De bijencorf der H. Roomsche Kercke

[p. 23]

Nu volght de verclaringhe op het vierde stuck des sendbriefs Gentiani Hervet:
Handelende van de Aenbiddinghe der Beelden, soo als sy in de Roomsche Kercke ghehouden ende gheordonneert wort; item, van den naem Idololatrae; van de Afgoderije der Heydenen; van de aenbiddinghe der Sancten ende Sanctinnen, ende des Sacraments, ende andere diergelijcke stucken.

Dat eerste capittel.

Van den naem Idololatrae, ende dat men de beelden aenbidden moet, met de selve aenbiddinghe die den afghebeelden dinghen toecomt; ende van het goet verdrach ende overeencominghe die de Joden met de Roomsche Kercke hebben; ende van de ghewijde Agnus Dei.

Het vierde stuck ⁽¹⁾ is een seer sware sake, die meester Gentiano een ongheruste becommernisse ^* des herten aenjaeght, soo als hy seght: als namelijck, dat dese ketters sich niet en

(1) Van de aenbiddinge der Beelden. Siet voor het 23. bladt ende cap. 13. des 2. stucx.

* Var. Bekommeringhe.

[p. 24]

ontsien de oude ende devote catholijcksche mannen voor afgoden-bidders ende beelden-dienaers te schelden, ende noemense idololatras. Eylacen, is dat niet een groot verdriet? Ende hebben sy niet [een] groot onrecht? Daer onse Moeder de heylighe Kercke desen naem ende tittel doch gheensins lijden noch luchten en can: ende heeft eens voor allen besloten, bevolen ende gheordoneert ⁽¹⁾, op straffe van verbannen, vervloeckt, gheexcommuniceert ende gheanathematiseert te zijn:

Dat men hare Sancten niet en sal noemen met dat Griecxsche woordeken Idola, d'welck soo vele te segghen is, als beelden ende ghelijckenissen. Jae heeft plat uyt ghewilt, dat dit woordeken nu voortaen niet meer en soude enckelijck beteeckenen de beelden ende ghelijckenissen die men tot yemandts eere opricht, soo als het t'allen tijden by de Griecken ende Latijnen oyt ende oyt beteeckent heeft, maer soude nu anders niet beduyden, dan slechts der heydenen oft der Joden afgoden, ende de beelden die sy in hare tempelen hier voortijdts hebben opghericht, soo dat de natuerlijcke ende eygentlijcke beduydenisse van dit woordeken, gantschelijck ghetranssubstantieert is, dat is, in een ander ghestaltenisse ende wesen verandert.

Derhalven soo hebben dese ketters groot onrecht, dat sy onse hertlieve Moeder wederomme op een nieu met dit woordeken Idola comen plaghen, ende segghen, dat de goede catholijcksche mannen ende ondersaten der h. Roomsche Kercken, zijn rechte Idololatren, om dat sy de beelden van onse Liefvrouwe, ende van alle de lieve Sancten ende Sanctinnen in grooter eeren ende weerdicheyt houden, de selve cussen ende lecken, met schoone rocken ende juweelen behanghen, met bernende keerskens lichten, dewijle sy sonder keersse doch niet sien en willen, met welrieckende wieroock, brandtofferen, hare lofsanghen devotelijck singhen; dat syse op de schouderen draghen, daer sy doch selve niet gaen en connen; ende vallender op de knyen voor, ende segghen tot haer onse Vader

(1) Int 2. concilie van Niceen, in de 1. Sessie, in de 2. Anathematismo.

[p. 25]

die du bist ^* in de Hemelen. Sy stellense op altaren, sy gaen tot haer te bedevaerde, om ghesontheyt ende voorspoet te crijghen, ende doen haer alle de eere aen, die de oude Romeynen ende Griecken, oft oock de Israeliten [Egyptenaers ende Assyriers] haren afgoden deden.

De ketters segghen, dat sy daer in seer qualijck doen, ende bewijsen met der daedt, dat sy zijn rechte Idololatren oft afgodendienaers. Maer sy en sien niet dat onse beelden gheene Afgoden en zijn, maer Sancten ende Sanctinnen, die groote ende veel mirakelen connen ghedoen. Sy en willen oock niet verstaen, dat onse l. Moeder de helsche Kercke ons alsoo bevolen heeft te doen. Want alle de h. catholijcksche leeraers, hebben seer lieflijck ende eendrachtelijck besloten, dat men alle beelden moet eeren met de selve eere, daermen mede eeret het gene dat door alsulcke beelden beteeckent wort, ghelijck als de h. Thomas de Hacquino uytdruckelijck heeft gheschreven. Jae om dat hy dese sake soo wel ghetreffet hadde, daeromme heeft een Crucifix tot hem ghesproken in de stadt van Napels, segghende: ⁽¹⁾ Lieve Thomas, du hebst soo wel ende recht van my geschreven, wat loon wilstu doch ontfanghen? Daer op hy antwoorde tot het Crucifix: Ick en begeere anders niet dan dy te hebben.

Oft nu het Crucifix van gout oft van silver was, dat hy dat boven alle dinghen ter weerelt alsoo vrijde, en weet ick niet. Dat wete ick ymmers, dat hy tot eere ende lof der beelden wonderlijcken wel gheschreven heeft, ende is derhalven oock van den Paus Joanne den 21. ghecanoniseert gheworden. Want hy heeft besloten ⁽²⁾ (waerinne hem onse lieve Moeder de h. Kercke oock naevolght), dat dewijle Christus wordt

* Var. Die daer zijt.

(1) Dese historie wordt beschreven in de gulden Legenden; item int boeck van broeder Leandro Alberti van Bolognien, dat hy ghenoemt heeft De beschrijvinghe van Italien, int 164. blat des boecx, ghedruckt int jaer M. D. L; item wordt beschreven van Vincentio Lirinensis; ende voorts van broeder Bernard van Lutzenburg doctoor in de Sotheyt, int 11. stuck dcs 4. boecx, ghenaemt Catalogus Haereticorum.

(2) Thomas, part. 3. qu. 15. Artic. 8.

[p. 26]

aenghebeden met Latria, dat is te seggen, nae hare uytlegginghe, in den gheest als Godt, soo sal men oock sijn beeldt dat op een muer ergens met een cole oft met een pinceel afgemaelt is, met Latria aenbidden, ende als God selve eeren: by dien slechts dat het met lanck hayr, ende met een ronde telgioer achter 't hooft ende met twee opgesteken vingeren geschildert stae, ende de gecruyste weerelt in de hant hebbe. Want alsulcken ghesel is de rechte ^* Salvator mundi.

Dit bevestight oock de eerweerdighe Bonaventura ⁽¹⁾. Jae alle de sentencischrijvers hebben dit alsoo ghelijckerhandt besloten ende geordoneert: soo dat het de ketters nu niet meer in twijffel en moghen stellen. 't Is wel waer, dat het Durandus niet en heeft willen aennemen, jae heeft opentlick versaeckt, dat de beelden met de selve eere souden moeten aenghebeden worden, als het ghene dat sy afbeelden. Maer alle de andere hebben hem hier in ghestraft, om dat hy der h. Kercken authoriteyt niet en heeft willen volghen. Ende moghelijck, hadde hy sulcx niet gheschreven, hy ware oock alsoo wel ghecanoniseert gheweest, als Thomas de Hacquino. Hoewel dat hem een Spaengiaert ghenaemt Perez ⁽²⁾, hierin heeft naeghevolght, seggende, dat de steenen ende blocken niet en mogen met Latria aenghebeden ende gheeert worden als Godt, gemerckt dat sy altijts steenen ende blocken blijven, hoe seer oock datmense wijen ende belesen can.

Maer daer in heeft hy groot onghelijck. Want in den eersten weten wy, dat S. Thomas de Hacquino van S. Peter ende S. Pauwels is onderwesen gheweest ⁽³⁾, soo dat hy niet en heeft connen feylen; ende daer nae heeft onse l. Moeder sijn ghevoelen voor het alderbeste aenghenomen. Ende waeromme niet? Want soo een slecht Pape met vijf woordekens, van een stuck deechs een Godt can ghemaken, waeromme en soude

* Var. Het woord rechte ontbreekt in de tweede redaktie.

(1) Bonaventura super sentent. Lib. 3. Dist. 9. Quaestione 2.

(2) Perezius in het boeck genaemt, De traditionibus.

(3) Dit wordt verhaelt van broeder Bernard van Lutzenbourg, ende van Leander Alberti, ende andere meer.

[p. 27]

een bisschop oft suffragaen van een schoon vergulden beeldt ooc niet connen een Godt maken? Dat ware voorwaer onse hertlieve Moeder de h. Kercke al te nae ghesproken. Daerom soo moeten wy op de ghemeyne opinie oft gevoelen der h. Roomscher Kercken blijven. Somma sommarum, de ketters hebben groot onrecht, dat sy ons noemen afgodendienaers, ende beeldenbidders, oft Idololatras, ghelijck als de Joden doen, die ons oock gheenen eerlijcker naem en weten te gheven. Ende daerom segt hier Gentianus, dat sommighe goede liedens die de sake dieper insien, vermoeden dat dese ketters eenich heymelijck verdrach met den Joden sullen ^* hebben, jae souden in hare soudije oft besoldinghe zijn, om vriendelijcke ghemeynschap met haer te houden: doch voeght hy daer by, dat hy van sijnent weghen sulcx niet en ghelooft. Waer in het soude moghen schijnen, dat hy hen hier in smeecken wil, ende honich om den mondt smeeren, om haer te ghelieven. Maer het en is alsoo niet. Want hy spreeckt hier van, als een goet, vroom ende catholijcx ondersaet der h. Roomscher Kercken betaemt: daerenteghen soude hy den ketters al te groote eere gedaen hebben, soo hyse in eenen waghen ghespannen hadde met de natie der Joden, welcke (soo als wy hier boven claerlijck bewesen hebben ⁽¹⁾) is jae de beste fondatersse ende voornemelijcste fonteynader ende springhende bornput aller ceremonien ende aenghevinghen der h. Roomscher Kercken.

't Is wel waer, datse onse Moeder verbetert heeft, ende op een schoonder ploye gebracht, overmidts dat hare wijsheyt ende verstandt, dat verstandt Mosis ende Aaronis verre te boven gaet, ende daerom in stede van een tempel Salomonis, heeft zijder meer dan hondert duysent op alle hooghe plaetsen ende heuvelen ghetimmert; in stede van dry oft vier altaren, heeft zijder met alsulcke hoopen opghericht, datmense binnen tseventich jaren niet en soude al connen getellen. Doch

* Var. Souden.

(1) Fol. 98. int 8, cap. des 1. stucx.

[p. 28]

evenwel, soo als boven ghenoech ghewesen is, het stael ende patroon is van den Joden ontleent gheweest: welcker schaduwen ende figueren sy seer neerstelijck naeghevolghet heeft.

Daeromme dat de ketters willen met den Apostel tot den Hebreen beweeren ⁽¹⁾, dat alle de figueren ende schaduwen des Ouden Testaments, met de toecomste Christi vergaen ende verdwenen zijn, ende moghen niet meer gebruyckt worden, is groote ketterije. Ende voorwaer, sy bewijsen ghenoech daer in, dat sy met den Joden gheen verdrach noch int wit noch int swert en willen hebben. Want de Joden houden dit voor het neghende artijckel ende fondament haers gheloofs, als dat de wet Mosis met alle hare ceremonien ende figueren, nemmermeer en sal te niete ghedaen noch verandert worden, maer sal eeuwelijck in hare wesen ^* blijven, soo als het blijckt by haren leeraer ghenaemt Rabbi Moses Ben Maimon, die een boecxken van de derthien ^** artijckelen haers gheloofs gheschreven heeft.

Dit strijdt doch reghel-recht teghen den Lutherianen ende Zwinglianen leere: welcke willen goetrondt beweeren, dat men gheene ceremonien meer houden en mach, anders dan die Jesus Christus met sijne Apostelen selve heeft inghesteldt. Ende derhalven en willen sy in hare tempelen gheene altaren, gheene vergulden beelden, noch eenighe andere dierghelijcke cieraetselen hebben, maer willen slechts, dat soo wanneer men by een comt, anders niet en sal voortghebracht worden, dan ghelijck als Paulus voorgheeft ⁽²⁾ nae dat een yeghelijck heeft eenen psalm, oft leeringhe, oft sprake, oft openbaringhe, oft wtlegghe, ende alles tot stichtinghe; oft ghelijck hy elders seght ⁽³⁾: 't ghene dat wy van den Heere ontfanghen hebben. Ende zijn soo plomp, dat sy niet en mercken, dat sulckx was in Illo Tempore, dat is te segghen: In dien tijden, doe de kelcken van hout waren, ende de priesters van goudt; maer

(1) Heb. 9. doorgaens. - Col. 2.17.18. - Gal. 4.9.10. ende voortaen.

