeght zijnde, wat hy aldaer te doen hadde, antwoordde dat hem de Paus gesonden hadde om een boecxken te halen. Doe brullede de Duyvel met een schrickelijck gebaer ende riep: Ick ben selve de Paus, ende daer mede verdween hy. Nae welcken tijt de Paus begonde vast nae de doot ^*** te gaen. Doch een weynich voor sijn doot, verscheen hem sijn meester noch eens, in de ghedaente van een post-bode, ende hebbende seer langhe reden ende veel arguatien met hem ghehadt, leerde hem sijne arithmeticam of cijfer-tafel te deghe, ende maeckte hem wijs, soo dat elf ende acht, elf jaren ende acht maenden, ende niet negenthien jaren (soo de Paus sonder sijnen weerdt gerekent hadde) te seggen was. Ende alsoo scheydde hy met een swaren stanck van mijn heer de Paus, die hem van stonden aen volghde, ende uyt dese weerelt in den Pausen Hemel met

* Var. Doen.

** Var. Gheleke, oft hy.

*** Var. Na sijn doot.

[p. 137]

sijnen getrouwe meester verscheyde. Dewijle dat men sijne Requiem singhet, soo willen wy hem dese sevende plaetse in dit laetste quartier vergunnen.

De laetste ende de alderbeste, die niet alleenlijck dit vierde quartier, maer oock het geheele geslacht-register met sijne edele wapenen ende vrome pauselijcke daden besluyten ende beseghelen sal, is Paulus de derde, wiens hooghberoemde ende edele feyten, over alle de vierderley quartieren sich eenpaerlijck verstrecken. Want hy bestaet in den eersten den h. Vaderen van het eerste quartier, als dat hy een recht Epicurist sijn leefdaghe lanck gheweest is drijvende opentlijck sijnen spot met Christo den Sone Gods, ende houdende het woordt Gods voor een ijdele fabel, soo als de ghene ghenoechsaem weten, die by sijne tijden te Romen gheweest ende verkeert hebben.

Daer nae bestaet hy ooc dien van de tweede acht quartieren, dewijle hy niet alleenlijck een slecht hoereerder is gheweest, maer beneven veel vrouwen-schendinghen die by begaen heeft, wesende des Paus legaet, soo is hy van sijnen swager Nicolao Querceo op de daedt bevonden gheweest, daer hy sijne eyghene nichte Laura Fernesia, desselven Nicolai huysvrouwe besliep, die hem dieshalven een pongiaert in sijn lijf stack, daer hy eeuwelijck het lickteecken van behiel. Jae hy heeft oock sijne eyghene dochter Constancia beslapen, ende om het selve vrijer te moghen doen, haren man ghenaemt Bosa Sforsa, vergiftet. Hy hadde oock een sone, ghenaemt Peter Aloysius, die sijns h. vaders voetstappen seer wel wiste nae te volghen. Want beneven ontallijcke schendighe stucken, die al te lange waren te verhalen, soo vercrachtede hy met gewelt den Bisschop van Fanes, ende misbruycte hem met hulpe sijner knechten, tot sijne grouwelijcke sodomytische oncuyscheyt, daer de goede Bisschop uyt droefheyt des herten van sterf. Nochtans creegh de goede sone van den h. Vader, als tot een belooninghe sijner deuchden, een vorstendom, met veertich duysent ducaten jaerlijcx. Ende wat wonder ist, dat hy sijnen

[p. 138]

sone in sulcke ontuchticheyt droeghe ^* ende vorderde, daer hy selve door sijns susters Julie Fernesie hoererije, die sy met den Paus Alexandro de seste ^** begaen hadde, in dat eerlijck collegi der Cardinalen was aengenomen geweest? Midts dat sy den Paus dreyghde te verlaten, so hy haren broeder den cardinaelschen hoet niet en wilde vergunnen. Daer nae rekent hy voort maechschap, met de derde acht quartieren: ghemerckt dat hy opene winckel hiel van allerley proven-coopmanschap. Want zijnde van den Paus Clemens, die te Romen op de Enghels borcht ghevangen lach, in ambassaetschap aen den Keyser Carolum ghesonden, wilde sich op den wegh niet begheven, of de Paus moeste sijn cleyne neve Fernesio het bisdom van Parma eerst gheven, die noch maer een kindt was van thien jaren. Ende daer nae wesende Paus, gaf alle de goederen der kercken sijnen vrienden ende magen, soo wel den vrouwen als den mans; jae vercochte den Hertoghe van Ferraren de twee steden, ghenaemt Modena ende Regium. Hy vervreemde oock Parma ende Plaisancien, ende gafse sijnen vrienden. Hy schroemde sich niet, allerley vreemde ende onghehoorde nieuwe manieren van imposten ende accysen op te brengen, ende te eysschen extraordinaerlijck van sijne ondersaten dry hondert duysent ducaten jaerlijcx; ende daerenboven somwijlen de thienden, somwijlen de helft van alle hare vruchten, om het ghemeyn volck tot de beenen toe te knagen, ende ghelt van alle canten te hoop te brenghen. Ende voorts van bloedtgiericheyts ende moorden halven, daer was hy al doctoor in, eer hy oyt den Cardinaelshoet op het hooft ghecreghen hadde. Want in de tijden des Paus Innocentii, werdt hy in het hondegat gheworpen, om twee moorden die hy ghedaen hadde, ende om dat hy sijn eyghen moeder ende sijn neve vergiftet hadde. Soo dat hy van rechts wegen, in dit vierde ende laetste quartier, oock een eerlijcke plaetse verdient heeft, aengesien dat hy met de Italiaensche vijge soo wel

* Var. Dronge.

** Var. De sevenste.

[p. 139]

wist omme te gaen, dat hy sijne eygene moeder niet en spaerde. Ja oock daer na bracht hy sijne andere suster om den hals, die oock anders niet seer heylich en was. Beneven dat hy in de Nigromantie ende duyvelsche consten een gheschickt gheselle was, ende hadder groot ghenoeghen inne: derhalven hy oock vorderde, alwaer hy conde ende mochte, alle die van de conste waren, als het ghenoech gebleken is by sijne goede vrienden Cecium, Marcellum, Gauricium de Portugalooser, ende andere meer. Summa summarum, hy is de rechte man die wy behoeven, om onsen ronden dans te sluyten, ende dese tweeendertich edele quartieren op een rustighe stamme ende struyck te brenghen, daer alle onse heylighe gheestelijckheyt, alle onse drijdobbelde gecroonde Pausen, alle bloetverwighe Cardinalen, alle ghemijterde Bisschoppen, ghestaefde Abten, vette Proosten, ghecapte Monicken, ledighe Canonicken, misselijcke Papen, ghecruynde clercken, dulle bagijnen, in summa alle den gheschoren hoop, uytghesproten is, ende heeft voorts den aerdtbodem als een hoop sprinckhanen vervult, [daer de Openbaringe Joannis van vermelt.]

[p. 140]

Dat IV. capittel.

Vermeldende, dat de boosheyt oft quaet leven der priesteren, den Sacramenten van haer bedient, niet en can gheschaden. Ende wordt hier van de Simonie oft proven-comenschap der h. Roomscher Kercken ghehandelt.

