De bijencorf der H. Roomsche Kercke

[p. 125]

Nu volgt de wtlegginghe op het tweede stuck des sendtbriefs Gentiani Hervet:
waer in ghehandelt wordt van de cracht ende ghenoechsaemheyt der Schriften, ende insonderheyt van de uytlegginghe der selver. Ende voort worden alle puncten des Roomschen gheloofs met der Schrift bewesen.

Voorrede, daer in desen handel in tween stucken ghedeylt wordt.

Nu volght voort het tweede stuck deses Sendbriefs, het welcke meester Gentianus noemt een fastidieus scrupule te wesen, dat is te segghen, een brocxken dat hy niet wel inswelghen can sonder knouwen, als namelijck, dat de ketters willen beweeren, dat men niet met allen en behoort aen te nemen buyten het naeckte woordt Gods, in de heylighe Schrift vervaet. Maer hier en valt nu gheen swaricheyt meer op: want wy hebben hem int voorgaende artijckel een alsucke pilleken bereydt,

[p. 126]

dat hy dit wel lichtelijck daer mede in slicken sal, na dat hy een wijdt keelgat heeft. Want wy hebben dit al vast besloten ende onwederlegghelijck bewesen, dat de Schrift onse lieve Moeder de h. Kercke niet en mach vermeesteren, noch in hare palen dwinghen. Derhalven en willen wy hier over onse hooft niet meer breken, maer sullen het int oordeel onser meesteren van Loven laten staen, ende nu voortaen handelen van het verstandt ende uytlegginghe der Schrift; waer in wy twee voornemelijckste stucken hebben te verclaren.

Namelijck het eerste, dat wy bewijsen, welcke sy de macht ende authoriteyt der h. Roomscher Kercke, in de Schrift uyt te leggen, ende tot haren voordeel te buygen.

Ende het andere, dat wy met clare exempelen bewijsen ende waer maken, dat sy dese macht ende authoriteyt fijn bewesen heeft, in de bevestinge aller haerder leere, geboden, ceremonien ende allerley devotien: soo dat sy gheen dinck groot of cleyn in haren dienst is plegende, of sy en weet daer toe, uyt den claren text der Schrift, een paer mouwen fijn aen te setten, ende de sake soo claer daer uyt te bevestigen, dat men het soo wel int duyster sien mach als sonder keersse.

Dese twee puncten willen wy eenen yegelijck voor ooghen stellen, met hulp ende bystandt van de soete l. Vrouwe van Halle, ende van de lieve Santen ende Santinnen, welcker reliquien tot Antwerpen op den hooghen altaer zijn ligghende. Ende daer toe willen wy de cracht ende hulpe des heyligen Gheestes, met een Ave Maria devotelijck aenroepen. Oremus. Ave Maria, etc.

[p. 127]

Dat I. capittel.

Dat de h. Roomsche Kercke alleene macht heeft om de Schrift nae haren wil ende sin uyt te leggen, ende van de sleutelen ende riemsnoer die sy tot dien eynde ontfangen heeft, ende dat een yegelijck met hare uytlegginghe sich moet laten verghenoeghen.

Nu dan, aengaende het eerste stuck, soo leeren onse hooghberoemde doctoren ende licentiaten van Leuven ende van Parijs eendrachtelijck, dat de h. Schrift is een stomme leeraer, een twist-boeck, doncker, onseker, twijffelachtich, een doode letter, een wassen neuse, ende een loode richtsnoer; dat is te segghen, datmense trecken, buygen ende wenden mach daermense hebben wil, ende daerom besluyten sy ⁽¹⁾: ergo, soo en is de grondt ende letter der Schrift geen scheydrichter, maer alleenlijck de sin ende inwendich verstandt; het welcke uyt te legghen comt onse l. Moeder de h. Roomsche Kercke alleene toe, ende willen daer toe goetrondt hebben, dat een yeghelijck met hare uytlegginghe sal te vreden zijn, sonder sich voorder te becommeren met het ghene datter gheschreven staet; jae sy verbieden den ghemeynen man ende den leecken de Schrift in hare moeder-sprake te lesen: want siet, dit hebben

(1) Dit hebben de Catholische doctoren opentlijck voorgegeven in de t'samensprekinghe te Worms gehouden, anno 1577.

[p. 128]