* Var. In wesen.

** Var. Veerthien.

(2) 1. Cor 14.26.

(3) 1 Cor. 11.2.25.

[p. 29]

nu (als de martelaer Bonifacius ende nae hem Durandus gheseght hebben) is het blaeyken omgekeert, ende de priesters syn van hout, ende de kelcken van gout ⁽¹⁾. Want nu is de eerlijckheyt der Kercken ende de dienst Gods al vele beter gheworden, dan hy in de tijden der Apostelen was. Derhalven heeft sich de h. Kercke met den Joden vele beter connen verdraghen, verbiedende wel uytdruckelijck dat men gheene Misse meer doen en sal in houten kelcken, op dat Godt niet vertoornt en worde in een dinck daer hy behoorde met goudt ende silver in versoent te worden: soo als het in de Concilien Triburensi ende Remensi is besloten, ende in de Decreten ghestelt gheweest ⁽²⁾. Want sy wilt nae der Joden exempel, haren godsdienst met gout ende met silver costelijck vercieren: jae hoe meer dat de religie ende het Evangelium toeneemt, hoe meer sy de Joodtsche ciraetselen ende ceremonien wil ghebruycket hebben ⁽³⁾. Derhalven soo soude M. Gentianus groot ongelijck hebben, soo hy de Hughenoosen ende Calvinisten by de Joden wilde verghelijcken, die met onse l. Moeder de h. Kercke so wel overeen comen, dat sy al ^* uyt eenen carn boter carnen, ende hebben al in een schole gelegen. Maer dese Hughenoosen willen alle dinck op haer eygen handt nae het Evangelii gereformeert hebben, als het in de tijden der Apostelen was. Daeromme willen wy hen het goetjaer laten hebben, ende houden het met den Joden. Want selve onse h. Vader de Paus heeft de Joden seer liefghetal, ende bewijst hen alle vriendschap daer hy can ende mach. Hy houdtse in sijne stadt van Romen, ende gunt haer een oft twee van de beste straten die daer zijn. Jae hy is te rechte in hare besoldinghe: want van elck een Jode die een synagoghe in sijn huys hebben wil, ontfanght hy voor sijn soldt dertich

(1) Dit staet in de Decreten, cap. Vasa. De consecr. Distinct. 2. Ende was het spreeckwoordt Bonifacii des Martelaers ende bisschops.

(2) Siet t'voorseyde cap. Vasa. In de Decreten ende de naevolghende ende het Concil. Triburen. Can. 9.

(3) Siet de gheheele eerste dist. de consecrat. in de decreten.

* Var. Als.

[p. 30]

ponden tournoys ⁽¹⁾, seven ducaten, ende ses carlijnen; ende soo sy willen orlof hebben om een nieuwe synagoge int openbaer op te richten, soo is sijne besoldinghe in de Apostolische reken-camer ghetaxeert ende gheset op tsestich ponden tournoys, ende vijfthien ducaten. Siet, wat een grouwelijcke blasphemie soude het dan wesen, dat men segghen wilde, dat de Hughenoosen in der Joden besoldinghe oock waren: want daer uyt moeste volghen, dat sy des h. Vaders des Paus broeders ende metghesellen souden wesen. Neen neen voorwaer, hy comt al veel beter over een met den Joden, jae met den Turcken ende heydenen, dan met dese Hughenoosen, die sijnen h. Stoel willen gaen reformeren nae het Evangelium: hy en canse noch riecken noch luchten, ende soo verre ist, dat hy hen souden willen vergaderinghen ende t'samencomsten gunnen, gelijck als hy den Joden doet om eenen cleynen penninck, dat hyse al te samen verbrant daer hyse crijghen ofte becomen can ^*.

't Is wel waer, dat de Joden ons oock noemen afgoden-dienaers ende Idololatren, dat is te segghen, beelden-aenbidders: ende comen hierinne met den Hughenoosen overeen. Maer dat is hen te vergheven. Want sy hebben het van oudts her uyt haren Bybel also gheleert, ende uyt hare Propheten die noch niet een beet en wisten van de lieve ende helsche ordonantien (heylighe wil ick segghen) der Pausen van Romen; ende en verstonden niet, dat alle beelden behooren met de selve eere ende aenbiddinghe vereert te wesen, daer men de afghebeelde dinghen mede eert ^** [sonder datmen daeromme afgoderye pleget.]

Want S. Thomas de Aquino, die hemelsche oft enghelsche leeraer, en was noch niet opghestaen om sulcx te leeren. Oock hadde sy noch gheene tijdinghen ghehoort van onse Sancten ende Sanctinnen, ende van alle de mirakelen die sy

(1) Dese taxatie heeft plaetse buyten Italien, maer binnen Italien worden de ponden tournoys in pondengroot verandert.

* Var. Mach.

** Var. Vereert.

[p. 31]

doen. Ende de lieve Keyserinne Irene hadde haren sone de ooghen noch niet uytghecrabt ⁽¹⁾, om den dienst der beelden met hulpe des tweeden Concilii van Niceen op te richten. Ende derhalven en verstonden sy noch het onderscheydt niet datter is tusschen Latria, Dulia ende Hyperdulia; ende daeromme scholden sy alle de ghene die eenighe beelden aenbaden, voor afgoden-dienaers, sonder eenich onderscheydt te maken tusschen de Catholijcken ende heydenen.

Ende nu, als de Joden dat lesen, sy meynen dat de Propheten op onse l. Moeder de heylighe Kercke soo wel ghesproken hebben, als op hare voorvaderen. Ende het ghene dat Jeremias segt, dat men der Coninginne der Hemelen koecken opoffert ⁽²⁾, dat (meynen zy) is op de ghene ghesproken, die onse l. Vrouwe noemen de Coninginne der Hemelen, ende offeren ^* haer koecken, vlaeyen ende taerten, ende alderhande lieflijckheyt sonder verdriet. Maer dese ketters weten wel bet, jae hare oude schoenen wetent wel, dat de Propheten hebben den Joden aenghesproken, ende niet ons, want wy noch niet gheboren en waren, ende daerom en mogen wy het ons niet aentrecken: want die niet schorft en is, wat behoeft hy sich te clouwen? Nochtans ghelaten sy sich, oft sy nergens van en wisten, ende houden niet op, ons voor afgoden-dienaers ende Idololatren te schelden. Daerom en moghen sy met den Joden niet vry gaen, ende en is gheensins te vermoeden, dat sy met den Joden eenich heymelijck verdrach souden hebben, ghelijck als het meester Gentianus seer wijsselijck ingesien ende gemerckt heeft. Doch daer in heeft hy sich wat plompelijck vergrepen, dat hy den Joden hare gulden kalf soo spijtich verwijt, segghende, dat onse heylighe Moeder de Roomsche Kercke sich noyt tot alsulcke dwaesheyt en heeft laten verleyden. Indien voorwaer dat dit hem uyt eenen goeden slechten ende catholijckschen ijver niet en ware afghenomen, men

(1) Siet het 13. cap. des 2. stucx.

(2) Jere. 7, 17.

* Var. Opofferen.

[p. 32]

soude het bynae ^* voor een blasphemie ende ketterije moghen aensien.

Want al ist schoon soo, dat de heylighe Kercke gheen gulden kalf en heeft, nochtans soo en heeft sy daer om niet vergheten, het originael ende de voetstappen der Joden, hare goede schoolmeesters, hier in nae te volghen. Want in stede dat Aaron de hooghepriester het gulden kalf eenmael wijede, heeft sy gheordonneert ende inghestelt, dat de Paus van Romen, welcke is ontwijffelijck in Aarons plaetse inghetreden sal alle jaren wijen ende ghebenedijen een seker ghetal van wasse lammerkens, die hy noemt Agnus Dei, dat is te segghen, het lam Gods, oft de Sone Gods, die de zonden des weerelts wechgenomen heeft, ende zijnde als een lam voor ons gheslachtet, heeft ons van de slayernije des Duyvels verlost, effen ghelijck als Aaron ende de Joden haer kalf noemden: de Godt diese uyt de slavernije des Egypten-landts verlost hadde.

Ende al ist schoon, dat een kalf beter is dan een lam, ende het goudt costelijcker dan wasch, nochtans onse heylighe Vader de Paus weet daer toe een alsoo aerdighe conste ende alchimye, dat hy van dese lammerkens wel goede vette ossen in de keucken crijght, ende clompen gouts, die niet veel min weerdt en zijn, dan het gulden kalf der Joden. Want de cracht van dese lammerkens is alsoo groot, dat het niet te segghen en is. Ende dat mach men hooren uyt de Latijnsche clippelveerskens, ⁽¹⁾ die de Paus Urbanus eenmael aen den Keyser van Griecken-landt, t'samen met vijf alsulcke Agnus Dei, tot een groot gheschenck sonde. Welcke luyden aldus:

Balsamus et munda cera, cum chrismatis unda
Conficiunt Agnum, quod munus do tibi magnum:
Fonte velut natum, per mystica sanctificatum:

* Var. Men soude het voorwaer voor een.

(1) Int boeck ghenaemt Ceremoniale Rom. Eccl.

[p. 33]

 

Fulgura desursum depellit et omne malignum,

 

Peccatum frangit, ut Christi sanguis et angit,

 

Praegnans servatur, simul et partus liberatur,

 

Dona defert dignis, virtutem destruit ignis,

 

Portatus mundè, de fluctibus eripit undae,

Dat is te segghen:

Balsem ende oly soet, met maeghde-was wel reyn,
Maken dat heylich lam, dat u hier wordt ghesonden:
Belesen end' becruyst, end' claer als een fonteyn.
Ontfangt dit groot geschenc. Hier mede hout ghy gebonden
Der booser gheesten macht; dit breect oock alle zonden,
Effen als Christi bloedt; ende verjaeght seer fijn
Donder ende donderslach; hier door heeft men bevonden
De craemvrouwen verlost van alle smert end'pijn,
End' haer vrucht bewaert; noch wil ick u verconden,
Soo wie dit draeght, die can noch int groot noch int cleyn,
Van water noch van vyer gheensins beschadicht zijn.

Ghesellen, wat is dat voor stercke mostaert? Laet ons sien of het gulden kalf der Joden oock alsulcke cracht ende gheweldt hadde. Dat was verre van huys. [Want het werde korts daer na tot asschen verbrant; ende dese Agnus Dei breeckt ende blust alle de hitten des vyers.] Oock en schreven hem de Joden sulcx niet toe; maer dachten slechts, dewijle Moses wech was, soo moesten sy een sichtbare teecken hebben, daer aen sy souden moghen ghedencken der verlossinge Godes, ende derhalven noemden sy het, de Godt diese uyt Egypten-landt geleydt hadde, ghelijck als onse lieve Moeder de heylighe Kercke van eenen ouden verrotten block oock gemeynlijck segt: siet, daer is uwe Godt, die voor u ghecruycet is gheweest; of: daer is onse lieve Vrouwe, die mirakel ghedaen heeft. Soo en was dan hare kalf met onse Agnus Dei niet eens te verghelijcken [noch van dienst noch van profijts weghen.] Doch, dewijle dat de Joden dit niet en weten,

[p. 34]

noch en verstaen oock niet wat cracht dat hier in gheleghen is, daerom souden sy met recht moghen dencken, dat het al eens moeders kindt ware, hare gulden kalf, ende onse Agnus Dei. Derhalven soo hadde meester Gentianus beter gedaen (onder correctie) dat hy hen dit alsoo trotselijck ende schamperich niet en hadde verweten: op dat sy niet en segghen, dat de pot den ketel verwijt dat hy becruyst is.

[p. 35]

Dat II. capittel.

Dat het Sacrament des Altaers moet aenghebeden worden, of Christus en ware gheen Godt.