Dewijle nu dan, dat onse gheestelijcheyt van also hooge, heylige, doorluchtighe, edele ende eerweerdighe afcomste is, van alle quartieren, dat sy alle de wapenen ende banieren van hare voorsaten alsoo aerdich ende bescheydelijck wijsen can, waerom souden sy van rechts weghen oock niet besitten haerder vaderen erfdeel, ende ghenieten alle de privilegien, die hen van oudts her ghegunt ende ghegheven zijn, ende die sy van menige hondert jaren herwaerts altijt gebruyct hebben? Soo is het dan recht ende billick, dat sy sich op hare oude vaderen, op het oude hercomen, gebruyck ende gewoonten haerder oude moeder der heyligher Roomsche apostolischer ende catholischer Kercke altijt beroepen, soo wanneer datter eenighe twist of swaricheyt erghesins in bestaet te vallen. Ende in sonderheyt op het ghene dat onse m. Gentianus hier seer neerstelijck voorhoudt, als dat het boose ende schendige leven der Papen, en can hare weerdighe priesterdom niet verhinderen noch vercorten. Ende het is oock waer; want anders soude het doch al te deerlijck met onse lieve Moeder de h.

[p. 141]

Kercke toegaen. Want op dat ick elck bysonder stuck niet en verhale, wy hebben hier boven ghehoort ⁽¹⁾, dat de Decreten vermelden, dat soo eenich Paus oft ander gheestelijck persoone, met Simonie, dat is te segghen, met giften oft gaven, met gunste oft vriendtschap, oft met eenighe ander onbehoorlijcke middel, een beneficie, prove oft gheestelijck ampt vercrijght, die sal niet alleen verbannen ende vervloeckt wesen, maer oock alles wat hy doet oft ordonneert, sal voor machteloos ende niet gehouden worden, ende alle de Papen ende gheestelijckheyt van hem inghestelt, sullen oock met hem verbannen ende geexcommuniceert zijn. Help schoone Liefvrouwe van Erdenburgh! Isser oock wel een onder thien duysent, die sijne beneficien ende proven anders vercrijghen can, dan met alsoodanighe lieflijcke ^* consten ende practijcken? Dat late ick op Viglii des eerweerdighen Abts van S. Baven te Ghendt, ende op des secretaris Argenteros, ende op Morillons des Cardinaels van Grandvellen makelaers, die men plach den A, B, C, der beneficien te noemen (om dat hy soo veel beneficien hadde, alsser letteren in den A, B, C, zijn) ick late het, segghe ick, op hare conscientien berusten, soo sy nochtans eenige conscientie overghehouden hebben. Sy weten wel hoe men met de indulten ende expectativen der beneficien plach omme te springhen. Sy weten oock ghenoechsaem, wat listige practijcken dat ons de goede Cardinael Granvella in de Nederlanden inghevoert heeft, om het beste vet van den pot met het vispaen der indulten ^** af te schuymen, ende scheiren de schapen, daer de andere de verckens te scheiren hebben. Ick beroepe my oock op de notaristen, copisten, bullisten, referendaristen ende secretaristen van 't Roomsche Hof. Sy weten wat eenen schoonen penninck sy in haren spaerpot jaerlijcx opsteken, voor alle de gratien, dispensen, expectativen, privilegien, bullen, pensioenen, proventioenen, recommandatien,

(1) Siet hier boven int 4. cap. des 1. stucx. fol. 81. I. Bd.

* Var. Het woordt lieflijcke ontbreekt in de tweede redaktie.

** Var. Van indulten.

[p. 142]

nieuwe provisien, vocaturen, commenden, absolutien, applicatien, dispensatien, om dry, vier of thien beneficien t'seffens te cabassen, voor protonotarisschappen, promotien van capellanen, conservatorien, wederroepinghen, reductien, exemptien ende andere dierghelijcke narrerije meer, daer wy hier boven van geroert hebben. Maer isser oock wel een Paus alleen gheweest, binnen vijf of ses hondert jaren herwaerts, die op sijnen Stoel anders gheraeckt zy, dan of met giften ende gaven, of met openbare geweldt ende ghewapender handt? Dat blijckt ghenoechsaem uyt de grouwelijcke scheuringen, twisten, moorden ende krijgen, daer alle historien soo vol van zijn dat sy crielen: vermeldende ten minsten van xxii. merckelijcke scheuringen ⁽¹⁾, in de welcke by wijlen twee, bywijlen dry, jae vier Pausen tseffens gheweest zijn, die het even sterck d'een teghen d'ander hielen; ende dat duerde somtijdts dry of vier, somtijdts thien of twintich, somtijdts oock wel dertich ende veertich jaren.

Maer ick swijge van alle de andere. Alleen wil ick gedencken den laetst overleden Paus Pius de vierde. Heeft hy niet openbaerlijck, eensdeels met ghereede penningen, eensdeels met beloften, de stemme des Cardinaels Caroli Caraffe ende sijner adherenten (die doch altijdt het wederpaert hielen teghen de Fernesen ende Mantuanen) afgecocht? Heeft hy denselven niet beloeft een groot pensioen van veel duysent ducaten, op het bisdom van Toledo in Spaengien, die hy hem by hulpe des Hertoghs van Florencien (die daer goet voor stonde) soude doen vercrijgen, met sommige sloten ende casteelen int landt van Naples, die hy in de handen des Hertogs van Paliano moeste leveren? Ende ten laetsten, alst aen het betalen quam, hy liet den Cardinael met een servette om den hals verworghen, ende sijnen broeder den Hertoghe van Paliano den cop afhouwen, ende voorts mochten sy loopen daer sy wilden. Maer wat noodt ist, dat ick met bysondere exempelen bewijse,

(1) Siet Joannem Marium, ende andere historischrijvers.

[p. 143]

't ghene dat een kalf met een ooghe lichtelijck mercken can? Selve de jurist Marsilius Patavin, heeft dit wel connen sien ende schriftelijck ghetuygen met dese naevolghende woorden ⁽¹⁾:

Quid aliud Romae, quam Simmoniacorum, undique concursus?

Dat is te segghen:

Wat is jae te Romen anders, dan een toeloop van alle canten der simonische ketters ende proven-kremers?

Dat selve heeft beclaeght de Monick Baptista Mantua, schrijvende aldus:

Venalia nobis

Templa, sacerdotes, altaria sacra, coronae:
Ignis, thura, preces, coelum est venale, Deusque;

D'welc men also soude mogen verduytschen:

't Is by ons al te coop, kercken, Papen, altaren,
Vyer, wierooc, heylichdom, 't gebedt des menschen heyl,
De Hell' end' Vaghevyer, dat de Pausen bewaren,
Jae self de Hemel oock, end' Godt, 't isser al veyl.

Waer mede een goet Abt seer fijn overeen heeft ghestemt, welcke ghevraeght zijnde: Papa cujus partis orationis? Dat is te seggen: Van wat aert ende conditie is dit woordeken Paus? Antwoordde, dat het was Participii partis, quia partem capit a clero, partem a seculari, partem ab utroque, cum totius Orbis doloris significatione, sine modis et temporibus.

(1) In defensione pacis, cap. 24. parte 2.