sy met der daedt ende ervarentheyt alsoo bevonden, dat de ketters ende Hughenoosen, de Schrift eeuwelijck in den mondt hebben, ende willen met clare ende uytghedruckte texten beweeren ende verdedighen, alles wat sy segghen ende ghelooven. Ende voorts en vraghen sy niet een sier, nae alle de verborgene ende diepverstandige uytlegginghen, die de h. Roomsche Kercke daer op gevonden ende fijn gepasset heeft. Dat spijt hen boven maten seer, want hoe soude sy doch alsulcks connen dulden? Ende alst al gheseyt is, wat ramp comt dese ketters over, dat sy dencken wijser te zijn, dan alle de h. Vaders, de Pausen van Romen, met alsoo menige doorluchtige Cardinalen ende eerweerdighe Bisschoppen, ende met eenen soo grooten hoop gheleerder clercken van Loven ende van Parijs? Oft so sy ymmers niets en passen op alle hare mijteren, staven, hoeyen cruynen, covelen, cappucia ende liripipia, soo moesten sy ymmers bedencken, dat de h. Paus Pius de vierde, nu lestmael overleden, heeft in de belijdenisse des geloofs, welcke hy heeft laten uytgaen, met ghemeyne verwillinghe des gantschen Conciliums van Trenten, als tot een lose ende merckteecken, waer aen men de goede Catholijcksche menschen van de ketters soude weten te onderscheyden, also met uytgedruckte woorden geschreven. Ten eersten: Ic bekenne de heylige Catholijcsche, Apostolische Roomsche Kercke te wesen de rechte Moeder van alle Kercken ende ghemeynten. Ende daer na: Ick gheloove de h. Schrift nae den sin ende uytlegginge, die onse Moeder de h. Kercke altijdt voor goet gehouden heeft, ende noch is houdende, der welcker alleene van rechts wegen toebehoort, de h. Schrift hare rechte sin ende uytlegginge te geven; ende belove derhalven, dat ickse nemmermeer anders en sal verstaen noch uytleggen, dan na de gemeyne uytlegginge der Vaderen. Dit selve hebben de heylighe Vaderen te Trenten onwederroepelijck besloten, verbiedende dat men de Schrift anders niet verstaen noch uytleggen en sal, dan gelijck alsse onse Moeder de heylighe Kercke verstaen heeft, ende noch

[p. 129]

verstaet. Siet, hier hebt ghy een volle decisie ende onwederroepelijck vonnis op onse questie, daer gheen betreck noch appellatie meer op en valt. Want hier hoort ghy, in den eersten, dat het woordt Gods niet so vele weerdt is, dat men het enckelijck soude ghelooven, soo het niet verciert ende becleedt en ware met de glosen ende uytlegginghe der heylighe Roomsche Vaderen: soo dat men hier uyt mach afnemen, ghelijck als oock alle Catholijcksche doctoren gheschreven hebben, als dat de Schrift ende het woordt Gods is duyster, ongestadich, onseker, oneffen, rou, onvolcomen ende onbequaem; maer de glosen ende uytleggingen der heyligher Vaderen van Romen ende der clercken van Loven, zijn claer, vast, seker, ghewis, slecht, effen, volcomen, ende in alle hare stucken seer bequaem ende bescheyden. Het is wel waer dat Christi ende der Apostelen voornemen gantschelijck geweest is, dat sy hare leere, soo vele ymmers als het de salicheyt der menschen aengaet, soude in alle claerheyt ende bescheydelijckheyt, sonder eenighe bewimpelinge oft duysternisse, eenen yeghelijcken voorhouden. Want tot dien eynde heeft Christus slechte visschers ende andere een voudighe leecken tot Apostelen ende Evangelisten vercoren, ende heeft oock sijnen hemelschen Vader van dieshalven ghedancket, dat hy dese hemelsche wijsheyt den cleynen ende eenvoudighen gheopenbaert hadde, ende niet den scherpsinnighe ende hooghgheleerde philosophen deser weerelt ⁽¹⁾. Desghelijcken oock, Paulus heeft in alle eenvoudicheyt ende claerheyt sijne leere den slechte menschen voorghehouden ⁽²⁾, jae oock sich in sijne slechticheyt beroemt: waer uyt de voornemelijckste onder de oude Vaderen veroorsaket zijn geweest, den leecken hoogelijck te vermanen, dat sy de h. Schrift met alle vliet ende neersticheyt souden ondersoecken, ende niet dencken dat sy alleene den gheleerden soude toecomen ⁽³⁾. Doch evenwel

(1) Mat. 11.25.

(2) 2. Cor. 4.2.3. - 1. Cor. 1.17. ende 2.1.2.3.4. etc.

(3) Chrysostomus in de 4. homilie van Lazarus, ende op de voorrede des Evangeliums Matthei. - Augustinus in de 2. ende 3 brief aen Volusianum.

[p. 130]