Aengaende nu voorts de slotreden, die meester Gentianus hier by hangt ⁽¹⁾, die is voorwaer wel aerdich ende spitsinnich, ende is een bewijs-rede die de pedagogisten te Loven noemen argumentum cornutum, dat is te segghen, een argument met hoecken ende met hoornen; midts dat hy alle de Hughenoosen hier mede alsoo verre omme stoot, als een vriesschen os S. Rombouts toren met de hoornen soude connen omme stooten. Siet, dit is sijn bescheyt: Soo het heylighe Sacrament des Altaers niet en werde aengebeden, soo en ware Christus gheen Godt. Ende nu is Christus ontwijffelijck Godt. Ergo soo moeten dese Hughenoosen verdoemelijcke Samosatenen zijn, die de Godtheyt Christi verloochenen.

Dat sluyt ghelijck ses vingheren in een handtschoen. Want [siet, dit neemt M. Gentianus voor een gewis ende ontwijffelijck hooft-punct, datter geene Christus anders en is, dan de gene die hy ende sijns ghelijcken met vijf woorden uyt een stuck deechs gemaeckt hebben. Ende inder waerheyt] de h. Kercke heeft eens voor allen onwederroepelijck besloten, dat het broodt des Sacraments is het rechte wesentlijcke lichaem Christi, so lanck ende soo breedt als het hingh aen de

(1) Siet oock de 4.5. ende 6. cap. des 2. stucx.

[p. 36]

galghe des cruyces. Daer volght dan noodtsakelijck uyt, dat soo wie het niet en ghelooft, die en ghelooft oock met eenen niet, dat Christus Godt is: oft anders soude men moeten segghen, dat de Roomsche Kercke ghedwaelt hadde, het welck ware wel also grouwelick, dat het een wildt swijn het hayr te berghe soude doen staen. 't Is wel waer, dat onse Heere niet bevolen en heeft dat men het soude aenbidden, dan heeft slechts geseyt: neemt etet, etc. Ende S. Paulus noch niemandt onder de Apostelen en hebben van gheene aenbiddinghe gheweten. Maer wat is daer mede te doen? Dewijle dat men ghenoechsaem bericht is, dat sy doe de macht noch niet en hadden, om schoone costelijcke ciborien, oft monstrancien ende Sacrament-huyskens te maken, om hem daer in te leggen, ende somwijlen in de processie onder een zijden-laken tabernakel omme te draghen; het vervolgh was doe noch al te groot, sy en hadden de moeyte noch de stade niet. Oock en was die alderliefste ende eerstgheborene dochter ons l. Moeders der heyliger Roomscher Kercken noch niet geboren, namelijc de Transsubstantiatie ⁽¹⁾. Maer so haest als die edele creatuere op de werelt quam, door het middel ende goede getrouwe hulpe der vroevrouwe ghenaemt Theologia Sophistica, ende werdt met de soete melck van hare lieve Moeder ende voester-vrouwe ^* Concomitantie opghevoedt, soo is oock met eenen, de aenbiddinghe des Sacraments in den voorschijn ghecomen; ende men heeft de lieve Godt in de halve mane geherbergt, ende in een schoon vergulden casken ofte ciborie opghesloten, teghen dat hy sich soude in den ommeganck met den rosbayaert gaen vertreden, om zijn hertken wat te vermaken, ende dan soudemen met pijpen ende trommelen de bruydt voor danssen. Daerom soo blijft dese bewijsreden ende argument M. Gentiani soo vast ende onbeweghelijck, als een riedt dat met alle winden ommewaeyt.

(1) Siet het 4. cap. des 2. stucx.

* Var. Hare lieve minne ende voestersse, vrouwe.

[p. 37]

Dat III. capittel.

Van de aenbiddinghe der beelden, ende in sonderheyt des Cruyces, ende van de groote cracht ende voordeel des Cruyces.

Daer nae, van de aenbiddinghe des geschapene Godes ⁽¹⁾, valt hy wederom op de aenbiddinge der figueren ende des Cruyces, dat is van den os op den ezel. Doch heeft hy het seer wijsselijck voor, daer hy seght, dat men het Cruyce ^* gheensins aen en bidt als een creatuere oft schepsel, want daer was noyt mensche op aerden soo dol ende sinneloos, die eenich dinck ter weerelt in de stede Gods wilde aenbidden, als een bloote ende slechte creatuere. Jae de Joden selve (soo wy ghesien hebben) doe sy het gulden calf aenbaden, deden dat niet ter eeren van die gulden creature, als creatuere, maer tot [een] memorie ende ghedachtenisse des ghenen die se uyt Egypten gheleydt hadde: ghelijck als sy selve ghetuyghden, noemende het met den naem des ghenen die sy daer mede wilden afbeelden. Insghelijcx hebben oock alle [de] heydenen ymmermeer ghedaen; ende dieshalven hebben sy hare beelden Idola oft Simulachra ghenoemt, dat is te segghen, ghelijckenissen, oft afbeeldingen, om dat sy haer de cracht Gods waren afbeeldende. Ende derhalven aenbaden de Egyptenaers alsoodanige

(1) Hier van siet oock het 1. cap des 2. stucx.

* Var. Een cruyce.

[p. 38]

creatueren, daer sy de cracht Gods ende sijne goede geneghentheyt tot den menschen aldermeest in conden ghespeuren, als ossen ende koeyen, sonne ende mane, ende andere creatueren, daer sy eenighe sonderlinghe hulpe ende bate aen vonden: ghelijck als men sien mach by Justinum, Athenagoram, Arnobium, Augustinum, Lactantium, Eusebium, Orosium ende andere dierghelijcke, die teghen haer gheschreven hebben; ende seer merckelijck uyt Esaia ⁽¹⁾, de welcke sprekende teghen de Joden, ende segghende dat Godt door sijne eeuwighe ende onbegrijpelijcke cracht hemel ende aerde gheschapen hadde, vraeght hen ten laetsten: wien wilt ghy dan Godt ghelijck maken, oft waer mede wilt ghy hem afbeelden? Ghevende merckelijck te kennen, dat sy de steenen ende blocken niet aen en baden als enckele creatueren, maer om dat sy door alsulcke ghelijckenissen, dachten eene afbeeldinghe ende derhalven eene vermaninghe Godes te hebben, effen ghelijck als meester Gentianus hier oock voorwerpt; ende is oock aldus besloten gheweest int 2. Concilie van Niceen ⁽²⁾. Want voorwaer, een kalf soude dat wel mercken, dat onse l. Moeder de h. Kercke dese discretie soo wel heeft, als de afgodische Joden ende heydenen gehadt hebben. Het mach wel gheschieden, dat sommighe slechte liedens ende oude devote wijfkens den block of den steen selve (soo als hy daer staet) voor een rechte Godt aensien, in sonderheyt soo wanneer hy hen begint toe te lachen, of bittere tranen te schreyen uyt groote medelijden. Doch dat heeft sijn bescheyt in hare goede intentie ende devote meyninghe, welcke de h. Kercke ten besten duydet. Evenwel en is hare eygentlijcke gront anders niet, dan de gront der voorghenoemde Joden ende heydenen gheweest is. Wtghenomen nochtans ende wel verstaen ^*, dat het beeldt des Cruyces een sonderlinghe voordeel heeft buyten alle andere beelden ende ghelijckenissen.

(1) Esaie. 40.

(2) Siet het 13. cap. des 2. stucx.

* Var. Verstaende.

[p. 39]

Want sy slacht des costers koe, ende daerom heeft sy twee wittebrooden meer dan een ander, ende wordt van onse l. Moeder met drydobbelde devotie aenghebeden.

Want op dat ick verswijghe het aflaetcruys, dat men in de kercken opricht, soo wanneer daer eenighe nieuwe bullen ende aflaets-brieven van Romen afgecomen zijn: het welcke even alsulcke cracht heeft (soo men des Paus legaten niet en wil tot logenaers maken) als de offerhande des lichaems ende des bloedts Jesu Christi, aen het hout des Cruyces voor onse zonden opgheoffert ⁽¹⁾; noch moet men daerenboven alle slechte Crucifixen met Latria, dat is te seggen, met de eere die Godt alleen toecomt, vereeren ende aenbidden, naevolghens de ghemeyne reghel haerder scholen, hier boven van ons verhaelt ⁽²⁾. Daer nae soo moet men noch het waerachtige hout des Cruyces dat van Jerusalem ghecomen is, ende daer onse Heere aen ghehangen heeft, als een creatuere, uyt hare eygene weerdicheyt eeren ende aenbidden met Hyperdulia, dat is, met de eere die de Maghet Maria toegeschreven is: aengesien in sonderheyt het groote mirakel dat daer aen gheschiet, als dat het alsoo vermenichvuldight ende ghewassen is, datmender wel seven hulcken soude mede connen gheballasten. Ende ten laetsten ter eeren van dat oprechte h. Cruys, soo moet men noch voort aenbidden alle andere figueren ende teeckenen des Cruyces. Waer in onse lieve Moeder, het heylich Cruyce groot voordeel doet, buyten alle andere reliquien ende costelijckheyden. Want het is wel waer, dat sy seer devotelijck aenbidt een hoop lancien, daer Christus zijde mede doorsteken wert, een dozijne twee of dry van de oprechte nagelen daer onse Heere mede aent Cruyce ghenaghelt is gheweest; jae sy heeft oock eenen heylighen dach inghestelt tot haerder eeren, ende heeft haer een bysonderde Misse toegheeyghent, namelijck In festo Lanciae et Clavorum Domini, ende dan groet sy

(1) Joannes Tekel des Paus Legaet, ende daer nae Bisschop van Mentz heeft dit gepredickt tot Francfort, int jaer 1517.

(2) Siet de Sentencyschryvers die aile gelijck alsoo besloten hebben.

[p. 40]

de selve seer vriendelick, met een liedeken daer sy aldus seght:

Ave ferrum triumphale, intrans pectus tu vitale, coeli pandis ostia. Foecundata in cruore, foelix hasta nos amore per te fixi saucia, etc., met het ghene datter nae volght; het welck men in onse sprake alsoo mochte verduytschen:

O Yser triumphant, weest nu van ons ghegroet:

Du hebst de heylighe borst des levens soo ontmoet,
Dat men met eenen sach des Hemels deure opbreken,
Doe du gheheel besprenght werdest met Christi bloet.

O lancy vol ghelucx, doorwondt ons herten soet,

Met de liefde desselfs, welcken du hebst doorsteken, etc.

Daer nae ^* heeft sy oock wel vier oft vijf van de rechte spongien, daer Christus in sijnen dorst met edick mede ghelaeft werde, die sy seer devotelijck leckt ende kust, ende voor een sonderlinge heylichdom bewaert; item, sy heeft oock wel de rechte natuerlijcke steert des ezels daer hy op rede, ende de rechte kribbe daer hy in lach, daer sy veel feestes van maeckt.

Maer wat heeft dat ^** al te beduyden, by de eere die sy den h. Cruyce bewijst? Want of sy schoon een, vijf of ses lancien, ende sommighe naghelen aenbidt, nochtans en wil sy daerom niet voort aenbidden alle de lancien die men in de crijch voert, noch alle de naghelen die in de ysersmissen ghesmedet worden, noch oock alle de spongien die op de zee wassen, noch alle de steerten daer de ezels haren aers mede bedecken, noch oock alle de kribben daer de paerden uyt eten (ghelijck als sy alle de cruycen laet aenbidden die men maken can) want dat ware oock die gheck ^*** al te nae gheschoren. Ende nochtans mochte het yemandt vreemdt geven, of alle de andere reliquien ende heylichdommen tegen de mane gepist hebben, daerom dat sy oock alsulcke voordeel niet en moghen ghenieten.

* Var. Daer heeft sy.