[p. 144]

Dat is te seggen: Dat dit woordeken Paus, zy van den aert der genen, die aen beyde zijden in de schotel tasten. Want hy ontfangt van de Papen, hy ontfangt van de leecken, ende deylt aen beyde zijden, sonder mate noch eynde, met groot verdriet ende bedroeffenisse der gantscher weerelt.

Ende dat dit waer zy, can men genoechsaem afnemen uyt de taxatie oft waerderingen der beneficien, over de welcken de Paus van Romen altijdt sijn deel moet hebben. Want op dat ick soo menige andere brocxkens verswyge, die hy seer neerstelijck onder de tafelen der beneficianten als een hondt by een rapen can, alleene de Annaten, dat is te seggen, de eerste vruchten des jaerlijcschen incomstes, die de Bisschoppen, Abten, Prelaten, ende andere proven-coopers den Paus moeten opbrenghen, bedragen slechts alleen in Vranckrijck jaer voor jaer, tot thienmael hondert duysent croonen ⁽¹⁾. Jae in de tijden des Paus Pii des 2, werdender over de twintich soo ertzbisdommen als bisdommen in Vranckrijck ledich, welcke brochten hem in, tot hondert ende twintich duysent croonen ⁽²⁾. Daer na ontfinck hy niet veel weynigher van lx. abdijen, die oock alle vacant werden in sijne tijden. Ende voorts van de priorien, dekenen ende proostijen ^*, creegh hy ymmers niet min dan hondert duysent croonen. Ende daerenboven warender by de hondert duysent prochien ende pastorien, welcke d'een door d'ander den voorseyden Paus opbrochten, een yeder ten minsten xxv. croonen: siet of dat in de somme niet en beloopt xxviii. mael hondert duysent, ende noch xl. duysent croonen? Rekent nu toe, ende overlegt alle de andere

(1) [Dese calculatie van stuck tot stuck vint ghy in een boecxken Taxa episcolum regni Franciae, begrepen in 't boeek ghenaemt Oceanus juris, in 't 24 stuck, int 388 bladt gedruckt te Lions, in 't jaer 1549.]

(2) Dese calculatie ende rekeninge vint ghy int boec ghenaemt, Defensio pro libertate Gallicae Eccl. adversus Romanam aulam, gemaect van 't Parlement van Parijs, ende overgegheven den Coninck Ludovico II. ende 72. 73. 74. ende 75. artic. Siet ooc hier over Carolum Molineum, int boeck de Annatis, ende siet de taxe der bisdommen ende ertzbisdommen, ende Franciscum Dudrensi de sacris Eccle. ministeriis ac beneficiis, int eynde des boecx.

* Var. Prosidien.

[p. 145]

profijten, beneven de annaten, die doch ontallick zijn. Ende overdenckt dan voorts, wat een grousame somme dat alle andere landen over het gantsche Christenrijck te hoop maken, die oock alle ghelijck over eenen cam gheschoren worden. Ick swijge nu voort van de incomste, die hem van de Roomsche hoeren alle jaer betaelt worden, beloopende (op elck hooft een ducaet) over de veertich duysent ducaten, beneven het ghene dat hy van de Joden noch crijght, ende daerenboven, dat hem in de penitency-camer wordt opgelegt, aldaer de vergevinge aller zonden op sekere gelt gheset ende ghetaxeert wordt, so als wy hier boven vermeldet hebben, ende dispensatie ghegeven, om te mogen houwelijcken met sijn naeste maechschap, welck niemandt ghegunt en worden dan den rijcken. Want aldus luydt de text ⁽¹⁾:

Et nota diligenter, quod hujusmodi gratiae et dispensationes non conceduntur pauperibus, quia non sunt, ideo non possunt consolari.

Dat is te segghen:

Ende merckt neerstelijck, dat alsoodanighe ghenaden ende dispensatien den schamelen oft den armen niet ghegunt en worden, want sy en zijnder niet, ende daerom en connen sy niet vertroostet worden.

Siet, dit is een text des Bybels, welcke sprekende van het volck van Israel, onder den naem van Rachel, seght dat sy bedruckt is, ende hare kinderen beweent, ende en can niet getroostet worden, om dat sy niet voorhanden en zijn. Dat verstaet de h. Roomsche Kercke, van de arme ghesellen, die gheen ducaten noch goude croonen voorhanden en hebben,

(1) Int boeck ghenaemt, Taxa cancellariae, Apostolicae, cum notabilibus, juxta stilum hodiernum Romanae Curiae, in rubrica de Matrimonialibus.

[p. 146]

ende en mogen derhalven geenen troost ontfangen in de penitenci-camer: al waer niemandt getroostet wordt, dan daer wat op sit, [volgende den ghemeynen regel:

Deficiente pecu deficit omnenia.

Dat is:

Waer gelt end' goet ontbreeckt,
Daer oock all' onwill' steeckt.]

Maer wie soude doch connen vertellen alle de verscheydene manieren van comenschappen, finantien, kremerijen ende simonien des alderheylichsten Vaders ende Paus van Romen? Het is doch een grondeloose poel, die des menschen verstant te boven gaet. Soo dat geen wonder is, dat de Paus Joannes de 22. nae sijne aflijvinge xxv. milioenen, oft xxv. mael duysentich duysent croonen, dat is op onse rekeninghe vijf hondert tonnen gouts in ghereede penninghen achter ghelaten heeft ⁽¹⁾. Beneven alle het ghene dat hy binnen den tijt sijns pausdoms doorghebracht hadde, met hoeren, met boeven, met bombancien, met pracht ende prael, ende andere dusdanighe pauselijcke heylichdom: het welcke ontwijffelijck een oneyndelijcke schat geweest is. Daerom ist dat de Ertzbisschop van Maeghdenburg dit aenmerckende, ende hebbende overleght ende gerekent, dat ten tijden des Paus Martini de 5. wel neghen milioenen gouts, dat is neghenmael duysentich duysent croonen alleen uyt Vranckrijck tot Romen gecomen waren, gebruyckt ten laetsten dese woorden, met grooter verwonderinghe: Iudicet timoratus, quae vorago haec: dat is te segghen: Een yeder Godtvreesende man bedencke. hier uyt ende oordeele wat voor een afgront ende onversadelicke poel dat dit zy ⁽²⁾

(1) Dit schrijven Franciscus Petrarcha, ende Marsilius Patavinus in defensione pacis.

(2) In sijn boeck ghenaemt Sylva locorum communium..

[p. 147]

Maer wat is hier van veel te segghen? Een yegelijck weet genoech, dat by de Pausen van Romen alle dinghen te coop staen, ende dit blijckt genoech uyt de vrome daden der heylige Vaderen Alexandri de seste, ende Leonis de thiende. Want van den eersten heeft Joannes Picus Prince van Mirandola aldus gheschreven:

Vendit Alexander cruces, altaria, Christum:
Emerat ipse prius, vendere jure potest.

Dat is te segghen:

Alexander vercoopt Christum, cruys end' altaer:
Hy vercoopt het met recht, want 'twas ghecochte waer,

Ende van den anderen heeft de geleerde poëte Accius Sannaharius aldus ghedicht:

Sacra sub extrema, si forte requiritis, hora,

Cur Leo non potuit sumere? vendiderat.