moet men nu seggen, oft, dat hare meyninghe ende voornemen qualijck ghedijet is, of ymmers, dat de kansse nu verandert is. Want men siet nu, dat den leecken de h. Schrift ontoghen wordt, als wesende duyster ende sonder vasten gront, ende daerentegen worden haer in de handt gesteken de glosen ende uytleggingen, de decisien ende determinatien der heyligher Kercken, [als een spijse die haren magen veel nutter, bequamer ende verdouwelijcker zy.] Soo dat het daer uyt merckelijck af te nemen is, dat de Schrift niet alleene duyster, maer oock rou, oneffen ende steenachtich is, so dat de Catholijcke kinderen der Roomscher Kercken sich daer aen lichtelijck souden mogen stooten, ende de schenen breken, oft oock wel van het rechte Catholijcksche gheloove afghebracht werden; maer de voorseyde decisien ende glosen zijn effen, slicht ende gelijck, als de clippen op S. Godards bergh. Jae sy zijn de schave daer de rouwicheyt der Bybelscher Schriften mede afgheschavet wordt, soo dat sy tot alderley handtwerck ghebruyckt moghen worden, tot opbouwinghe ende verscheuringhe ^* des Catholijckschen gheloofs: daerom sal men, boven alle dinghen, sich aen de glosen ende uytlegginghen houden, sonder vele aen te mercken wat de bloote ende clare text der Schrift mede brenght. Dit is het eerste punct, dat ghy uyt de voorghemelde reghel hebt af te mercken. Ten tweeden, cont ghy hier uyt oock rapen, dat niemandt ter weerelt macht heeft de Schrift anders uyt te legghen, dan ghelijck als sy tot noch toe van de h. Pausen ende Bisschoppen, ende van de theologanten oft bacchanten van Loven is uytgheleght gheweest. Want anders, waer toe soude het dienen dat men groote oncosten doet, ende den Magistris nostris leckere maeltijden te vooren gheeft, om baccalaris oft licenciaet te worden, ten ware dat men daer door vrijen oorlof ende licentie creghe, om de texten der Schrift met sophistische consten te buyghen ende te drayen so men wil; daer uyt mogen wy dan merckelijck

* Var. Vercieringhe.

[p. 131]

sien, dat die gheene baccalarisen, licentiaten noch doctoren en zijn, maer willen de Schrift uytlegghen nae de letter, dat is te segghen, nae de enckele ende eenvoudighe grondt des claren textes, ende treckense also tot naedeel der h. Roomscher Kercken, zijn alle ghelijck ketters door haren hals, dewijle sy de h. Roomsche Kercke van hare macht ende authoriteyt willen berooven, het welcke gheensins te lijden en is [om den lesten man]: want het is ymmers waer ende ongetwijffelt, jae alsoo waer als het heylighe Evangelie van den spinrock, ghelijck als men het uyt de boecken der Catholijcksche leeraers claerlijck afnemen can, dat, doe onse Heere Jesus Christus der heyligher Roomscher Kercke de sleutelen des coninckrijcks der Hemelen in de handen leverde, soo schanck hy haer noch daerenboven een ander coppel met ses sleutelen, waer mede dat sy soude alle de schrappraeyen der Schrift op ende toe sluyten, soo het haer beste gheleghen ware. Ende soo daer de eene sleutel niet op en paste, sy mochtse eene andere versoecken ^* ende, somma summarum, soo vele maken dat sy het slot op creghe.

[Want dat de Pausen seven sleutelen ontfanghen hebben, is meer dan blijckelijck, niet alleen uyt het gheene dat alle de Catholijcke doctoren daer van gheschreven hebben, maer ooc uyt het exempel des Paus Paschalis de ii, welcke tot Paus ghecoren wesende, trock eenen rooden purpuren mantel aen, ende met de pauselijcke kroone op 't hooft, reedt op een witte telle na S. Jans te Lateran, ende zijnde aldaer op sijnen pausstoel een tijdt lanck gheseten ende gherust gheweest, inde galerije genaemt ton porticus Constantinianae, stont op, ende ginck na de sale, aldaer sijne heylicheyt met eenen breeden riem gegordet werde, daer seven sleutelen aen hingen, op dat een yegelijc duydelijc mochte verstaen, dat hy is het dier daer Joannes in sijne openbaringe van vermelt, dwelck vander aerden op klom, ende hadde twee hoornen, den hoornen des

* Var. Sy mochtet met eene andere versoecken.

[p. 132]

lams gelijck, ende sprack als den draeck: want, gelijc als het lam alleen de macht ende de weerdicheyt ontfanghen hadde, van den genen die op den throon geseten was, de seven zegelen des boecx op te doen, ende hadde der halven seven hoornen ende seven ooghen, welcke zijn de seven gheesten Godts, alsoo heeft dit dier oock de macht ende weerdicheydt van den draeck, ende van het ghedierte met seven hoofden ende thien hoornen ontfangen, om de seven sleutelen te draghen, ende met den selven het Mysterium, dat is de verborgentheyt van de hoere van Babylon die op het gedierte geseten was, den menschen te openen, ende te mogen alleene het Charagma, dat is het zeghel ende merckteken, oft het character des beestes, den lieden op hare voorhoofden ende op hare rechte handen drucken, also men siet dat de Paus alleene decreten ende geboden maeckt, ende de Papen alleene het priesterlijcke character gheeft ende op hare hoofden ende handen indruckt; soo dat niemandt hare kramerije koopen noch verkopen en mach, dan de gene die dit character ofte desen zeghel ende merckteecken voeren. Daeromme hebben dese seven sleutelen uytnemende groote macht ende weerdicheyt, ende behoeven wel wat breeder ende klaerder uytgeleyt te worden.