** Var. Het.

*** Var. De geck.

[p. 41]

Want alle de roeden mochten het selve privilegie wel van rechts weghen eysschen, ter eeren van de roede daer Christus mede ghegheesselt werde; ende alle de coorden, ter eeren der coorde daer hy mede ghebonden werdt; ende alle de haeghdoornen, ter eeren van de doornen daer hy mede ghecroont werde; [ende alle de Judas-monden, ter eeren van den mondt die hem kussede; ende alle silveren penningen, ter eeren den genen daer hy om verkocht werde.] Maer sy behooren sich met hare portie te vreden te houden, want sy doch wel gedeylt zijn. Ende soo de h. Kercke het Cruyce eenich voordeel gunt, dat comt uyt hare enckele mildicheylt her, ende uyt de sonderlinghe liefde die sy tot het Cruys is draghende. Het welcke sy dieshalven hooger eert dan het lichaem Christi selve, dwelck aen het Cruyce ghehanghen heeft, oft dan sijn bloedt, dat hy aent Cruyce vergoten heeft. Want men siet jae niet, datmen ter eeren van het lichaem Christi, alle lichamen, ende veel min alle afbeeldinghen oft ghelijckenissen eens lichaems aenbidt ende vereert. Ghelijck als men niet alleen alle cruycen, maer oock alle figueren ende afbeeldingen des Cruyces vereert, aenbidt, cust ende lect, ter eeren van dat eenich Cruyce, daer sijn lichaem aen ghehangen heeft. Maer het heeft onse l. Moeder de h. Kercke alsoo ghelieft; doch niet sonder groote, sware, ende ghewichtige oorsaken: want de figuere des Cruyces heeft ontwijffelijck alsulcken cracht, dat het de Duyvel voor een bommelaer of bybetau ^* aensiet, ende loopter voor wech, effen ghelijck als een hondt voor een stuck specks: soo men claerlijck sien mach in de gulde legende van sinte Christoffel, jae ooc in hondert andere legenden, daer hy bynae t'elckens sijn broeck bedreten heeft, soo balde als men een cruys maecktede. Ende het is oock de stoc daer hy eenmael mede gheclopt is gheweest, soo als men merckelijck sien mach in alle altaren ende processien, daer onse Heere afghebeeldt wordt, cloppende met een cruyce voor de poorte der Hellen,

* Var. Bitebau.

[p. 42]

ende daer loopen alle de duyvels wech, als of sy beseten waren. [Ja selve onse heylighe Vader de Paus van Romen, als hy sijn indulgentien ende aflaten wil uyt deylen, insonderheyt ten tijden van den grooten Jubile, so neemt hy een schoon vergult cruys, ende klopt voor de muer van S. Pieters kercke te Roomen, om aldaer in de Helle te gaen sijn bullen halen; ende de Papen aen d'ander zijde, die de duyvels representeren, maken hem terstont den inganck, slaende met de handen de muer in stucken, ende daer heten sy hem willekom met menighte van Alleluya die sy daer huylen.] Jae het is oock het teecken, daer Godt hemel ende aerde mede geschapen heeft: want soo als men in alle kercken ende altaren sien mach, hy hief dry vingeren op, ende maeckte een cruys, doe hy alle dinghen schiep. Ende dat is 't ghene dat Esaias segghen wil, nae de uytlegginge onser Moeder der h. Kercken ⁽¹⁾, daer hy segt: Wie is de ghene die de wateren met de vuyst gemeten heeft, ende de hemelen met der handt gecompast? Wie heeft het stof der aerden met een drylingh vervatet, ende de bergen in een knipwage gewogen, ende de heuvelkens in een weeghschale? Dat is te seggen, dat Godt met dry vingheren een cruys ghemaeckt heeft, doe hy hemel ende aerde schiep. Jae de h. Kercke segt ooc, dat Moses met een figuere des cruyces, in de woestijne de bitterheyt der wateren benomen hceft, ende water uyt een steenrotse doen loopen. Want al ist sake dat de Schrift van gheen cruyce en meldet, dan slechts van een roede, daer Moses mede sloech, nochtans onse l. Moeder de h. Kercke heeft dit alsoo uytghelegt, meynende dat Moses den Bisschoppen slachtede, die met haren staf een cruys maken, ende den volcke alsoo de benedictie gheven [met drie ghescheydene vingeren, waer van den eenen met eenen gouden rinck verciert is, ende met eenen kostelijcken steen.] Sy heeft oock versiert, dat de ghene die met het bloedt des Paeschlams hare dorpelen bestreken, ende een figuere des cruyces daer op

(1) Durandus in Ration.divin.offic.lib. 5 Rubr. Quid sit officium. - Esai. 40.1.

[p. 43]

maecten, dat de slaende Enghel om des cruys wille voorby ginck: ghelijck als wy uyt hare Sequentien (die sy op de Cruysdaghen ^*, genaemt Inventio sanctae Crucis ⁽¹⁾, singet) hier boven verhaelt hebben. Daer beneven, het ghene dat Ezechiel vermeldt ⁽²⁾ van het Tau ⁽³⁾, dat is te seggen, van het teecken oft zeghel dat op der wtvercorenen voorhooft ghedrucket werde ['t gene nu naderhant S. Joannes in sijn Openbaringe oock getuyget heeft], daer heeft sy oock een cruyce van ghemaeckt. Want al ist dat de letter Tau, de figuere des cruyces niet meer en gelijckt, dan een kat een eyntvoghel, want het eene wordt aldus gheschreven T ende het andere alsoo †, nochtans sy en nemet soo nauwe niet: men moet het de boeren door een horde siften, ende met een groven doorslach henen laten loopen, sy moghent dan backen soo sy willen. Soo veel ist ymmers, dat men alle besweeringen ende belesinghen, alle wyinghen ende ghebenedijdinghen, alle mysterien ende consecratien met cruycen maken moet.

De h. Misse is oock vol cruycen, van d'een eynde tot het andere ⁽⁴⁾; somwijlen met twee tseffens, om beyde, de ziele ende het lichaem, te bewaren, of oock om beyde, het broodt ende de wijn, te veranderen; somwijlen met dry te ghelijcke, ter eeren des Vaders, des Soons, ende des h. Gheestes; somwijlen met vijf te gader, ter eeren van de vijf wonden Christi Jesu. Het h. wywater wordt met cruycen ghemaeckt. De wassen keerssen, het sout, de h. olye, de palmen, de Agnus Dei, de h. asschen, ende alle de huysraet der Papen worden al met cruycen ter weerelt ghebracht. Jae de Papen selve connen sonder cruycen gheene Papen werden. In alle processien moet het cruyce voorgaen. Op alle ciborien, monstrancien

* Var. Op hare Cruysdaghen.

(1) Int 2. cap. des 3. stucx.

(2) Ezec. 9.4.

(3) Tau is in Hebreeusch soo veel te segghen, als met ons een teecken: want dat Ezech. een Tau noemt, dat legt Joannes op een zegel uyt. - Apoc. 7.3.

(4) Thom. de Aquin. in de uytlegginge der Missen. - Guido de monte Rocherii, int boeck genaemt Enchirid. sacerd. Oft het hantboec der priesteren, in den titel De Sacrament. Euch. cap. 10. - Siet oock Durandum ende Innocentium die legghen dese cruycen oock alsoo uyt.

[p. 44]

ende sacramenthuyskens moeten cruycen staen, op datter de duyvel sijnen neus niet en come insteken; jae op alle auwelkens ende grouwelkens, op alle torens ende kercken [capellen autaren], ende oock op het ghelt, ende op Mammona iniquitatis moeter een cruyce proncken.

Somma sommarum, het cruyce is een rechte Lijsken albedrijf, ende de roervinck in alle de ceremonien der h. Roomscher Kercken. Daer en gheschiet niet, of sy moet over al mede int spel wesen. Jae een Bagijn en soude nauwelijcx derven vijsten, of sy moeste haer met het heylich cruyce zegenen; ende de Papen ende Monicken en zijnder nemmermeer soo qualijck aen, dan als sy gheen cruycen in hare borse hebben.

Daerom en ist sonder groote ghewichtighe oorsake niet, dat onse l. Moeder het Cruyce in alsulcker eeren houdt, soo dat sy om harent wille dry oft vier heylige daghen ingestelt ende geboden heeft, als namelijck, Inventio Crucis, Rogationum, Exaltatio Crucis, ende andere dierghelijcke. Sy heeft oock een bysonderde Misse, ter eeren van het h. Cruyce, die sy noemt Missa de sancta Cruce, ende eenen dienst, ghenaemt Officium de sancta Cruce ⁽¹⁾, ende daerenboven heeft sy noch gheordonneert ende bevolen, dat men soude op den goeden Vrydach nae den witten Donderdach, het Cruyce devotelijck ende statelijck, al cruypende lancx der aerden, op de bloote knyen aenbidden, ende doen aldaer een goede [deel] vette offerhande ende milde handtreyckinghe, tot profijt ende nutticheyt van de arme Papen, op dat sy oock met cruycen in hare borsen, voor den vyandt moghen bewaert worden. Daer toe heeft sy eenen grooten hoop aflaten geschonken, den ghenen die het wel devotelijck doen. Want sy acht ende gelooft, dat het Cruyce gheen minder cracht en heeft, dan het bloedt Christi Jesu des Soons Godes. Want siet, dit zijn de woorden, daer sy het Cruyce mede laet consacreren oft wijen.

(1) Siet het 16. cap. des 2. stucx.

[p. 45]

Oremus te Domine sancte Pater, etc. ut digneris benedicere hoc lignum Crucis tuae, ut sit remedium salutare generi humano, sit soliditas fidei, bonorum operum profectus, et redemptio animarum; sit solamen et protectio, ac tutela contra saeva jacula inimicorum, etc.

Dat is te segghen:

Wy bidden dy, O Heere Godt heylighe Vader, dat du dit hout dijnes Cruyces alsoo zegenen wilt, dat het zy een heylsame hulpe des menschelijcken gheslachtes, een vasticheyt des gheloofs, toeneminge in goede wercken, ende verlossinghe der zielen; dat het zy onse troost, onse schutscherm ende bewaernisse teghen de schadelijcke pijlen der vyanden, etc.

Wat soude men Christo Jesu den Sone Godes meer connen toeschrijven, tot hulpe ende vertroostinghe der menschen, dan onse lieve Moeder de heylige Kercke den Cruyce hier toeschrijft? Jae al wat Christus oyt ghedaen heeft, ende al wat men goets verdencken can, dat heeft sy te gelijck den figuere ende teecken des cruyces toegheeyghent. Want dit zijn hare woorden:

Ista suos fortiores, semper facit et victores, morbos sanat et languores, reprimit daemonia. Dat captivis libertatem, vitae confert novitatem, ad antiquam dignitatem. Crux reduxit omnia. O Crux lignum triumphale, mundi vera salus vale, inter ligna nullum tale, fronde, flore, germine. Medicina Christiana, salva sanos, aegros sana; quod non valet vis humana, sit in tuo nomine, etc.

Dat is te segghen:

Dit Cruys maeckt ons sterck ende fris,

End' overwinners wel ghewis
Van alle die ons quellen.
Het gheneest sieckte end' commernis,
End' het verjaeght (al waer hy is)
De Duyvel van der Hellen.

[p. 46]

 

Dit Cruys ghevangnen doet vry gaen,

 

End' gheeft een leven van nieus aen,

 

Een leven vol van jeuchde.

 

Al wat te niete was ghegaen,

 

Dat stelt het weer van stonden aen

 

In eeren end' in vreuchde.

 

O Cruys, O Hout seer triumphant,

 

Weest wilcom hier in onse landt:

 

Des weerelts heyl warachtich.

 

Daer werde noyt sulck hout gheplant,

 

Van loof end' bloemen soo playsant,

 

End' van vruchten soo crachtich.

 

Bewaert ons die wy zijn ghesont,

 

Gheneest die kranck zijn oft ghewont,

 

Der Christen medecijne.

 

Want dat een mensch tot gheener stondt

 

Soud' connen doen, doet hy terstont

 

Met een Cruys, sonder pijne, etc.

Siet, hier condt ghy sien dat Christus Jesus van sijnen ampt afgeset is, ende dat het selve een houten cruyce is opgheleght, soo dat het niet sonder oorsake en is, dat de catholijcke kinderen onser Moeder der heyligher Kercken, sich noemen dienaers ende slaven des Cruyces, singhende aldus:

Servi crucis, crucem laudent, qui per crucem sibi gaudent, vitae dari munera. Dicant omnes, dicant singuli: Ave salus totius saeculi, arbor salutifera.

Dat is te segghen:

Dienaers des Cruyces, prijst het Cruys boven al:
Want door het Cruys ontfanght ghy doch het leven.
Een yeder roepe ende singhe met gheschal:
O Boom, du bist des weerelts heyl verheven:
Daerom moet dy de Heer goet gheluck gheven.

Derhalven soo en ist oock geen wonder dat sy het soo devotelijck

[p. 47]

aenroept, ende bidt dat het ons van alle teghenspoet wil bewaren, roepende met luyder stemmen: Ecce lignum crucis, venite adoremus; dat is te segghen: Siet, hier is het hout des Cruyces; comt laet het ons aenbidden. Item, O crux spes unica, auge piis justitiam, dona reis veniam.