Dat is te segghen:

Vraeght ghy waerom Leo 't Sacrament niet en mocht
Ghenieten voor sijn doot? Hy haddet al vercocht.

Maer och oft de proven ende beneficien alleenlijck om gelt ende om gaven te coop waren, noch soude het met onse lieve Moeder de h. Kercke wel tamelijck toegaen. Maer wat ist? Men siet opentlijck, dat sy met roffiaenschappen, hoererijen, eebrekerijen, ende schendighe sodomytische ontuchticheyt te becomen zijn. Want op dat ick verswijghe, dat de Paus Paulus Tertius, nae dat hy voor de derde mael afghewesen was, creegh hy noch ^* ten laetsten een cardinaelschen hoet, met het

* Var. Het woordt noch ontbreekt in de tweede redaktie.

[p. 148]

gheduerich aendrijven van sijn suster Julia Fernesia, des Paus Alexandri hoere, dreyghende dat sy hem verlaten soude, soo hy haren broeder in dat eerlijck collegie der Cardinalen niet en ontfinck. Op dat ick oock onverhaelt late den voorghenoemden Cardinalin de Monte, die met sijne sodomytische grouwelijckheyt, des Paus Julii de Monte Cardinaelshoet beerfde. De ghene die te Romen een weynich verkeert hebben, connen ghenoechsaem ghetuyghen, dat het al een ghemeyne sake is. Jae het en is van heden noch van gisteren niet, maer het is een van de oude traditien of ghewoonten der h. Roomscher Kercken, die sy ongheschreven van vader tot kindt ontfanghen heeft, ende altijdt naeghevolght. Want de Paus Benedictus de twaelfde, die selve een Decretael ghemaeckt heeft, verbiedende dat men den onweerdighen gheene beneficien en soude gheven, boodt nochtans, ontrent het jaer 1336, den gheleerden man Francisco Petrarcha een Cardinaelshoet, by alsoo dat hy hem hadde willen sijn suster ten besten gheven ⁽¹⁾. Waer op Petrarcha antwoordde, dat hy eenen alsulcken vuylen hoet niet en behoefde. Doch sijn broeder Gerardus Petrarcha verwellichde daer in, ende leverde den heylighen Vader sijne suster om een rooden hoet. Maer doe de Paus sijnen wille met haer volbracht hadde, ende den hoet niet en betaelde, soo wert de goede man mistroostich, ende stack sich in een Carthuysen clooster.

Maer alsulcke comenschap is de daghelijcksche neeringe der Roomsche Pilaten ende h. Vaderen. Derhalven soo mochtc dat schuytken Petri wel schipbrekinge lijden, soo men uyt hare heylicheyt ende vromicheyt wilde weghen de weerdicheyt des priesterdoms ende des geestelijcken ampts, ende der Missen, of ander seven Sacramenten. Want of sy schoon alle gelijc hare proven, beneficien ende cruynen ghecregen hadden door haer vromicheyt ende heylighe feyten, nochtans soude men

(1) Dit wordt verhaelt in het leven Petrarchae, dat van Vergerio, ende van Squarciafico, die bynae op den selven tijdt gheleeft hebben, beschreven.

[p. 149]

evenwel haer Missen niet mogen hooren, soo lange als sy met haer jonge maeghden boeleren, uyt cracht des Concilii van Mantua, alwaer opentlijc verboden is, dat men geens priesters Misse hooren en mach, die men weet een byslaep oft boelschap te hebben.

Ende nu late ick op de conscientie der Papen, Monicken ende Canonicken berusten, of de alderheylichste onder hen sonder boelschap oft byslaep altijdt herden. Midts dat kennelijck is ende openbaer, dat de gemeyne hoop met een byslaep oft met een eyghen jonckwijf niet verghenoeghet en zijn, soo men merckelijck sien mach, aen der Pausen ende andere heylighe Prelaten bastaerden, daer sy de weerelt mede vervult hebben, ende hebben haer het landtschap uytghedeylt. Ende daerom moeten wy altijdt indachtich wesen deses reghels: soo wanneer wy yet vernemen van de Papen of Monicken dat niet veel gelts weerdt en is, als dat evenwel sulckes aen haer weerdige priesterdom ende heylighe Misse niet schaden en can. Jae het wordt selve door de weerdicheyt des persoons geheylicht, hoe boos ende snoode dat het van sich selven can gezijn, want dit heeft onse l. Moeder de h. Kercke alsoo besloten, dat of schoon de Paus alle geestelijcke goederen, alle proven ende prebenden, ende d'eene bras met den anderen met ghereet ghelt vercochte, soo en mach dat nochtans voor gheene Simonie gherekent worden, dewijle de heylicheyt sijner persoone, alle onsuyverheyt ende besmettinghe fijn can afwasschen ende suyveren ⁽¹⁾, jae van een zonde can hy een groote deucht ende vromicheyt maken, so als hier vooren bewesen is. Ende so verre ist dat de Paus of die h. Roomsche Kercke in de schuldt der Simonie soude connen ghevallen, dat het Roomsche Hof is Monarcha Simoniae, dat is te seggen, een opperste heerscherinne ende vorstinne der geestelicke dieverije ⁽²⁾. Ende derhalven en can te Romen gheene Simonie

(1) Felinus in ca. ex parte 1. De officio Delegati, ende Jacobatius in tract. de Conciliis, Titti. 4. cap. 4.

(2) Dit beschrijvet opentlick Restau. Castaldus, in Tract. de Imperatore.

[p. 150]

begaen worden. Ende aengaende alle andere daden, daer can de Paus volcomentlijck over dispenseren. Soo dat de h. Kercke geenen noodt en heeft, jae al ware sy soo vol schelmen ende booswichten, als een ey vol suyvel.

[p. 151]

Dat V. capittel.

Sprekende van de ongheleertheyt der Hughenoosche Predicanten, ende van de hooghgheleertheyt, subtijlheyt, sware ende diepgrondighe questien der Catholische Doctooren.

Daerom laet ons nu op de Hughenoosche ministren ende predicanten comen, ende die met hare vederen eenmael afmalen. Soo seght dan m. Gentianus, dat sy ongheleert zijn, ende van een quaet leven. Aengaende het eerste punct, hare ongheleertheyt is daer uyt lichtelijck af te nemen, dat sy hare paternosters, hare benedictie, hare psalmen ende andere ghebeden niet en willen in latijn lesen noch singhen, maer ghebruycken altijt hare moeders tale; voorwaer hadden sy dat latijn soo vast, als de Papen in hare Missen ende ghetijden doen, sy en soudender alsoo carich niet van wesen. 't Is wel waer, datter sommighe onder hen zijn die niet alleen het Latijn, maer oock het Griecx ende Hebreeusch beter weten ende verstaen ^*, dan onse Papen ende Monicken hare Kyriellen ende Per omnia. Maer ten eersten, is dat al ketters latijn, ende van desen nieuwen aert, daer men by de doctoren van Loven, van Ceulen, ende van Parijs niet van en weet te spreken, ende seer weynich van verstaet, ende daer de h. Roomsche Kercke niet veel van nae segghen en sal. Ten anderen, soo zijnder

* Var. Beter weten te verstaen.