Soo is dan de eerste sleutel, de groote oneyndelijcke macht, die den Paus van Roomen ontfanghen heeft in Petro (alsoo hy seydt) om den Hemel ende de Helle te openen ende te sluyten also het hem gelieft, om van enckele boeven, heylige Santen te maken, ende die te doen aenbidden, ghelijck als Joannes seyt, dat hy den draek ende het beeste doet aenbidden, ende dooden de ghene die het weygeren te doen; item om blasphemien te spreken, even als den draeck, dat is den Duyvel selve: want gelijck als den Duyvel seyde tegen Christo, dat hy hem soude alle koninckrijcken op aerden geven, want sy hem toebehoorden ende hy schanckse den genen die 't hem geliefde, alsoo seydt de Paus dat (mits de kracht van dese sleutel) alle conincrijcken op aerden hem toehooren, ende hy schencktse den ghenen die 't hem belieft. Ja hy noemt hem selven een God

[p. 133]

op aerden, ende een stadthouder Gods, die al doet wat hem gelieft, ende is niemands straffe noch gerichte onderworpen; dat is van de eerste ende voornemelijckste sleutel.] De andere vier navolgende ^* worden ghenoemt keyserinnen, om dat sy alle de sloten int huys connen op doen.

De eerste is ghenaemt Expositio Literalis, dat is, de uytlegginghe nae de letter. Maer dese heeft onse lieve Moeder de heylighe Kercke alderminste gebruyckt, jae, sy heeftse een langhe wijle tijdts achter de kist laten ligghen, soo dat sy heel verroest ende verdorven was. Ende de Lutherianen, [die alomme gingen snuffelen,] hebbenseten laetsten in handen ghecreghen, ende nae laten maken ^**: soo dat sy alle de sloten opgedaen hebben, ende de secreten der heyligher Kercken daer mede int licht gebracht; ende hebbense selve onderstaen de Schrift te allegeren op hare eyghen handt, ende tot achterdeel der heyligher Kercken. Soo dat sy dese sleutel nu quijt gheworden is.

De andere sleutel wordt ghenoemt Expositio Moralis, dat is, de wettelijcke oft zedelijcke uytlegginghe: met welcke sleutel sy alle de kisten ende schatten der ghenadighe rechtveer-dichmakinghe door den gheloove in Christo Jesu, heeft opghesloten, ende daerentegen ontsloten ende opghedaen de vervloeckinghen ende verschrickinghe der wet Mosis [ende der werckheyligheyt.]

De derde is ghenaemt Expositio Tropologica oft Allegorica, dat is te segghen, de verborghene ende allegorische sin oft uytlegginghe: met welcke sleutel sy lichtelijck buyght alle de Schriften, die de ketters haer connen teghenwerpen, midts sy daer van stonden aen eene figuere oft allegorije op vindt, daer sy de sake als met een blauwe huycke seer fijn omhanght ende becleedt. Voorts oock met dese sleutel heeft sy de meesten hoop der Schriften op de bane gheworpen, waer mede sy alle hare kerckelijcke ceremonien, schoone pronckerijen ende

* Var. De oudere text luidt: ... het slot op creghe. De vier voornemelijckste van dese sleutelen worden ghenoemt, enz.

** Var. In den jongeren text ontbreken de woorden: ende nae laten maken.

[p. 134]

lieflijcke ordonnantien sterck bevesticht heeft, ghelijck als wy noch van stuck tot stuck sullen bewijsen.

De vierde is desen seer ghelijcke, maer heeft noch meerder cracht, ghenaemt Expositio Anagogica, dat is te segghen, eene uytlegginge die de Schrift met den halse treckt, daermense hebben wil. Ende dit is de beste ende aldernuttichste sleutel, die de h. Kercke tot haren voordeel is ghebruyckende, want hier mede maeckt sy van de Schrift een weerhaen, die met alle winden omwaeyt, ende een wassen neuse, die sy aen alle canten buygen can, soo als men uyt de navolgende exempelen merckelijck sal moghen sien.

Nu daerenboven heeft sy noch twee andere sleutelen, die gheene rechte keyserinnen en zijn, maer dienen slechs eyghentlijck elcke op sijne besondere slot, daer van de eene ghenaemt wordt Typica, de andere Physica, dat is te seggen, figuerlijck ende natuerlijck: want dese twee sleutelen ghebruyckt sy aldermeest in de scholen ende cloosteren, ende haelt daer mede wonderlijcke scherpsinnighe philosophien ende speculatien uyt den hoeck, daer sy voort mede henen in de locht soo hooge vlieght, dat sy noch hemel noch aerde en raeckt. Ende met dese heeft sy aldermeest de scappraeyen van de cabala ende Thalmud der Joden opgedaen, ende alderhande cost ende lieflijckheyt daer uyt ghehaelt, gelijck als daer ontwijffelijck wonderlijcke grillen ende mysterien in ghesloten waren.