Dat is te segghen:

O heylich Cruyce, onse eenighe hope ende toeverlaet, vermeerdert doch den godtsalighen hare gherechticheyt, ende gheeft den sondaren ghenade ende verghevinghe haerder schulden.

Ten is oock gheen wonder, dat sy het soo vriendelijck toesmeeckt ende troetele, gelijck [als] een ape hare jongskens troetelt met allerley lieflijckheyt. Jae sy spreect het aen ende prijst het, effen als of het groot verstandt hadde. Want dit is het ghene dat sy seght: Dulce lignum, dulces clavos, dulcia ferens pondera: Quod solum fuisti dignum, sustinere Regem caelorum et Dominum.

Dat is te segghen:

O ghy Hout lieflijck ende soet,

Die ghy soo soete naghelen loedt,
End'soeten last vol van ghenaden,
Weest nu van ons vriendelijck ghegroet,
Ghy waert alleen weerdt end'goet
Den hemelschen Coninck te laden.

Met andere liedekens meer, die al op den selven toon gaen, welcke sy in de Cruysdaghen devotelijck singht. Ende op dat sich niemandt dies en verwondere, soo bewijst hier m. Gentianus, dat dit alles op de Schrift gefondeert is. Het welc hy met dese woorden Pauli bevestighet ⁽¹⁾: verre zy van my, dat ick elders in roeme, dan alleenlijck in het Cruyce Christi; want by dit Cruyce en verstaet hy niet de versoeninghe ende

(1) Galat. 6.14.

[p. 48]

de salicheyt die ons is vercreghen door de doot ende dat lijden onses Heeren Christi Jesu (want dat is een Hugenoosch ende Lutersch verstandt), maer slechs de figuere ende afbeeldinghe des Cruyces, ghelijck als het onse lieve Moeder de heylighe roomsche Kercke heeft uytgheleght, bevelende ende ordonnerende, dat men dese woorden Pauli op den dach ghenaemt Inventio sanctae Crucis, met opene kele over de figuere ende afbeeldinghe des Cruyces singhen sal. Ende het is oock wel te vermoeden, dat dit de rechte sin Pauli gheweest zy : want anders, soo hy het verstaen hadde, ghelijck als het dese ketters hebben willen uytlegghen, wat souder doch hebben connen uyt volghen, anders dan allerley verdriet ende droeffenisse, vervolgh ende tribulatie, welck al te samen afghebeeldet wordt met het Cruyce Christi Jesu? Dwelck was een maniere van een schandelijcke ende vervloeckte doot, ghelijck als de galghe met ons is ⁽¹⁾. Voorwaer meester Gentianus, noch de Prelaten der heyligher Kercken en hebben gheen hooveerdije in alsulck een Cruyce: maer sy laten het den ketters ende Hughenoosen geerne over, tegen de welcke sy ghemeynlijck roepen: Crucifige, crucifige, Hanghen, hanghen. Maer de figuere ende het heylige teecken des Cruyces in goudt oft in silver beslaghen, is de eenighe hope, troost, ende toeverlaet der heyligher Roomscher Kercken, ende alle hare goede ondersaten. Want het brenght haer goede renten in, ende maeckt altijdt een warme keucken, ende een volle tafel. Daerom moet men Paulum ontwijffelijck alsoo verstaen op dat sijne text met het voorseyde lofsanck der h. Kercken overeen come.

Maer aengaende dat meester Gentianus hier toornich wordt, ende buldert tegen de ketters, segghende, dat het een duivelsche spotterije is, dat de ketters sich niet [en] ontsien te vraghen, of men de vlieghen wil verjagen, soo wanneer men een teecken des cruys met dry vingheren maeckt; daer in en heeft hy,

(1) Gal. 3.13. - Deut. 21.23.

[p. 49]

mijns dunckens ^*, gheen groot recht, om sich alsoo te ontsetten. Want soo men met het teecken des Cruyces de duyvelen wel wech drijft, wat wonder ist, dat men daer mede oock de vlieghen can verjaghen, die doch onghelijck soo boos niet en zijn als de duyvelen? Hoewel dat sy menichmael ^** het sacrament-huysken, jae den Godt selve die daer in woont, seer onschamelijck beschijten, ende beletten oock wel dickmael de devotie der Papen, als sy in hare Memento ende Secreten staen slapen. Doch dat en heeft by de duyvels niet te ghelijcken; maer de ijver heeft onsen Gentianum alsoo doen spreken. Ende van de vlieghen comt hy wederom op de beelden vallen, die en can hy doch niet vergheten; ende wilse uyt het tweede Concilie van Niceen beweeren. Maer om dat wy daer van hier boven ghenoechsaem ghesproken hebben, soo willen wy den leser hier mede niet meer moeyelijck vallen.

* Var. Daer in heeft hy by mijns dunckens.

** Var. Dickmael.

[p. 50]

Dat IV. capittel.

Van de aenbiddinghe der Sancten ende Sanctinnen, ende hoe dat hare ampten ende officien ghedeylt zijn, ende in sonderheyt van onse Liefvrouwe van Lorretto, ende voorts van de overeencominghe ende verscheydenheyt welcke is tusschen de Catholijcken ende de heydenen.

Voorts van de beelden, valt hy op de aenbiddinghe der Sancten ende Sanctinnen, dat is, der verstorven heyligen die in den Hemel zijn, ende segt, dat sy van onse l. Moeder de heylighe Kercke niet en worden aenghebeden als Goden; maer men bidtse ^* slechts, dat sy voor ons willen verbidden. Want al ist sake dat S. Paulus seght, ⁽¹⁾ datter maer eene Godt en is, ende maer eene middelaer tusschen Godt ende de menschen, namelijc [de mensche] Jesus Christus; nochtans dat moet verstaen worden van dien tijden, doe de h. Vader de Paus van Romen gheene Sancten noch en hadde ghecanoniseert, noch gheboden, dat men haer soude kercken ende altaren oprichten, Missen ende offerhanden plegen, ende door hare verdiensten om verghevinghe der zonden bidden. Want sichtent dien tijdt heeft de h. Kercke in veel Concilien besloten ⁽²⁾, dat sy oock souden onse middelaers ende tusschensprekers oft advocaten wesen, ende dat wy tot hen souden

* Var. Bidt.

(1) 1. Tim. 2.5.

(2) Int 2, Concil. van Niceen. - Int Concilie van Trenten. - Petrus Lombard. int 4.boeck der Sentent. dist. 45. - Bonaventur. dist. eadem. art. 2.

[p. 51]

ocpen om hulpe in alle onsen noodt. Jae sy heeft eenen yegelijck sijn ampt ende officie voorgheschreven, gelijck men op de dry Conincx avondt eenen yeghelijcken sijn ampt ende officie met briefkens uytdeylt. Onse l. Vrouwe heeft de boone uyt de koeck ghecreghen, ende is de Coninginne der Hemelen, hare hope, hare toeverlaet, de poorte des Hemels, de Coninginne ende Moeder der barmherticheyt, Moeder der ghenaden, haer leven, hare soeticheyt, ende hare sonderlinghe advocateresse ende middelaresse.

In somma, daer en is geene andere troost noch hope voor handen, dan sy alleene: ghelijck als sy met uytgedructe woorden in hare lofsangen ende gebeden dagelijcx singen, als namelijck, in hare Christi virgo dilectissima, in hare Ave maris stella, O intemerata, Stabat mater, ende meer andere schoone lieflijcke praetkens ^*, die de h. Vaderen ende Pausen van Romen selve gemaeckt hebben, ende met vele aflaten behanghen ende verciert; maer in sonderheyt in hare Salve Regina; jae sy biddense in eene van hare ghebeden, die sy noemen Prosas, dat sy haren Sone Christo Jesu, den waren ende eeuwigen Godt, [ende sone Gods] van moederlijck rechts weghen ghebieden wil, ende bewijsen met der ^** daet, dat sy de moeder is ⁽¹⁾. Voorts bidden sy haer oock, dat syse wil ontfangen ende aennemen in de laetste ure haers doodts, ende van hare vyanden verlossen, int ghebedeken genaemt Maria mater gratiae, etc. Daer nae, al wat in het hooghe liedt Salomonis ghenaemt Cantica canticorum, van Christo den Sone Gods ende van sijne lieve bruydt, namelijck de ghemeynte der gheloovigen ghesproken wordt; oock al wat Esaias ghepropheteert heeft, van de scheute die uyt de stamme Jesse voortcomen moet, ende van de ghene die de oude cromme slanghe morselen sal, dat legghen sy t'samen al op haer uyt; jae selve

* Var. Schoone praetkens.

** Var. Metter daet.

(1) Siet het kerckliedeken, beginnende, Ave praeclara maris stellis. - Item, siet de misboecken, ende de officien of diensten Marie, hare Rosarium: Hortulus animae: de 7. getijden, ende andere Papen boecken, die vol van alsulcke gruwelen steken.

[p. 52]

oock de eerste belofte die Godt onsen voorvader Adam dede, segghende dat het zaet der vrouwen soude morselen den cop des serpents, dat heeft onse lieve Moeder de heylighe Kercke op Mariam voornemelijck uytgelegt. Ende daerom, in stede datter stondt, hy sal morselen, heeft sy geset, sy sal morselen, als ghesproken wesende, niet van Christo Jesu den Sone Gods, maer van Maria selve, die het beloefde zaet soude wesen.

In somma, alle de eere die Christo Jesu den eeuwighen sone Gods in de Schrift werdt toegheeyghent, die heeft sy onse Liefvrouwe ghegunt. Ende daerom wil sy, beneven soo veel heylichdagen die tot haerder eere inghestelt ende gheboden zijn, dat men noch den saterdach in haren name sal vyeren ende heylighen, op dat sy ten minsten soo veel voordeels hebbe, als hare sone Jesus Christus, den welcken de sondaghen werden toeghekent ^* [tot gedenckenisse van sijne opstandinge.] Hoewel nochtans, dat oock op de sondagen dat Officium beatae Mariae, dat is, den dienst die men tot haerder eeren doet, niet en wordt vergheten.

Ende hier uyt ist, dat eens te Venegien groote swaricheyt ontstonde ⁽¹⁾: want doe de Minnebroeders op S. Franciscus dach gepredickt hadden die uytnemende groote aflaten ende verdiensten die men alle jaer conde gewinnen, soo men in hare kercke dien dach quame vyeren, met Misse te hooren ende goede offerhande te offeren, soo dat sy hier door veel gelts te hoop creghen; de Vrou-broeders dit benijdende, bestonden te prediken, dat het niet noodich en was een jaer lanck te toeven na S. Franciscus dach om aflaten te winnen, dewijle mense alle saterdach conde beteren coop ghecrijghen, soo men tot hare patronersse, namelijc onse l. Vrouwe [(van dewelcke sy sich noemen broeders te zijn)], alle weken quame, ende tot haerder eeren, in hare clooster sijne devotie dede. Waer door sy soo veel maeckten, dat het volck S. Franciscum

* Var. Toe-gerekent.

(1) Dit verhaelt Bernardinus Ochinus in sijne Apologie.

[p. 53]

gantschelijck verliet, ende begaf ^* sich tot onse Liefvrouwe, ende de Vroubroeders begonden hier door heel rijck te worden, ende vette soppen te maken. Maer doe de ^** Cruysbroeders dit benijdende, oock wilden prediken dat men den volcomen aflaet, niet alleen van weke tot weke, maer oock van daghe te daghe conde ghewinnen, in alle overvloedicheyt, soo men het Cruyce Christi in hare clooster daghelijcx quame vyeren, dewijle Christus door sijn Cruys ende lijden, eenen sulcken aflaet van alle zonden den menschen verworven hadde, dat men niet en behoefde nae saterdagen, ende veel min nae S. Franciscus dagen te wachten, noch oock eenighe Sancten nae te loopen, daer men uyt de fonteyne selve conde ghescheppen; daer werden alle die Monicken te ghelijck alsoo boos, dat sy van stonden aen verworven by de Signorie van Venegien, dat men dese Cruysbroeders soude muylbanden, ende verbieden alsulcks meer te prediken, als wesende tot grooten naedeel der Sancten ende Sanctinnen, ende in sonderheyt der schoone lieve Moeder Gods, die van de Catholijcken wordt aenghebeden; welcke seer bedroeft was, datmense verliet, om haren Sone na te loopen. Soo dat het niet sonder oorsake en is, dat onse lieve Moeder de heylighe Kercke hier in seer wijsselijc voorsien heeft, schickende dat sy ten minsten also ^*** veel devotien ende vereeringhe soude beuren, als Jesus Christus selve.