[p. 152]

oock veel onder hen, die geen beter latijn en connen dan onse Monicken en de prochypapen. Ja sy en willen sich niet roemen yet te welen, buyten alleenlijck Jesum Christum, ende die selve ghecruycighet ⁽¹⁾; ende laten sich duncken, dat dat alleene ten minsten alsoo veel weerdt is, als alle de doctoors covelen, Aristotelis broecken ende liripipien, die onse Magistri nostri ende Supermagistri te Loven, met soo sueren arbeyt becoopen. Maer alst al om comt, wat weten doch hare gheleerden soo vele? Souden sy een questie alleene connen ontknoopen, die onse meesters van Loven met groote menichte op de bane werpen, ende brekender hare hooft seer over, dat sy het met lappen ende leuren moeten omwinden, soo wanneer sy in de locht comen, op dat het niet in stucken en springhe? Ick dencke voorwaer neen. Het moeste al een schalcke bottemuyl wesen, die alsulcke diepe questien soude connen resolveren. Want siet, dit is daer sy hare baccalarisen, licentiaten ende doctoren over maken. Namelick, te weten: Of Godt wel soude connen sondigen? Of hy sijnen Sone wel soude connen haten? Of hy wel wat quaets soude connen gebieden? Of hy de weerelt wel hadde connen beter scheppen dan hy gedaen heeft? Of hy wel een vader hadde connen scheppen sonder kint, oft een kindt sonder vader, ofte een bergh sonder dal? Of hy van een hoere wel wederom een maegt soude connen maken? Item of de Sone Gods wel hadde een vrouwen lichaem connen aennemen? Jae of hy wel hadde connen een Duyvels wesen ende substantie, oft een ezels natuere aen sich nemen? Of hy wel hadde een keysteen connen worden, of een pompoen, of cawoerde? Ende so hy dan een pompoen geworden ware, hoe dat hy soude gepredickt hebben, mirakelen ghedaen ende aen het cruyce genagelt gheweest zijn? Item oft onse l. Vrouwe sonder erfzonde geboren is? Item hoe veel chooren der Engelen datter zijn; wie op 't hooghste eynde, ende wie op het leeghste sit; wie voor ende

(1) 1. Cor. 2.2.

[p. 153]

wie achter gaet? Item wat men in de Helle al bedrijft? Met wat blaesbalcken ende tangen dat men het vyer stooct? Hoe heet dat het Vagevyer is? Waer mede dat het van de Helle afgeschoten is? Hoe lange dat de zielkens daer in braden moeten, eer sy te dege gaer zijn? Beneven noch de gene die wy hier boven verhaelt hebben, aengaende de muysen die int Sacramenthuysken geraect zijn, wat sy daer te knabbelen vinden, dewijle datter geen broot meer en is, hoe lange dat de weerdt in de halve mane daer blijft, ende wanneer hy de vluchte neemt? Of hy ooc fenijnich is als men fenijn onder 't broot gedaen heeft; of hem de vlieghen wel beschijten connen? Met veel andere hooghe questien sonder mate noch eynde, daer de ketters niet een steeck in en sien ^*, ende wetender niet meer van te seggen, dan van den windt die my laetste den hoet af waeyde. Sy moeten dan voorwaer wel ongheleert wesen. Sy meynen dat het nu is ghelijck als het in Pauli ende der Apostelen tijden was, doe men van gheene baccalarisen noch licentiaten en wiste te spreken, doe de Quotlibeten, Sillogismi Cornuti, Quidditates, Identitates, Realitates, ende andere diergelijcke muysenesten, noch niet ghevonden en waren, doe de visschers predicanten waren, ende de leertouwers Apostelen. Daerom zijn sy altijdt met haren Paulo ende met hare Propheten besich, ende spotten met al het ghene dat onsen Doctoor Subtilis, Joannes Scotus ⁽¹⁾, onse Doctoor Angelicus, Thomas de Aquino ⁽²⁾, dat onse Albertus Magnus, Petrus Lombardus, Occam ende andere diergelijcke hooghberoemde doctoren, met veel groote boecken geschreven hebben, ende nae veel diepsinnighe speculatien, voor artijckelen des gheloofs besloten ende ghedediceert. Maer het is verloren ghecalt, sy moeten noch wel thien jaren te scholen gaen, soo sy willen voor gheleert gheachtet wesen. Wat

* Var. In sien.

(1) Doctoor Subtilis is te seggen een spitsinnich doctoor, ende also noemen sy gemeynlijc Joannem Scotum.

(2) Doctoor Angelicus, een enghelsche oft Enghelen doctoor, ende dit is de toenaem, die sy Thoma de Aquino gheven.

[p. 154]

calle ick van thien jaren? Een wijs doctoor in der Godtheyt seyde teghen Erasmum, dat men binnen neghen jaren niet en soude te rechte connen leeren verstaen, wat alleen Scotus in sijne voorrede op Petrum Lombardum gheschreven heeft; ende een andere seyde, dat het niet moghelijck en was een sententie of spreucke in Scoto te verstaen, oft men moeste de gantsche Metaphysica Aristotelis ⁽¹⁾ op sijn duymken hebben. Wat willen doch dese ketters sich laten duncken, dat sy gheleert zijn, om dat sy den Bybel ofte S. Paulum, of Augustinum ende Jeronimum ghelesen hebben? Ofte dat sy het Hebreeusch, Chaldeeus, ende het Griecx weten? Sy moetender seker noch al anders aen, sy moeten noch al een twintich of dertich jaren in de pedagoghen gaen blocken, ende Aristotelis broecke op het hooft trecken, of sy blijven hare leefdaghe lanck ongheleert, ende en connen nemmermeer licentiaten of baccalarisen, ick swijghe doctoren werden; jae al hadden sy schoon noch seven Bybels opghegh'eten, ende wisten al wat Paulus oyt gheweten heeft. Daerom en ist gheen wonder, dat hen meester Gentianus verwijt, dat sy ongheleert ende onwetende zijn, dewijle sy de gheleertheyt onser Moeder der h. Kercken, ende de wijsheyt van Loven noyt ghesmaeckt hebben.

(1) Metaphysica is te seggen, de dinghen die boven oft beneven de natuere zijn, als de gheesten, de Enghelen, etc. Ende 't is de naem van een boeck dat Aristoteles van alsoodanige overnatuerlijcke dingen gheschreven heeft.

[p. 155]

Dat VI. capittel.

Van het leven ende reformatie der Hughenoosche Predicanten, ende der stadt Geneven, ende daerenteghen van de groote deuchden ende vromicheyt der stadt van Romen, ende van de goedertierenheyt der Roomscher Kercken, ende van de taxen oft rekenboeck der penitency-camer.