Alle dese sleutelen (uytghenomen de eerste, die achter de kiste lach, ende die de ketters nu onderhanden hebben) heeft sy te samen aen eenen riemsnoer ghecoppelt, die sy noemt Sophistica, dat is te segghen, sophisterije oft kakelrije; waer aen sy alsoo vast ghebonden zijn, dat sy sonder dien riemsnoer gheensins en souden connen aen een blijven, noch de Roomsche Kercke dienstich wesen, maer souden van stonden aen van een vallen ende verloren gaen. Want dit snoerken is seer constich, ende van sterck buffels leir onder een ghevlochten, met veel subtijle stricken ende onbindelijcke knoopen, die de meesters van der conste noemen Syllogismos ende Quotlibeta,

[p. 135]

ende staen also dicht ende vast aen malcanderen, datter vele groote meesters van stricken ende knoopen te vlechten, soo te Leuven als te Parijs, hebben alle hare vijf sinnen daer toe gheleyt, om dese knoopen te ontdoen, ten eynde dat sy souden de sleutelen nae haren wille moghen ghebruycken, maer het en heeft noyt willen ghelucken. Want de h. Roomsche Kercke, vreesende dat de ketters haer noch mochten eenige andere sleutelen ontnemen, soo als sy eenmael ghedaen hebben, doet noch daer toe dagelijcx nieuwe stricken ende knoopen aen maken. Jae, sy geeft den meesters van der conste groote besoldinghe; want diese alderbest can ghevlechten, die crijcht voor sijnen loon een doctoors covel, oft een vette prove, ende somwijlen oock een Bisschops mijter oft een Cardinaels hoet. Derhalven soo is het groote mallicheyt van dese Hughenoosen ende Lutherianen, dat sy met hare eenighe sleutel meynen alle dinck claer te hebben, ende willen daer mede de Schrift uytlegghen, sonder op alle de andere sleutelen eens te passen. Jae sy en vraghen selve nae desen riemsnoer niet met allen, maer willen alle dinghen nae de letter verstaen, soo als sy in de Schrift uytgedruckt zijn, ende nae de ghelijckformicheyt des gheloofs, ghelijck alsse Paulus heeft verstaen. Daer nochtans opentlijck gheschreven staet van den selven Paulo, dat de letter doodt, ende de gheest maeckt levendich ⁽¹⁾, 't is wel waer, dat sy dese getuygenisse Pauli oock tegen ons brengen, segghende, dat Paulus aldaer by de letter anders niet verstaen en heeft, dan de wet ende de vervloeckinghe der wet, ende by den gheest, anders niet dan de levendichmakende ghenade Gods, door den gheloove in Christum Jesum. Welcke in den Evangelio werde van Paulo ende van alle ghetrouwe dienaren des woordts, claerlijck ende sonder eenige duyster verstandt of verborghene allegorie, eenen yegelijcken voorghehouden ende ghepredickt, ghelijck als Paulus selve claerlijck te kennen gheeft, seggende ⁽²⁾, dat hy van Godt bequaem gemaeckt

(1) 1. Cor. 3.6.

(2) 2. Cor. 3.6.

[p. 136]

was om een dienaer des Nieuwen Testaments, namelijck des geestes, ende niet der letter te wesen, ende dat de bedieninge Mosis was een bedieninghe des doodts ende der letter, maer sijne bedieninghe was een enckele bedieninge des levens, ende des gheestes. Maer daer en passen wy niet op. Want de h. Kercke wilt het anders verstaen hebben, als namelijck, dat de letter is te segghen de enckele bloote ende clare text der Schrift, ghelijck als het in den natuerlijcken grondt ende uytghedruckte letterlijcke verstandt, nae de gelijckformicheyt des geloofs, is luydende, ende van de Lutherianen ende Hugenoosen tegen ons ghealligeert wordt. Want dese letter is doodende, ghelijck als men merckelijck sien mach, dat de ghene die de Schrift alsoo willen verstaen ende uytleggen, worden gedoodt. Maer de gheest, dat is te seggen, de geestelijcke, verborgene ende scherpsinnighe uytlegginghe die onse l. Moeder de h. Kercke daer op ghevonden heeft (sy zy dan allegorische oft anagogissche, of soo sy wesen mach) die is alleene crachtich ende levendichmakende, midts dat alleene met den sin der h. Roomscher Kercken over een comt, ende alle diese ghetrouwelijck nae volghen, die laet men leven in alle weelde ende voorspoet, jae of sy schoon niet en geloofden datter eenen Godt zy. Daerom wie dese uytlegginghe der h. Kercken niet en wilt aennemen, ende de Schrift gheestelijcker wijse verstaen, so alsse de geestelijckheyt verstaet ende uytleght, die is een verdoemt ketter, ende sijn proces is al claer. Al hadde hy schoon alle de texten der Schrift ende des gantschen Bybels aen zijner sijde, de text en can hem niet gehelpen, sonder de glosen; hy is een doot man, ja al hadde hy noch duysent levenden in de kist liggende. Soo verre ymmers als hy in der h. Inquisitien handen comt, hy moeter aenstaen, het is verloren ghecalt.

Derhalven gheeft het my seer vreemdt ^*, dat onse goede m. Gentianus sijn hooft hier over gaet breken, om te toonen

* Var. Het my vreemdt.