Want dese hare Liefvrouwe is seer eergierich, ende verleckert op alsulcke devotien: het welcke merckelijck blijckt aen hare camerken, daer sy in geboren ende opghetogen is geweest. Want doe de Joden het Mahometische geloove aenveerdden (raedt wanneer dat dit was?) soo beschickte sy, dat de Engelen hare camerken uyt Nazareth van de fondamenten souden afnemen, ende voeren het door de locht henen int landt van Slavonien. Maer doe sy vermerckte datmense aldaer niet genoechsaem en eerde, soo als sy wel begeert hadde, soo

* Var. Gaf

** Var. Doe dese.

*** Var So.

[p. 54]

dede sy wel floecx het selve camerken van de Enghelen op eenen bergh voeren, int landt van Recanati, in een bosch, dat eener goede vrouwe toe quam, genaemt Lorretta ⁽¹⁾: waer van sy noch heden ten dage genoemt wordt, onse Liefvrouwe van Loretten; hoewel dat sy 't aldaer niet langhe en conde geherden, om datter (overmidts den grooten toeloop des volcx) veel moorden ende rooverijen geschieden: derhalven so verhuysde sy wederom, ende liet haer camerken op eenen anderen bergh voeren, die twee ghebroeders toebehoorde; welcke om dat groot ghewin dat sy daer van creghen, werden twistich onder malcanderen, ende knabbelden als honden ende catten: so dat sy op een nieu wederom wilde verhuysen, ende schene rechtevoort, dat sy de crevel hadde, ende en conde op een plaetse niet blijven. In somma, de Enghelen voerden dit camerken wederom van daer, ende brochten het op een ghemeyne wegh, daert noch op deser uren staet, sonder eenige grontslach oft fondamenten, midts dat de fondamenten te Nazareth ghebleven zijn. Ende nu ist met stercke bolwercken ende mueren rondtsom bewaert, welcke nochtans de h. camer niet en derven naken, uyt groote reverentie ende eerbiedinghe die sy haer toedraghen.

Ende dat dit also waer zy, blijckt ten eersten daer uyt, dat onse Liefvrouwe in eenen droom verschenen is eenen devoten man, ende heeft hem alle dese dinghen gheopenbaert; ende de selve heeft het den borgheren van Recanati aengegheven, welcke daer op van stonden aen hebben xvi. uytghelesene mannen nae Jerusalem ghesonden, om nae de waerheyt te vernemen. Int corten, sy hebben de fondamenten des camers aldaer noch gevonden, soo datter gheen twijffel meer aen [en] is ⁽²⁾.

Ten tweeden soo heeft een goet h. cluysenaer (ontrent twee

(1) Dese historie vindt ghy beschreven in de kercke van Loretto ende bevestige: in de Historie van Leander Alberto van Bolong. genaemt De beschrijvinge van Italien, daer hy van Recanati is schrijvende.

(2) Dese bewijsinge is oock in de kercke van Loretto beschreven, ende wordt van Leandro Alberto verhaelt.

[p. 55]

uren voor den dach) ghesien, datter een groot licht, als een vyer van den Hemel neder afdaelde ^* op de kercke, ende dit licht was xii. voeten lanck, ende vi. voeten breedt: soo dat het ontwijffelijck onse Liefvrouwe moeste wesen, die hare feeste ende kermis quam besien: want dit gheschiedde op den dach haerder geboorte, den achtsten in septembri ^**, in dien tijden doe de beesten spraken ende de huysen vloghen. Ende doe craeyde de haen, ende het werde dach.

Ten laetsten, men mach het merckelijck afnemen, uyt soo menige ende menige schoone mirakelen die sy aldaer ghedaen heeft, over den ghenen diese in haren noodt hebben aengeroepen; uyt so veel schoon tafereelen ende andere costelijcke cieraten, die van Keyseren, Coningen ende Vorsten, ende van allerley menschen, in de kercke tot een eeuwige memorie gehangen zijn. Het en is voorwaer geen jock, want de Paus van Romen plach alle jaren by de hondert duysent ducaten hier van te crijgen (hoewel dat nu dese rente ^*** seer afgeslagen is.) Ende daerom ist dat hy 't soo neerstich laet bewaren, ende so sterc bemueren, ende stelter altijdt een Cardinael toe, tot een beschermheer, ende ontrent vier of vijf dozijnen canonicken ende capellanen, die haren dienst devotelijck pleghen, ende bewarense van de dieven ende roovers, van spinnecoppen, van vliegen, motten, ende andere hare vyanden. Het welcke alsoo waer is, dat soo wie daer over slechs eens twijffelen derf, die wort voor een ketter gheachtet ende aengegeven: ghelijck als het blijckt uyt het exempel Petri Pauli Vergerii, die om dier oorsaken halven, in der Inquisiteuren handen eenmael ghecomen was.

Waer uyt men claerlijck ende ghenoechsaem mercken can, dat dese Liefvrouwe seer eergierich is, ende begeert voor de Coninginne der Hemelen aengesien ende aengeroepen te wesen, ende hebben het voordeel over alle Sancten ende Sanctinnen des Paradijs. Want sy is

* Var. Neder-daelde.

** Var. Den achtsten septembri.

*** Var. De religie.

[p. 56]

al van een anderen aert, dan de heylighe Maghet Maria, de Moeder Jesu Christi gheweest is, welcke sich bekende een arme dienaresse Gods te zijn ⁽¹⁾, ende wees den ghenen die eenich dincks behoevelijck waren, aen haren Sone Jesum Christum ⁽²⁾. Maer dese staet met goudt ende met silver behanghen, als een Coninginne, ende wil dat men hare cleederen ende juweelen, hare kercken ende capellen, hare vergulde cassen ende anderen huysraet, sal aenbidden, in stede des eeuwigen ende levendigen Godes. Somma sommarum, de heylighe Kercke heeftse de Coninginne ghemaeckt ^*.

Daer nae, heeft sy voort alle andere Sancten ghemonstert, ende eenen yeghelijcken sijn ampt ende officie bevolen. Een yeghelijck heeft sijnen heylighen dach, sijne bysonderde collecten, hymnos ende prosen; een yegelijck weet over wat ambacht, over welcke kranckheyt, over welcke stadt ende kercke hy patroon, beschermheer ende baal ghestellet is. De Duytschen staen onder de beschuttinge van S. Joris. De Borgoengnons hulden S. Andries voor haren patroon. De Fransoysen, S. Michiel. De Spaengiaerts, S. Jacob. Ende voorts soo

(1) Luc. 1.48.

(2) Joan. 2.5.

* Var. Daerom gesellen siet toe, ghelooft het, ende en twijffelt niet, want 't is beter te ghelooven dan te gaen besien. ofte int vyer te danssen; aengaende my, ick en vinde in my selven niet dat daer teghen strijdt. Soo vele ist immers dat dese lieve Vrouwe ghenoech blijcken doet dat sy groote lust heeft van wel ghe-eert te worden, ende weet wel hoo dat sy haren staet houden sal, sy mach wel te kermis gaen, sy sal 't haer wel wachten van yemanden van haer te versenden na Jesum Christum, ghelijck als de h. Maget Maria doet, die ootmoedigh, heyligh, sedigh ende van gebroken herte was. Maer cese is wel een ander kommere, want sy wilt voor de Coninginne der Hemelen bekent ende aengebeden worden, ende den voorgangh hebben voor alle de Santen ende Santinnen op den hoogsten altaer, ende wilt ghebieden over Godt selve: daerom ist dat sy met goudt ende met silver behangen staet, als een Coninginne, ende wilt datmen hare kleederen ende juwelen, hare kercken ende capellen, hare vergulde pantoffelen sal eeren ende aenbidden in plaets des eeuwighen ende levenden Gods. Jae haren vingherhoet, naelde ende garen, dat in een kasse leydt tot onse lieve Vrouwe van Halle: ende onse l. Vrouwe van Meenen, ende alle haer andere kleynen huysraet die sy hier gelaten heeft, doen sy met koussen ende schoenen opwaerttoogh na den Hemel, als alle de Apostelen, die haer quamen soecken in haer sieckbedde, haer sagen optrecken: om welcke oorsaecke de lieve moeder de Roomsche Kercke haer eenen heylighen dagh ingestelt heeft om haren hemelvaert te doen ghedencken. Somma sommarum, de h. Kercke heeft de Coninginne gemaeckt.

[p. 57]

zijn S. Peter ende S. Pauwels, in de stede Romuli ende Remi inghetreden ende beschermen de stadt van Romen, met een sleutel ende een sweert. S. Marcus leeuwe is patroon over de stadt van Venegien. S. Joris te peerde, over Genuen. S. Ambrosius met sijnen staf ende sweep in de handt, over Milanen. De dry Coningen zijn over Colen gestelt, Sinte Dionysius bewaert de stadt van Parijs. S. Goele hout te Bruessel de schildtwake. S. Baven ende S. Lieven hebben de stadt van Ghendt lief. S. Rombout hout garnizoen te Mechelen. S. Lambrecht te Luyck, ende soo voorts. Daer nae hebben S. Hubrecht ende S. Eustacius de jagers in hare bewaernisse ghecregen. S. Marten ende S. Urbanus, de goede bierghesellen, wijnsuypers ende dronckaerts. S. Crispinus ende Crispinianus zijn de patroonen der schoemakers. S. Arnoldus is de baal der molenaers. S. Severinus, der wevers. S. Lucas is den schilders [en druckers] toeghedaen. Ende de medecijn-meesters, die hier over hadde moghen claghen, hebben Cosmum ende Damianum tot haren besten ghecreghen. De timmerlieden roemen sich op haren patroon Sinte Eulogium. De snijders, die gheerne goede gesellen zijn, houden sich aen S. Goet-man. De potbackers hebben eenen S. Goar vercoren, die eenen swarten duyvel op de schouderen draeght, met gloeyende ooghen, met een pot in de handt. De hoeren ende lichte vrouwen zijn [oock] met een patroonesse niet te vreden gheweest, maer hebben S. Aphra, welcke mach in Venus stede gheset zijn, die voortijden oock Aphrodite plach te heeten, ende daer beneven noch S. Magdalena, ende soo voorts, ghelijck als men in de ommeganghen ende statelijcke processien in Brabant ende elders sien mach, daer elck gilde haren patroon of baal op een vlieghende vaendel seer statelijck ommevoert. Daerenboven oock, so moet S. Anthonis de verckens hoeden. S. Loy, de peerden ende koeyen. S. Hubrecht, de honden, op dat sy niet rasende en worden. S. Gallus hoede de gansen. S. Wendelinus, de schapen. S. Geertrud regneert over de katten ende muysen.

Jae, dat noch meer is, elcke kranckheyt heeft haren bysonderden

[p. 58]

apteker ende doctor. S. Jan ende S. Valentijn ghenesende de vallende siecte, hoe wel dat S. Jan met S. Benedictus oock over alle verghift ghestellet is. S. Anthonis can het vyer meesteren, S. Rochus de pestilentie, hoe wel dat Sinte Sebastianus oock wel wat verstandts daer van heeft. S. Romanus brenght de besetene ende de rasende menschen wederom op den wegh. S. Marcus behoedt de menschen voor een haestige doot. S. Cosmus ende Damianus staen goet voor alle quade sweeren ende geswillen: S. Job voor de pocken: S. Apollonia, voor den tantsweer. S. Clara maect de roode ooghen claer. S. Agatha weet met de sweerende borsten omme te gaen. Sinte Margriete is de vroevrouwe der ghener die in den arbeydt gaen: doch midts dat sy altijt maeght gebleven is, ende derhalven mochte niet wel ervaren wesen in hare ambacht, soo heeft men haer S. Norpurg tot een ghetrouwe medegesellinne toeghevoecht. Sinte Petronella can allerley quade cortsen verdrijven. S. Vincentius ende Sinte Vinden doen alle verloren dinghen weder vinden. Sinte Servatius maeckt dat alle dinghen wel bewaert worden. S. Vitus is de dansers ende springhers leydtsman.