Aengaende voort haer leven, meester Gentianus stelt hier wederom sijn conste te wercke, die hy van de Oratores ende meesters der welsprekentheyt gheleert heeft: als namelijck, dat hy hem selven in de voorbane maeckt, ende beschuldicht sijne wederpartije, int ghene daer hy sijne conscientie niet al te suyver in en kent; hoewel nochtans, dat hy dit seer behendelijck is doende. Want hy seght slechts, dat hy hem heeft laten segghen, als dat in de stadt van Potiers in Vranckrijck, een Hughenoosche Predicant ghericht werde, die sijn leefdaghe lanck een straetschender ende moorder gheweest was, ende hadde wel tot honderden toe, met sijn eyghen handt vermoordt. Ende so dat waer is, het gheeft hem vreemdt dat alsulcke predicanten den Paus van Romen voor een straetschender ende gierighe bloethondt, ende de Cardinalen ende Bisschoppen, voor schelmen ende deughenieten straffen willen. Ende het soude oock in der waerheyt vreemdt wesen, want het staet qualijck, dat de eene wolf den anderen verbijten wil. Sy behoorden veel eer, goede vrienden met malcanderen te zijn,

[p. 156]

ende segghen nae het ghemeyne spreeckwoordt: Te ti, te mi: Clapt van my niet, ick en sal van dy niet segghen. Doch evenwel, meester Gentianus en wilt daer van niet veel spreken noch versekeren. Want hy segt dat hyder alsulcke gheene en kent. Waer in hy sijn onschult, als een man van eeren in tijdts doet, op dat men niet en dencke dat hy ooc daermede al wat bestoft is, ende met alsulcke voghelen verkeert heeft. Daeromme, hoewel hy seght, dat het ghemeyne gheruchte aldus gaet, als datter sommighe Hughenoosche predicanten zijn, die niet veel beter en zijn, dan straetschenders, snaphanen, dochteren schoffierders, nochtans soo scheydet hy seer lichtelijck daer van, ende laetse zijn sulcx als sy wesen willen. Hy vreest moghelijck, dat hy den h. Roomschen Stoel al wat te nae soude spreken. Want het en is niet alleenlijck een ghemeyn gherucht, maer het is de ghewisse waerheyt, die een yeghelijck sien ende tasten mach, dat soo men alsulcke gasten gebreck heeft, om een hupsche galeye te stofferen, men soudese nerghens ter weerelt beter connen becomen dan te Romen. Want, ghelijck als de glose op de decretalen schrijft ⁽¹⁾, Romen is van roovers ende straetschenders eerst opgebouwet gheweest, ende sy houdt noch al den ouden aert, ende wordt derhalven ghenoemt Roma int latijn, als of men seyde rodens manus, dat is, knaghende de handen, ghelijck als de selve glose op de decretalen met dit clupperveersken is betuyghende:

Roma manus rodit, quos rodere non valet, odit.

Dat is:

Romen beknaegt elcx hant; ende die sy niet en can knagen,
Dien soeckt sy haet ende nijdt, vast op den hals te jagen,

Derhalven oock de goede ende vrome Coninck Alphonsus plach te segghen:

Dat de gierighe, grijpende, ende vuyle voghelen, ghenaemt

(1) Glos. in cap, Fondamenta ff. Ne autem. De electis et electi Potestate in 6.

[p. 157]

van den poëten, harpien, niet meer op de eylanden en woonden, maer waren nae Romen verhuyst, ende hadden het Roomsche Hof inghenomen.

Ende desen propooste gelijckformich, beclaeghde sich de Paus Adrianus de vierde, aen Jan van Saresburien Bisschop tot Chartres, dat de Paus van Romen sijnen rechten naem hadde Servus servorum, dat is, de dienaer der dienaren, midts hy was een dienaer ende slave der Romeynen, die rechte slaven ende dienaers der giericheyt zijn ⁽¹⁾; ghelijck als de glose oock betuyghet, in het ghemeyne clippelveersken:

Servierant tibi, Roma, prius domini dominorum,

Servorum servi nunc tibi sunt domini.

Dat is te segghen:

Wel eertijdts hebben dy, O Romen prachtich,

Ghedient ende gheeert

De heeren der heeren groot ende machtich;

Maer 't bladt is omghekeert.

Want selve de knapen der knapen slaefachtich

Hebben dy nu verheert.

Jae, hy seyde noch meer, dat de Paus van Roomen nu gheen naevolgher Petri meer en was, maer Romuli: welcke Romulus in de fonderinghe der stadtmueren van Romen, sijnen eyghen broeder Remum vermoorde, ende een weynich daer nae schoffierde met gheweldt de vrouwen ende jonghe dochters van den Sabijnen sijne nabueren, onder het decksel van een heylighe kermisdach te houden. Soo dat de stadt van Romen is eyghentlijck ghefondeert, ghewijet ende gheheylicht, met moorden, met straetschenden, ende met vrouwen schoffieren. Derhalven het gheen wonder is, dat alle dusdanighe voghels aldaer kermis houden, ende seer willecom zijn.

(1) Dit schrijft Joannes van Saresburien selve in sijn boeck ghenaemt Speculum oft spieghel, in cap. Quotione, 1. 4. 7.

[p. 158]

Jae niet alleen moorders, straetroovers ende vrouwenschenders, maer oock, dat men sonder grouwel niet dencken en can, alle ezels-vrijers, alle moeder ende suster beslapers, alle sodomiten ende gomorriten, alle kinderen-verleyders, alle godtloose epicuristen, die met Godt ende met Christo haren spot openbaerlijck drijven, alle Gods-lasteraers ende vloeckers, alle meyneedighe, alle hoeren ende boeven, alle heete ritsche teven, alle coppelaers, roffianen ende bordeelbrocken, alle schelmen ende dieven, alle schriftueren ende testamenten vervalschers, alle verraders ende vergifters, alle teerlingen-botters, valsche munters, panneleckers, schuyffelschappraeyen, lavuytgevers ende speckvoghels, alle swarte constenaers ende tooveraers, alle listighe practizijnen, alle snorckers ende stuytvossen, alle blauwe sackmeters, alle woeckenaers, in somma, alle guyten, rabauwen, scharluynen ende galgen-asen, houden in de h. stadt van Romen open hof, ende zijn daer alle willecome. Daer crijghen sy proven ende prebenden met hoopen, Bisschops-mijteren, Cardinaels-hoeyen ende Pauscroonen. Daer schrijven sy boecken van de sodomye, ende van alle hare ontuchticheyt, ende scheldense voor een goddelijcke sake, als de Bisschop Monsignor della Casa, ende Petro Aretino ghedaen hebben ⁽¹⁾. Daer houden sy opene scholen, ende disputeren oft het houwelijck beter is dan de sodomye; item,

(1) Joannes de la Casa, Aerdtsbisschop van Beneventen, heeft een boec gheschreven tot lof der sodomyen, noemende het een goddelijck werc, ende seggende dat hy daer groot genoegen in heeft, ende anders gheene byslapinghe en ghebruyckt. Hy was Deken der apostolischer camer, ende Ambassaet des Paus int gantsch Venedische landt; ende hy is de gene die aldaer eerst liet uytgaen het register der verboden boecken, int jaer 1549, den 7 mayo. Ende, dit boecxken daer hier van gemeldet wordt, is te Venegien ghedruckt gheweest, by den drucker ghenaemt Navus. - Petrus Aretinus is oock een groot vriendt der Pausen geweest, ende heeft veel boecken laten uytgaen, aldaer hy veel dinghen handelt van oncuyscheyt ende ontucht, ende heeft seer schendighe schilderijen laten te Venegien drucken, van verscheyden manieren van byslapen, ende een boeck ende uytlegginghe daer op ghemaeckt. - Int jaer 1558, in de tijden Pauli des 4, is te Bolognien een geweest, die openbaerlijck in de scholen op den vastelavonts dach reden hadde teghen het houwelijck, tot lof der sodomye. Van dese disputatie zijn der Italiaenders boecken vol.