[p. 137]

dat de Schrift alleene onse Moeder der h. Kercke niet ghenoech en doet, als of het niet claer ende blijckelijck ghenoech en ware, dewijle men het daghelijcks sien ende tasten mach. Ende nochtans comt hy hier met sijne diepe speculatien voort, so dat hy daer selve bynae in verdoolt. Ick en can anders niet dencken, oft de vyerighe ijver die hy tot het welvaert sijns lieve Moeders der h. Kercke heeft, moet hem alsoo geweldelijck hol over bol dwersveldts ghedreven hebben, dat hy niet wel en sach wat hy seyde. Hy slacht dese koeyen, die van een brem oft peerdts-vlieghe ghesteken ende gejaecht zijn: sy loopen slechs lancks haren neuse als dulle beesten, ende sien stock noch staeck aen. Want het schijnt hier dat hy 't niet rechte vast onder sijn slaepmutse en heeft. Want, aengaende dat hy segt, dat men de leere der h. Dryvuldicheyt niet en soude uyt der Schrift connen beweeren, is doch al te plomp. Oft anders moest men de vier eerste Concilien van valscheyt straffen, die doch alsulcks uyt der Schrift seer sterck ende onwederlegghelijck hebben besloten. Ende och of wy alsoo wel conden de Misse met uytghedruckte texten der Schrift beweeren, als men de Dryvuldicheyt wel soude doen, voorwaer menighe Papen en souden alsoo maghere soppen niet inslicken, als sy nu wel doen. 't Is wel waer, dat dit eyghen woordeken Dryvuldicheyt, noch oock dit woordeken Consubstantialis, dat is te segghen, evenghelijck in het wesen ende substantie, in de Schrift niet uytghedruckt en staet. Maer de Hughenoosen segghen vast, dat sy over de woorden gheenen twist en willen maken, maer slechts na den rechten grondt, sin ende substantie der Schriftueren staen. Ende nu stater opentlijck, datter dry zijn in den Hemel, die getuygenisse geven, namelijc de Vader, het Woordt, ende de h. Gheest, ende dat dese dry een zijn. Daer staet oock, datter maer een Doop en is, ende een Godt; doch evenwel wort ons bevolen, dat wy ons laten doopen in den name des Vaders, des Soons, ende des heylighen Gheestes ⁽¹⁾. So dat men

(1) 1. Joan. 5.7. - Mat. 28.19. - Ephes. 4.5.

[p. 138]

merckelijc sien can, dat de leere der Dryvuldicheyt uyt des Paus duym niet en is gesogen, gelijck als het Vagevyer ende de h. Misse, maer wort uytdruckelijck in de Schrift, nae de letter voorghehouden. Het selve is oock met de twee Sacramenten, des Doops ende des Nachtmaels. Want al ist sake, dat dit woordeken Sacrament in de Schrift niet ghevonden en wordt, nochtans de substantie, het wesen ende de grondt der leere wordt uyt de Schrift, nae de letter ende clare text der woorden, onwederleggelijck besloten. Want, de besnijdenisse ende het Paeschlam worden opentlijck genoemt het Verbondt Gods, ende teeckenen des godlijcken Verbondts, inghestelt tot ghedachtenisse sijner ghenade, ende tot seghelen der gherechticheyt des gheloofs ⁽¹⁾. Ende nu leert Paulus ⁽²⁾, dat onse besnijdenisse in den Doop bestaet, ende dat het Sacrament des Nachtmaels is van Christo oock ingestelt, tot ghedachtenisse des lijdens Christi, ende wordt genoemt ⁽³⁾ het nieuwe Verbont in den bloede Christi, ende voorgedragen in de stede des Paeschlams. Soo dat de ketters daer uyt met der Schrift bewijsen, dat de Doop ende 't Nachtmael zijn eyghentlijck Sacramenten, dat is h. teeckenen ende segelen des Verbondts Gods, gemaeckt in dat bloet ende in dat lijden Christi Jesu. Het welcke wy niet en connen geseggen van dat h. Olysel, noch van het Vormsel, ende andere Sacramenten, die onse l. Moeder de h. Kercke uyt sonderlinge groote devotie heeft ingestelt, ende tot die twee eerste als een toe-maetken byghevoecht; jae selve oock besloten ende beweert, dat het Vormsel, van haer ingestelt, vele weerdiger is dan de Doop die Christus selve geboden heeft, overmidts dat het van gheene slechte ghemeyne Papen en mach bedient worden, gelijc als de Doop, dan alleenlijc van de suffraganen ende Bisschoppen, ende dat het volcomene Christenen maect, ende den h. Gheest in meerder volcomenheyt gheeft dan de Doop, die van Christo

(1) Sen. 17.10.11.13. - Exod. 12.13.27. - Rom. 4.11. - Cal. 2.11.12.

(2) 1. Cor. 21.25.20.

(3) 1. Cor. 5.7.

[p. 139]

ingestelt is: so als in hare decreten ende sentenciboeck met uytgedructe woorden geschreven staet ⁽¹⁾.