Daer nae heeft een yeder noch sijn voornemelijckste lidtmaet, in des menschen lichaem te regeren, ghelijck als hier voortijden de twaelf teeckenen der sonnen. Sinte Otilia domineert over dat hooft, in stede van het eerste teecken, genaemt Aries, hoewel dat sy S. Catherinen de tonghe bevolen heeft, ende Sinte Apollonia de tanden. Sinte Blasius is over den hals gestelt, gelijck als het teecken Tauri. S. Laurentius bewaert den rugghe, t'samen met de schouderen, in de stede van Germini, Cancer ende Leo. Sinte Erasmus regeert den gheheelen buyck met de ingewanten, in de plaetse van Libra ende Scorpius, hoewel dat S. Apollinaris Scorpii regiment oock heeft inghenomen: want hy is president over de schamelheyt. Ende voorts in de stede van Sagittarius, Capricornus, Aquarius ende Pisces, heeft de heylighe Roomsche Kercke S. Burgart, S. Rochus, S. Quirinus, S. Jan, ende andere

[p. 59]

meer vercoren, welcke de dgyen, de knyen, de schenen ende de voeten te regeeren hebben.

In somma, een yeghelijck heeft het sijne. Ende die de alderdevootste is om dese Sancten te eeren, met bernende wassen keerssen, met roose cranskens, met schoone rocken, ende met goede vette offerhanden, die is onser l. Moeder der h. Kercken de alderliefste. Het is voorwaer een groot gerief om cleyn ghelt, dat de arme liedens (wat noodt oft kranckheyt dat sy hebben) weten terstont waer sy eenen goeden apteker ende quacsalver vinden sullen, diese uyt den noodt helpe. Want aengaende dat de ketters ons hier op verwijten, dat wy den godloosen heydenen ende afgoden-dienaers ghelijck zijn, dat en can niet bestaen: overmidts dat de ghene die wy aenroepen (soo als gheseyt is) en zijn gheene afgoden, ghelijck als Jupiter, Mars, Mercurius, Vulcanus, Juno, ende Diana, ende andere dierghelijcke gheweest zijn, maer sy zijn heylige Sancten ende Godes vrienden. [Daerom heeft de heylige Roomsche Kercke alle die afgoden afgedanckt, ende heeft hare plaetse dese goede lieden gegunt, welcke de Paus van Romen selver in sijn rolle opgheschreven ende ghecanonizeert heeft.] Ende daerom behooren wy hen ten minsten alsoo groote eere te bewijsen, als de heydenen haren afgoden bewesen hebben. Wy behoorense in onsen noodt aen te roepen, op hen onse vertrouwen te stellen, hare reghelen te onderhouden als een ghebodt Gods, steden ende landen in hare bescherminge te bevelen, tempelen ende altaren in haren name op te bouwen, cloosteren ende abdijen om harent wille stichten, priesteren, monicken, ende canonicken, nonnen ende bagijnen tot haerder eere wijen ende consacreren. Ende gelijck als de heydenen [hare afgoden eerden ende] hadden hare Flamines, dat is priesters, van Jupiter, van Mars, van Ceres, van Bacchus, van Juno ende Diana, ende oock hare nonnen, van Vesta, van Flora, van Bona Dea, van Cybele of Magna Mater, ende andere diergelijcken; alsoo moet nu oock de Roomsche Kercke hare canonicken van S. Peter, van S. Baven, van S. Lambrecht, ende nonnen van

[p. 60]

S. Clara ende S. Brigida hebben. Item, ghelijck als sy hare sacrificien pleghen, ter eeren van Apollo, Diana, Ceres ende Proserpina, also moet sy hare Missen, officien ende diensten doen, ter eeren van S. Anthonis, van S. Hubrecht, van S. Sebastiaen, van S. Rochus, van S. Barbara, ende van alle heyligen. In somma, sy en deden haren afgoden geene eeren och voordeel, oft de h. Kercke en doet hare lieve Sancten ende Sanctinnen noch thienmael meer: want sy schrijft haer veel dingen toe, die de heydenen haren afgoden niet en hadden derven toeschrijven. Want, so als Homerus vertelt, doe ^* Juno, Pallas, oft Apollo, oft eenighe andere van dat geselschap, yemandt van hare vrienden wilden te hulpe comen, soo moesten sy van den Hemel neder afdalen, ende en conden het ghebedt der menschen van verre niet wel verhooren, midts dat sy hare gedachten niet en wisten, al waren sy al schoon tusschenmiddelaers ende voorsprekers der menschen by den grooten afgodt Jupiter. Jae selve Juno, die sijn suster ende huysvrouwe was, en conde niet gheweten wat hem Thetis voorghehouden hadde ⁽¹⁾. Maer onse Sancten blijven in den Hemel sitten, ende daerentusschen connen sy de menschen fijn helpen door hare beelden hier op der aerden, welcke connen lachen ende schreyen, ende allerley mirakel doen; ende sy verhooren van daer boven aller menschen gebeden, so wel als Godt selve. Want, of schoon de Schrift getuygt ⁽²⁾ dat niemandt de gedachten ende het herte der menschen sien ende weten mach, dan Godt alleene, nochtans onse l. Moeder de h. Kercke heeft daer toe eenen fijnen raedt ghevonden, met het aerdighe ghedichtsel van de spieghel der Drijvuldicheyt, seggende dat de h. Drijvuldicheyt is een spiegel, daer de Heyligen alles in connen ghesien, wat hier op aerden gheschiet, jae connen oock de verborgentheden der herten ende der nieren doorgronden. 't Is wel waer dat wy onse Sancten met desen naem, Godt, niet en noemen, ghelijck als de heydenen

* Var. Dat.

(1) Homerus, int 1. boeck Iliados op het eynde.

(2) 1. Reg. 8.30.

[p. 61]

hare gecanoniseerde Sancten pleghen te noemen. Maer wat is aen den naem ghelegen, als men de sake wel verstaet? Hoewel nochtans, dat wyse ooc noemen Divos, dwelck effen soo veel is, als Goden, oft vergoddede menschen: ghelijck als sy oock in sonderheyt hare nieu ghecanoniseerde godekens pleghen te noemen, als Herculem Dionysium, Augustum Vespasianum, etc. Ende daer beneven gheven wy hen desen naem Sancten of Heylighen, in den selven sin, als Godt sich noemt, de Heylige Israels, dat is, de beschermheer ende voorstander die Israel heylich maeckt ⁽¹⁾. Soo dat onse Sancten, ten alderminsten soo hooghelijck van ons gheeert worden, als hier voortijts eenighe afgoden van den heydenen vereert zijn gheweest, ende als Godt selve van ons can vereeret worden.

(1) Esa. 43.3.14. ende in vele andere plaetsen.

[p. 62]

Dat V. capittel.

Van de bedieninghe der woorden, Latria, Dulia ende Hyperdulia; ende hoe dat sy eenen yeghelijcken uytghedeylt worden.

Want soo veel als het belangt de teghenwerpinghe, die ons de ketters hier doen, als dat Godt bevolen heeft, dat men ⁽¹⁾ hem alleene in den noodt sal aenroepen, ende dat hy sulcx meer achtet, dan alle sacrificien ende brandtreucken die men hem doen can, jae dat hy ⁽²⁾ is alleene die ons helpen can: [ende daerom en zal hy niet lijden, datmen sijne heerlijckheyt eenige creature hoedanigh sy oock wesen mach, toeeygene, noch sijnen naem des gesneden ofte gegotene beelden toeschrijve; mits dat hy is een jaloers God, ende wil sijn eere voorstaen, welcke voornementlijck daer in bestaet, dat hy in den noot werde aengeroepen, ende datmen sijn vertrouwen alleenlijck stelle op sijn groondeloose macht, ende oneyndelijcke barmhertigheyt ende goedertierenheyt;] ende dat ⁽³⁾ Abraham ons niet en kent, noch Israel van ons niet en weet, maer dat God alleene ons door ^* sijne cracht helpen can, dat en heeft niet veel te bedieden. Want dien knoop can onse l. Moeder so rustich ontknoopen, dat wonder is, met de distinctie die meester Gentianus hier by brengt, ende wordt van alle

(1) Psal. 50.15.

(2) Esai. 63.6; 43.11.

(3) Esa. 63.16. ende 64.10.

* Var. Alleene door.

[p. 63]

catholijcksche doctoren, ende ooch in sonderheyt van den eerweerdighen heer Sonnio, voor een stercke blockhuys gheachtet, namelijck, tusschen Latria, Dulia ende Hyperdulia. Want de h. Kercke heeft hier mede tusschen Godt ende de Sancten een parceel oft cavelinge gemaeckt, daer een yeder mede te vreden moet zijn, als namelijck: Dat Godt alleene met sijne beelden ende met het heylige Cruyce, sal worden geeert met Latria; de Sancten ende hare beelden met Dulia, ende onse Liefvrouwe met alle de beelden die haer aengaen, ende t' samen oock met de heilighe reliquien des oprechten Cruyces met Hyperdulia.

't Is wel waer, dat Godt de quaetste cantse heeft. Want soo men het nae de natuerlicke ende eyghentlijcke bediedinghe der woorden uytlegghen wil, soo en is Latria anders niet, dan een verhuerde loon-dienst ⁽¹⁾: want Latron is een griecsche woordeken, d'welck beteeckent den loon ende besoldinghe, diemen eenen gehuerden bode ende dienstknecht betaelt; ende daer van noemen sy eenen gehuerden knecht Latres, ende een loon-maecht, Latris. Ende alsoo wordt Godt van de h. Roomsche Kercke slechts om loon ghedient, ghelijck een meester van een ghehuerden bode. Daerenteghen Dulia, welck is der Sancten lot ende portie, is soo vele te segghen, als eyghen slavendienst: want Dulos in 't griecx, is een slave ende eyghen te segghen. Ende aengaende onse Liefvrouwe, die heeft het beste deel ghecreghen: want Hyperdulia is te segghen, noch meer dan eyghen slaven dienst ⁽²⁾. Soo dat de goede Catholijcken zijn slechts huerlinghen Gods, ende eygene slaven der Sancten, ende aen onse Liefvrouwe noch boven al verbonden. Maer het sy hoe het wesen wil, Quod scripsi, scripsi, seyde Pilatus, de h. Kercke en wil hare cavelinghe niet wederroepen, het lot is gheworpen: dat gheschreven is, dat blijft gheschreven. Nochtans op dat onse Heere Godt niet qualijck te vreden en sy, so heeft sy gheordonneert,

(1) Siet het 3. ca. des 4. stucx.

(2) Siet het 1. cap. des 4. stucx.

[p. 64]

dat de Sancten hem sullen mede deylen van hare Dulia, maer hy sal alleene de Latria behouden: soo dat Latria rechtevoort anders niet beduyden en sal, dan den dienst die Godt alleene eyghentlijck toecomt. Derhalven soo heeft Gentianus ende alle andere catholijcxsche schrijvers groot recht, als sy beweeren, dat de h. Kercke de Sancten niet en eert als God, met Latria, maer slechs als Sancten, met Dulia ende Hyperdulia. Want dat heeft sijn bescheyt ende grondt op den claren text der Schrift, daer Christus teghen den Sathan seght: den Heere dijnen Godt salstu aenbidden, ende hem alleene dienen ⁽¹⁾. Want in dese leste woorden ghebruyckt hy het woordeken Latrevin, d' welck met Latria overeen comt, ende seght datmen het Godt alleene sal toeeyghenen; maer in de eerste woorden vermelt hy niet eens, dat men Godt alleene moet aenbidden met Proskynesi, dat is, met voetvallinghe oft knielinghe. Derhalven soo wil de h. Kercke den Sancten dit oock toegheschreven hebben: ghelijck als uyt dat tweedde Concilie van Niceen, ende uyt alle catholijcksche schriften claerlijck is blijckende. Ende al ist schoon dat Christus dese woorden uyt de ghetuyghenisse Mosis ⁽²⁾ voorbrenght, welcke het eerste soo wel als het leste Gode alleene is toeschrijvende, nochtans de h. Roomsche Kercke en heeft met Mose in desen deele niet te schaffen: midts dat Moses alsulcks voor de Joden gheschreven heeft, die tot den ^* afgodendienst gheneycht waren, ende niet tot de Roomsche Kercke, welcke gheene afgoden, dan slechts der Sancten dienst kent ende aenneemt. Item, daer is noch een clare text in Paulo, welcke seght tot den Galaten ⁽³⁾, dat doe sy Godt niet en kenden, doe dienden sy den ghenen die gheene Goden en waren; al waer hy het woordeken Dulevin ghebruyckt, het welcke van Dulia comt. Waer uyt het claerlijck blijckt, dat oock de heydenen dese catholijcsche distinctie wel hebben gheweten, ende hebben derhalven hare Sancten, als Apollo,

(1) Mat. 4.10.