[p. 159]

of de ziele oock sterffelijck is, ende of Christus oyt gheweest is, als de Paus Leo de thiende ghedaen heeft. Daer is de stapel van alle schelmerijen die men verdencken can. Daer haelt men dispensatien over alle zonden ende schendicheden, soo als men in de Taxa Poenitentiaria merckelijcken sien mach. Daer coopen ende vercoopen sy, heylich ende onheylich, vrouwen ende mans, sonen ende dochteren, ziel ende lichaem, bullen ende aflaten, beneficien ende veneficien, jae Godt ende de Duyvel, Sinte Peter ende Sinte Paulus, het isser al te coop. Jae de stadt selve soude te coop wesen, by soo verre dat men een coopman ^* conde ghevinden, dien het aent gheldt niet en ontbrake: soo als over sesthien oft seventhien hondert jaren, van eenen ghenaemt Jugurtha, ghepropheteert is gheweest ⁽¹⁾. Somma sommarum, daer en is gheen dinck ter weerelt soo boos noch soo grouwelijck of het en is in de stadt van Romen vry ende gheoorloeft. Alleen is daer ongheoorloeft ende verboden godtsalichlijck te leven, ghelijck als de voorghenoemde Monick Baptista Mantuanus selve ghetuygt heeft, schrijvende:

Vivere qui sancte cupitis, discedite Roma:
Omnia cum liceant, non licet esse pium.

Dwelck men alsoo mach verduytschen:

Soo ghy begeert de boosheyt te versaken,
End' schicken u nae des Heeren ghebodt,
Ghy moet terstont u van Romen wech maken,
Vluchten daer uyt, nae 't exempel van Loth.
Ghy condt daer niet wel dienen uwen Godt:
Want daer ist al gheoorloft sonder laken,
Behalven slechts te drijven Godes saken.

Siet, daeromme heeft meester Gentianus seer wijsselijcken

* Var. De coopman.

(1) Dit vertelt Salustius in sijne historie, ghenaemt Bellum Jugurthinum.

[p. 160]

bedacht gheweest, dat hy van dese dinghen niet veel en heeft willen schrijven, vreesende dat hy de heylighe stadt van Romen te nae soude ghesproken hebben, midts dat een yeghelijck ghenoechsaem weet, dat de neeringhe ende de stapel van't ghene dat hy den ketters opleght, in de stadt van Romen, jae int hof des h. Vaders des Paus is. Want Romen, soo als de Italiaensche poëte Franciscus Petrarcha fijn ghesonghen heeft, is een rechte

Fontana di dolore, albergo d'ira,

Scola d'errori, e templo d'heresia:
Gia Roma, hor Babylonia falsa e ria,
Per cui tanto si piagne e si sospira.

O fucina d'inganni, O prigion d'ira,

Ove 'l ben muore, e'l mal si nutre e cria
Di vivi Inferno, un gran miracol sia,
Se Christo teco al fine non s'adira.

Item:

Nido di tradimenti, in cui si cova

Quanto mal per lo mondo hoggi si spande,
Di vin serva, di letti e di vivande,
In cui Lussuria fa l'ultima prova, etc.

Dat is te segghen:

Een rechte fonteyn van alle verdriet, herberghe des toorns quaet,
Schole van alle dwalinghen, ende tempel der ketteryen vuerich,
Voortijden Romen, maer nu Babylon, valsch ende boose raet,
Om wiens wille men over al sucht ende karmt treurich.

[p. 161]

 

O crauwel des bedrochs, end' kercker des gramschaps doot,

 

Daert goede sterft, end' het boose wordt onderhouden groot:

 

O helle der levenden: het soud' wesen een groot mirakel claer,

 

Soo sich Christus op 't eynde teghen dy niet vergrimde swaer.

Item:

O nest der verraderijen, daer uyt ghebroedt wordt blinckende
Al het quaet dat daghelijcx over de weerelt is stinckende,
Du slavinne des dronckenschaps, byslaeps, end' gulsicheyt vraet,
Daer sich d'oncuysheyt met alle haer crachten versaet.

Daerenteghen dese kettersche ende Hughenoosche ministren ende predicanten, ghelijck als sy de h. Roomsche religie ghesworene vyanden zijn, alsoo haten sy oock ende vervolgen de Roomsche manieren ende oude hercomen. Ende in sonderheyt, in dat vertwijffelde Geneven, daer zijn sy alsulcke vyanden der Roomscher practijcken ende vrome feyten, dat soo yemandt aldaer wilde op sijn Roomsche oft op sijn cardinaelsche wijse gomorrhiseren, oft de Clementische ghemeynschap der vrouwen te wercke stellen, men soude hem al in ernsten een Cardinael maken, met eenen rooden hoet op den hals; oft men soude hem een Bisschop op een veldt maken, aldaer hy de benedictie met de voeten soude gheven; ende zijn Pallium oft Bisschopsmantel en soude hem op gheen dertich duysent ducaten comen te staen, soo als de Pallia te Romen doen.

Daeromme, soo het met meester Gentiano ^* niet al te claer en stonde, gelijck als het wel te vermoeden is van eenen soo ghetrouwen ondersaet der heyligher Roomscher Kercken, als

* Var. Soo het meester Gentiano, enz.

[p. 162]

dat hy met de Roomsche heylicheyt eenichsins bestoft is, soo en soude ick hem gheensins willen raden, dat hy lust creghe om dese nieuwe predicanten te gaen versoecken, of de Hugenoosche reformatie ende afstervinghe te smaken. Hoewel dat het uyt sijn schrijven schijnt, dat hy wel geerne weten wilde, hoe dat het in sijn werck toe gaet. Maer wilt hy wijs zijn, hy sal sich verre van daer maken: want het mochte hem wel ter naghelen uytsweeren, ende alsoo suer opcomen, dat hy sich sijn leefdage lanck berouwen mochte. Want hare afstervinghe is allen Roomsgheloovigen kerste menschen een soo bitteren dranck, ende soo walgelijck pilleken, dat sy daer lichtelijcken van souden bersten. Is Gentianus wijs, hy sal sich daer van maken, ende sal liever nae Romen trecken [om aflaet te winnen], ende houden hem aen de mortificatie oft afstervinghe der h. Roomscher Kercken. Want onse lieve Moeder is alsoo goedertieren, dat sy alle man in haren schoot gheerne ontfanght, nae den uytgedruckten text des Propheten Ezechielis, als dat de dochter Israels hare beenen geopent heeft voor een yeghelijck die daer voorby ginck ⁽¹⁾; ende neemt een yeghelijck aen, behalven alleen de Lutherianen ende Hugenoosen, ende behoudelijck altijdt, dat men de taxatie der apostolischer rekencamer oft der penitenci-camer ghenoech doe, tot bewijs van een oprechte penitentie. Als namelijck.