Daerenboven seggen de ketters oock, dat wy uyt de Schrift niet en souden connen bewijsen een enckel woordeken van de Misse, noch van de salvinghe der Papen, van hare soenofferen ende priesterampt, van de aflaten ende bullen des Paus, noch oock van den Paus selve; noch van de aenbiddinghe der Santen ende beelden, van onse l. Vrouwe, ende van alle de Heyligen die so schoone mirakelen doen; noch van 't Vagevyer, noch van de Oorbiechte, noch van de hoerische reynicheyt onser Papen, Monicken ende Bagijnen. In somma, sy willen segghen, dat het alle souden zijn enckele ghedichtselen der menschen, ende duyvelsche listen, die de Papen verdacht hebben, om geldeken te hoop te brengen, ende haer muylken te smeeren met goede vette soppen. Is dat niet een spijtich dinck? Ende nochtans onse m. Gentianus laet dat onghemerckt henen gaen, daer hy behoorde ghetoont te hebben, dat alle dese stucken uyt de Schrift alsoo wel besloten zijn, als de twaelf articulen des geloofs. Hy seyt wel, dat Jeremias voorseyt hadde ⁽²⁾, als dat de nieuwe wet des Evangeliums soude in der menschen herten gheschreven staen; ende wilt daer uyt besluyten, datmense in de Schrift niet en behoort te soecken, maer int hooft ende herte des Roomschen Paus ende der h. Prelaten, midts de Paus alle rechten, beyde godlijcke ende menschelijcke in sijnen boesem ende borst besloten heeft, soo als wy hier onder sullen bewijsen. Maer dit en can teghen de ketters niet maken: want sy zijn soo listich, dat sy m. Gentianus hier over wel beschaemt souden maken, soo hy noch eenighe schaemte in sijn lijf hadde, het welcke ick van alsulcken grooten doctoor niet en vermoede, die doch sijnen schaemschoen overlanck heeft uytghedaen ende afgheleyt. Maer evenwel souden sy uyt Paulo bewijsen, dat dese nieuwe wet des

(1) Cap. Novissime. de consecrat. dist. cap. de his vero de consecr. dist. 5. int 4. boec der Sententien, in de 7. dist. int 1. ende 2. cap.

(2) Jere. 31.33.

[p. 140]

Evangeliums, daer Jeremias van spreeckt ⁽¹⁾, is anders niet dan de bedieninghe des Evangeliums ⁽²⁾ welcke Paulus bedient heeft in sijne predicatien ⁽³⁾, ende in sijne schriften volcomelijck vervaet, ende blijft in eeuwicheyt duerende; ende dat Paulus opentlijck ghetuycht ⁽⁴⁾, dat hy niet met allen vergheten noch versweghen en heeft, van al het gene dat tot der salicheyt conde gedienen, oft hy en heeft het den ghemeynten Christi t'samen al verclaert ende trouwelijck voorghehouden, soo dat hy voor de heylige Pausen, die nae der handt ghecomen zijn, niet een tittelken soude hebben naeghelaten. Waer uyt soude willen volgen, dat de wet des Evangeliums, welcke de Paus in sijnen boesem draeght, is al een ander Evangelium, seer verscheyden van de wet des Evangeliums, die Paulus ghepredickt heeft, of daer Jeremias van is meldende; ende also soude de Paus moeten vervloeckt wesen, navolgende 't gene dat Paulus seght tot den Galaten ⁽⁵⁾: soo wie een ander Evangelium predickt, dan ick u ghepredickt hebbe, die sy vervloeckt, jae al waer hy een Enghel uyt den Hemel, hoewel dat sich de Paus van Roomen dit niet aen en treckt, midts hy al wat meer is dan een Enghel uyt den Hemel, soo als wy te sijner tijdt sullen bewijsen. 't Ghene dat hy voorts uyt Joanne brenght, als dat Christus seyt, dat het de Apostelen niet al en conden ghedragen, ende datse de h. Gheest soude comen voorder onderwijsen, heeft wat meer schijns ⁽⁶⁾. Maer noch is hy altijdt al even nae. Want hy en can hier mede den ketters de mondt niet stoppen: overmits sy altijdt seggen sullen, dat dit ghesproken is geweest, eer de Apostelen den h. Geest ontfangen hadden. Maer, nae dat sy hem hebben ontfangen, so hebben sy alle de onderwijsinghe ende vermaningen des h. Geests int gheschrift ghestelt, op dat men door 't ghene dat gheschreven is, soude moghen salich

(1) Jere. 31.33.

(2) Hebr. 10.17.

(3) 2. Cor. 3.3.8.9.11.

(4) Act. 20.26.27. - Ephes. 3.3.4.8.9.10. - Coloss. 1.25. - Gal. 1.9.10.11.12. - 2. Tit. 2.2. ende 3.14.15.10.17.

(5) Gal. 1.8.9.

(6) Joan. 16.12.13. - Joan. 14.16.17.26. ende 15.26.