(2) Deut. 6.13; 10.20.

* Var. Desen.

(3) Galat. 4.8.

[p. 65]

Bacchus, Hercules, Castor ende Pollux, ende andere dierghelijcke meer, niet met Latria, maer slechts met Dulia ghedient: effen ghelijck als nu de h. Roomsche Kercke hare Sancten dient. Aengaende voorts alle andere Propheten, die soo dickmael roepen, dat men sich tot Godt alleene in den noodt keeren moet, ende dat hy daer in gheeert wil wesen, dat wy hem aenroepen ⁽¹⁾; jae seggen oock, dat alle patroonen, beschermheeren ende Baalim die men can verdencken, om haer onsen noodt te kennen te gheven, zijn enckele afgoden: dat en heeft al niet te beduyden, want sy en wisten in die tijden noch niet met allen van dese onse distinctie te spreken; ende daerom hebben syder goet rondt goet seeus in ghehandelt, sonder de sake met doecxkens om te winden, ende hebben alle afgoden-dienaers, patroonen-bidders, Sancten-aen-roepers, ende aller verstorvene menschen slaven, sonder onderscheydt, over eenen kam gheschoren. Maer hadden de Joden ende andere afgoden-dienaers soo wijs gheweest, dat sy dese costelijcke distinctie, den Propheten tot een schut ende beuckelaer voorgheworpen hadden, sy souden haer den mondt alsoo lichtelijck ghestoppet hebben, als men nu dese nieuwe evangelische predicanten doet.

(1) De Schrift is vol van alsulcke spreucken.

[p. 66]

Dat VI. capittel.

Waer in de aenbiddinghe der Sancten met texten der Schrift bevestighet wordt.

Hoewel nochtans dat onse lieve Moeder de h. Roomsche Kercke, uyt der Propheten schriften oock wel wat visschen can ⁽¹⁾, daer sy haer Sancten dienst mede bevesticht: ghenomen altijdt ende wel verstaen, dat sy den sleutel heeft om het selve nae hare beste nutticheyt uyt te legghen. Want int eerste boeck Mosis ghenaemt Genesis, staet opentlijck gheschreven ⁽²⁾, dat Jacob alsoo bidt over Ephraim ende Manasse, segghende: de Godt mijner vaderen Abraham ende Isaac, de Enghel die my verlost heeft van allen quaden, die zeghene dese jonghelinghen, dat sy nae mijnen name, ende nae mijner vaderen Abrahams ende Isaacx namen werden ghenoemt. Dit heeft de h. Kercke alsoo uytgeleght, als dat Ephraim ende Manasse soude moeten aenroepen den naem Abrahams, Isaacx ende Jacobs: overmidts dat de oude Roomsche oversettinghe ^*, welcke sy alleene voor goede ende bondich houdt, in stede van ghenoemt of gheroepen, heeft ghestelt aengheroepen. Ende hoewel dat de ketters dit verstaen nae de ghewoonlijcke maniere van

(1) Siet het 4. cap. deses stucx.

(2) Ge. 48.15.16. - Dese getuygenis wordt van Eckio ende van Banderio, jae van alle catholijcke schrijvers op desen handel voortgebracht.

* Var. Oude oversettinge.

[p. 67]

spreken, onder den Hebreen ghebruyckelijck, als dat de name Jacobs over Ephraim ende Manasse aengheroepen oft ghenoemt, effen soo vele te segghen is, als dat sy [die van Joseph in Egypten geboren waren] souden in Jacobs gheslachte ^*, ende voor kinderen Israels gherekent worden, ghelijck als het Jacob selve uytleght, segghende: Ephraim ende Manasse sullen mijne kinderen wesen, sy sullen als hare broeders ghenaemt werden in haren erfdeele ⁽¹⁾; ende gelijck als in Esaia in het 4. gheseyt wordt, dat seven vrouwen wenschen sullen, dat eens mans name over haer ghenoemt oft aengheroepen werde ⁽²⁾, dat is te seggen, dat sy moghen genoemt worden, echte vrouwen van eenen man. Nochtans, dewijle dat sulcke uytlegginghe nae de letter is, soo heeftse de h. Roomsche Kercke vry verworpen, ende de andere voorgeseyde aenghenomen: hier uyt besluytende, dat men Abraham, Isaac ende Jacob behoort aen te bidden, al ist schoon dat het de Propheten ende Vaderen in den Ouden Testamente noyt ghedaen en hebben, jae hebben ter contrarie gheprotesteert, segghende ⁽³⁾: O Heere du bist onse Vader: want Abraham en weet van ons niet, ende Israel en kent ons niet; daerenteghen du Heere bist onse verlosser: van oudts her is dat dijnen name, etc. Maer dat gheschiede, om dat de voorschreven Abraham, Isaac ende Jacob, noch in het voorgheborcht der Hellen waren, ende moesten voor haer selven bidden, ende en conden noch in den spiegel der Drijvuldicheyt niet wel sien, wat hier op aerden te doen was. Daerom ist oock, dat de Roomsche Kercke hare namen in den calendrier oft almanac nae het Roomsche ghebruyck niet ghesettet heeft: beneven dat sy oock al te oudt zijn, ende zijn noyt van gheene Pausen ghecanoniseert gheweest. Doch evenwel dienen sy ons, om te toonen hoe dat wy met onse Sancten moeten omme gaen.

Daer nae isser noch een clare text in Jeremia, welcke aldus luydt: Ende de Heere sprac tot my ⁽⁴⁾: jae wanneer

* Var. Souden nochtans ghelijck als eygene kinderen Jacobs, ende enz.

(1) Op de selve plaetse Gen.

(2) Esaie, 4.1.

(3) Esai. 63.16.

(4) Iere. 15.1.

[p. 68]

oock dat Moses ende Samuel voor my souden staen, so en soude ick doch geen herte tot desen volcke hebben. Waer mede accordeert de text Ezechielis, luydende aldus ⁽¹⁾: Wanneer het landt tegen my sondiget, ende my daer toe versmadet, soo wil ick mijne handt over dat selve uytstrecken, ende den voorraedt des broots wech nemen, ende wil aldaer dieren tijdt in schicken, dat ick beyde, de menschen ende het vee, daer inne uytroeye; ende wanneer dan schoon de dry mannen, Noe, Daniel ende Job daer inne waren, soo souden sy alleene hare eygene zielen verlossen door haer gherechticheyt, spreeckt de Heere, etc. Want effen gelijck als uyt dese woorden Ezechielis besloten wordt, dat die dry mannen, Noe, Daniel ende Job, in de stadt van Jerusalem waren, doe Godt de stadt verdervede, alsoo mach men oock insghelijcx besluyten, dat Moses ende Samuel voor het volck van Israel baden. Ende al ist schoon dat de Heere seght, dat hy hare ghebedt niet en soude verhooren, nochtans de h. Kercke en stoot sich daer aen niet, overmidts dat sy (soo als gheseyt is) doe noch int voorgeborcht der Hellen lagen, ende en conden soo wel ende soo crachtich niet bidden [noch den Hemel voor ons verdienen], als de Sancten nu wel doen, die in den Hemel zijn ⁽²⁾. Doch evenwel, indien sy int voorgheborcht der Hellen noch wesende, baden nochtans also hertelick voor het volck, wat meynen wy dat de Sancten nu doen, die in den almanach staen, ende van den Paus ghecanoniseert zijn? Voorwaer sy bidden alsoo hertelijck, dat hare beelden hier op der aerden menichmael daer van sweeten ende schreyen. De h. Kercke brenght noch al veel andere schriften by, tot bevestinghe deses artijckels: als namelijck, dat David segt ⁽³⁾: O Godt, ick hebbe dijne vrienden in eeren gehouden. Waer uyt het volght, dat men de Sancten, welcke zijn Gods vrienden, behoort aen te bidden. Item, dat. Job seght ⁽⁴⁾: Noemt my

(1) Ezec. 14.14.

(2) Dit zijn de argumenten van Eckius, in sijn Enchiridio oft handtboecxken, int cap de veneratione Sanctorum.

(3) Psal. 139.17.

(4) Job. 5.1.

[p. 69]

eenen, wat gheldet of du eenen vindest? ende siet dy om, erghens nae eenen Heylighen, etc. Want hoewel hy aldaer van de Heylighen spreeckt, die op deser weerelt zijn, ghelijck als den text opentlijck mede brenght, nochtans waerom en soude men het nu oock op onse Sancten ende verstorven Heylighen niet moghen verstaen, daer het onse Moeder de h. Roomsche Kercke alsoo verstaen wil hebben? Daerenboven sal Christus in het uyterste oordeel seggen, tot den ghenen die den armen bystandt gedaen hebben: Wat ghy eenen van desen cleynsten ghedaen hebt, dat hebt ghy my ghedaen. Ergo, soo wy een van de Sancten aenbidden, ende in Gods stede vereeren, dat neemt Godt alsoo op, als of wy hem hadden aenghebeden ⁽¹⁾. Daer zijn noch wel andere diergelijcke schriften meer, welcke te lanck waren te verhalen; maer om datter de ketters mede spotten, ende willense nae de letter verstaen, ende nae den Hebreeuschen ende Grieckschen text, soo en sie ick niet hoe dat men met hen beter disputeren can, anders dan met een goede mutsaert.

Doch wil icker dit noch by hangen, dat soo wanneer sy by eenen Coninck oft Vorst comen, soo weten sy wel, dat sy eerstmael sullen een van de heeren aenspreken, op dat hy voor haer het woordt voeren, oft ymmers voorbidden wil ⁽²⁾. Derhalven behoorden sy oock den Coninck der Coningen alsoo plompelijck niet aen te vallen, sonder eerstmael eenen van sijnen hove aenghesproken te hebben. 't Is wel waer, datter een schamel vrouken te Loven, de doctoren hier over de mondt stoppede, segghende, dat soo haer de Coninck oft de Vorst selve gheroepen hadde, ende bevolen, dat sy tot hem comen soude, gelijck als Christus ons merckelijck bevolen heeft tot hem te comen, segghende: Comt tot my ghy alle die beswaert ende beladen zyt, ende ick wil u verquicken: soo en soude sy gheenen voorspraeck hebben gaen soecken ⁽³⁾.

Maer dat vrouken was eene groote kettersche, ende

(1) Dit argument brengt Eckius ende andere schrijbenten oock by.

(2) Dit is het argument van Eckius, ende van alle catholijcke schrijvers.

(3) Mat. 11, 28.

[p. 70]

werde daerom oock verbrandt. [Al ist soo dat S. Ambrosius 't selve oock verhaelt, segghende daer by dat Christus de Vorsten der wereldt niet en ghelijckt, die van vele dinghen moeten van andere gheinformeert worden, ende zijn dickmael hooveerdigh ende korsel, ende en konnen allen menschen altijdt gheen gehoor gheven; ende dat wy daerom Christum moeten aenroepen sonder eenighe andere voorsprake te soecken.] Derhalven so blijft dit artijckel altijt even vast ^* ende bondich, als dat wy de Sancten ende Sanctinnen voor onse middelaers, voorspraken ende advocaten behooren te hebben, ende en connen met Jesu Christo niet verghenoeght wesen, jae al ware hy noch eens voor ons gestorven, om ons den wegh te bereyden, ende eenen vrijmoedighen toeganck te geven tot den ghenadenstoel sijns hemelschen Vaders. Dat en can al niet maken, wy moeten noch eenen grooten hoop advocaten, patroonen, middelaers ende baalim hebben, die het woordt voor ons voeren, ende dien wy alle de eere bewijsen, die men Godt selve bewijsen can, behalven alleen, dat sy [niet en sullen Goden heeten, maer Sancten of Heylighen, ende] met Dulia sullen te vreden zijn, ende sullen Godt sijn Latriam alleene laten behouden: ende alsoo is dit fix. Nu op een ander.

* Var. Dit artijckel nochtans even vast.