Die moeder oft suster beslapen hadde, die sal met vier ponden toernoos quijt gaen.

Maer die noch daerenboven overspel met haer bedreven hadde, namelijck daer sy een ander man hadde, die salder ses moeten betalen.

Die van simonie beschuldicht is, sal moeten vijfendertich ponden toernoos betalen.

Maer die vader oft moeder, suster oft broeder vermoordt hadde, die gaet vry met vier ponden toernoos, een ducate ende ses carlijnen; ende soo van allen anderen: verstaende

(1) Ezec. 16.25.

[p. 163]

dat dit plaetse alleen grypen moet, soo wanneer dat et Rroomsche hof aen dese zijde van de berghen resideert, namelijck in Vranckrijck: want soo sy hare woonstede over de berghen heeft, als in Italien, dan sal men voor ponden ende penninghen toernoosen, met ponden ende penninghen grooten rekenen, alsoo de jurist Ludovicus Gomesius is vermeldende ⁽¹⁾.

In somma, men can gheene soo groote zonde doen, of men mach te Romen daer over dispensatie crijghen om een stuck gelts, ende quijt van alle schuldt ende straffe gaen: soo dat sy nemmermeer int Vaghevyer en sullen comen, soo sy sich selven van 't Hellegat connen ghewachten. Daer sal meester Gentianus al veel willecomer zijn, dan te Geneven, oft elders by de Hughenoosche predicanten. Ende desen fijnen boeck oft brief die hy ghemaeckt heeft, sal hem te Romen moghen dienen tot een goede recommandaci-brief aen den heylighen Vader de Paus, om erghens aen een Bisschops mijter oft Cardinaels hoet te gheraken.

(1) In reg. cancellariae, in regula, de velore exprimendo, col. 4.

[p. 164]

Dat VII. capittel.

Aldaer meester Gentiano ende allen goeden Catholijcken eenen goeden raedt ghegheven wordt, ende dit boeck besloten.

Maer boven alle dinghen ter weerelt wil ick meester Gentianum van herten gheraden hebben, dat hy doch aen de oude maniere ende religie sijner voorsaten blijve hanghen, als slijck aent radt, hy en sal niet connen qualijck raken. Of hy dan schoon een goet ghesel mede is, oft een drinckebroeder, oft dat hy gheerne de vrouwen siet, nochtans by dien ^* dat hy geen ketter en zy, dat en can hem niet schaden. Hy en behoeft maer slechts eens des jaers ^** te biechten te gaen, ende hooghtijt te houden, daer mede sal hy voor een goet ende getrouwe ondersaet der h. Catholijckscher Kercken door gaen. Ende of hy schoon nae sijn doot int Vaghevyer comt, soo sal men soo veel Zielmissen (die doch nu seer afgheslaghen zijn, ende goeden coop gheworden) voor hem laten singhen, dat hy met cousen met schoenen nae den Hemel vlieghen sal, soo recht als een zickel. Daeromme moet ick my grootelijcx verwonderen ende verblijden, over sijne wijse, voorsichtighe ende welbedachte sluytreden, die hy hier aen voeght: als namelijcken, dat hy in de schoot sijns liefs Moeders der heyligher

* Var. Op dien.

** Var. Eens jaers.

[p. 165]

Kercken altijdt blijven wil, ende met de ketters niet te doen hebben. Want dewijle dat de ketters (soo hy seght) niet en connen gheloovich wesen, midts sy niet en willen ghelooven, alles wat de h. Kercke gelooft; ende in sonderheyt, willen sy het heylich Sacrament des Altaers niet ghelooven; dewijle het oock gheloghen is, dat men niet en mach aennemen beneven het woordt Gods in de Schrift vervatet, ende dat men daer niet en mach toe noch af doen, ende dat evenwel de Schrift aen onse zijde staet, als sy wel verstaen ende uytgheleght wordt, nae den sin der h. Kercken; dewijle oock dat sy ons met grooten onrecht noemen afgoden-dienaers, gelijck als de Joden oock doen; dewijle dat hare leven niet beter en is, dan der goede christenen leven, ende dat sy alle ghebeden, vasten ende abstinentien der h. Kercken versmaden ende belachen; dewijle dat hare predicanten ende dienaers met goeden rechte moghen voor ongheleert ende onwetende, jae oock voor boose menschen ghescholden worden ende mispresen; dat sy oock gheene andere bewijs-redenen en hebben, die ons tot hare gheloove connen ghebrenghen dan uyt de Schrift, ende dat meester Gentianus tot noch toe altijdt heeft hooren segghen, datter geen salicheyt buyten de Kercke en is, soo wil hy by sijne moeder leven ende sterven, ende wilse in der eeuwicheyt niet verlaten. Want al ist schoon dat hy met grooter haesten antwoorde vordert, ende ghelaet sich alsoo als wilde hy te poste loopen nae der Hughenooscher predicatien, het en is hem nochtans gheen ernste. Ick houde hem wel voor alsoo standtvastich ende crijghel, dat hy niet gheerne sijn huyt veranderen sal, noch sijne vlecken, ghelijck als Jeremias van de Moriaen ende den luypaert seght ⁽¹⁾. Daerentusschen nochtans, als ick aenmercke den grooten vyerighen ijver daer hy mede wordt ghedreven, soo ben ick van noodts weghen ghedrongen, uyt name der heyligher Kercken Godt te bidden, dat de Hughenoosen hem gheen antwoordt en gheven, ende dat sy

(1) Jere.13.23.

[p. 166]

soo veel te doen crijghen met andere swaerdere ende gewichtiger becommernissen, dat sy op meester Gentianum niet eens en dencken, van vreese of het mochte alsoo comen (dwelck ick niet en verhope) dat hy verandert werde, midts dat het schijnt, dat hy met sulcken ijver ghedreven wordt nae sijne salicheyt, dat hy noch stock noch staeck aen en siet, maer loopt daer slechts henen, recht toe, recht aen, als een eyndekuecken sonder hooft. Daeromme soude ick liever den Paus willen bidden, dat hy hem een brocxken in den mondt steken wilde, ende een goet lecker beneficie geven, op dat hy van ons niet lichtelijck en scheyde. Want het ware al te groote schade, soo de heylighe Kercke een alsulcken pilaer quijt ginck. Sy mochte wel haest t'samen in de asschen vallen, daer ons de lieve Moeder Godts, met alle de Sancten ende Sanctinnen die te Bruessel op den grooten altaer van Sinter Goelen staen, van beschermen willen, Per omnia saecula saeculorum, dat is te segghen, in eeuwicheyt. Amen.

Oock wil ick den goeden man, die den brief Gentiani in onse Nederduytsche sprake overghesettet heeft, vriendelijck gebeden hebben, dat hy noch dese moeyte doen wil tot nutticheyt onser liever Moeder der heyligher Kercken, ende tot vervreuginghe ende sterckinghe des voorseyde goeden Catholijckschen mans meester Gentiani, dese onse uytlegginghe sijns briefs oock in het fransoys over te setten, op dat de Walen dese onsen Byencorf oock mogen ghebruycken, ende den honich ende honichraet daer uyt nutten, tot roem, glorie ende heerlijckheyt onser Moeder der heyliger Kercken, tegen alle hare vyanden.