[p. 141]

worden, door den gheloove in Christum Jesum (ghelijc als in den selven Joanne ⁽¹⁾ merckelijc geschreven staet) sonder dat sy souden nae des Paus bullen oft nae de zielmissen langher behoeven te wachten. Maer 't is alsoo ick segghe, onse meester Gentianus is also geweldelijc met den gheest des ijvers ghedreven gheweest, dat hy niet wel en sach wat hy seyde. Want hy is wel een man die tonnen vol sinnen heeft, maer de bodem isser uyt. Ende daerom willen wy hem wederom uyt den droom helpen, ende latende alsulcke onnutte kakelingen varen, sullen voor het tweede stuck deses teghenwoordighen handels bewijsen, dat alle 't ghene dat onse Moeder de h. Kercke verdacht oft gevonden heeft na de tijt der Apostelen, is al t' samen alsoo vast ghegrondeert, getimmert, gemetselt, ende ghemuert op den claren text der Schrift (by alsoo datmense nae de uytlegginge onser Moeder der h. Kercken gheestelijcker wijse verstae) dat men gheen torren en soude connen vaster bouwen op den hooghsten sandt-duyn, die in Hollandt is. Ende dit sal voorwaer een schoon stuck wercks wesen, daer ick seer vele sal mede verdienen, ende deelachtich worden aen menighe schoone aflaten ende karenen. Ende sal oock daer en boven seer nut ende dienstich wesen tot vertroostinghe onser bedruckte Moeder der h. Kercke, ende tot extirpatie oft uytroedinghe aller nieuwe secten ende ketterijen, welcke sich laten duncken dat de h. Schrift aen hare zijde staet. Maer sy sullen wel eene langhe neuse crijghen, als sy sien sullen, dat de gantsche Schrift, met de uytlegginghe der h. Vaderen, op onse leere ten minsten also wel sluyt, als een tanghe op een vercken.

(1) Joan. 20.31.

[p. 142]

Dat II. capittel.

Bewijsende, dat het soenoffer der Missen ende de ordeninge ende ampt der priesteren ende mispapen, uyt de Schrift genomen is, soomense recht verstaet, nae de uytlegginghe der Roomscher Kercken.

Ten eersten dan, soo willen wy het heylige soenoffer der Missen uyt de Schrift graven, ende toonen dat sy een diep ende vast fondament daer op heeft. Siet, daer staet opentlijck geschreven ⁽¹⁾, dat, doe Christus het broot ghebroken hadde, ende sijnen discipulen gegeven, soo sprack hy ende seyde: neemt, eet, dit is mijn lichaem dat voor u ghebroken wordt, doet dit tot mijner ghedachtenisse. Siet ghy wel, o arme ketters, dat Christus hier beveelt Misse te singhen? Want dat woordeken doet dit, is effen soo vele te seggen, als offert mijn lichaem in de Misse Gode mijnen Vader, voor de levende ende voor de dooden. [Want dat is de uytlegginge van onse Moeder de h. Roomsche Kercke, diemen aennemen moet voor een artijckel

(1) Mat. 26.26. - 2. Cor. 11.2. ende dit wort van alle Catholijcke schrijvers op desen propooste voortgebracht, als men sien mach int Concilie van Sens, tegen Lutherum ghehouden. Int 11. decreet. int Interim des keysers Caroli, in titul. de sacrificio Misse, ende generalijck by alle doctoren van Loven, van Cuelen, ende van Parijs, als Eckius, Phygius, Bunderius, Ruardus Tappardi, ende andere meer.

[p. 143]

des geloofs]. Ende dat wordt ten eersten, sterckelijc bewesen uyt den poëte Virgilius, welcke aldus segt: cum faciam vitula, dat is te seggen, als ick het met een kalf doen sal. Siet, hier en verstaet hy, by dit woordeken doen, anders niet, dan een sacrificie ende soenoffer te doen; ergo soo volght daer uyt nootsakelijck, dat het Christus oock alsoo verstaen heeft, gelijck als de e. Catholijcksche doctoren tot Loven ende te Parijs seer wel verclaert ende onwederleggelijck besloten hebben; want onse Moeder de h. Kercke heeft hare verclaringe voor een artijckel des geloofs aenghenomen ende crachtelijck bevesticht. Soo dat het blijckt dat de Misse seer oudt is, dewijle sy in Virgilii tijden alreede int ghebruyck was, behalven slechts dat sy kalfs-vleesch oft ossen-vleesch offerden, daer onse Papen nu hare Misse met menschen vleesch ende bloedt uytrechten. Ende hier meucht ghy noch daerenboven mercken, dat dit woordeken, doet dit tot mijner ghedachtenisse, een seer groote cracht heeft. Want uyt de grondt van dese woorden, heeft de h. Catholijcksche Kercke ghevischt, dat de Apostelen Papen zijn gheweest, oft priesteren met gheschorene cruynen, ende hebben Misse ghesonghen. Want daer uyt ist, dat alle onse Papen her gecomen zijn. Want doet dit, is soo vele op hare sprake te seggen, als weest Papen, ende hebt uwe vingeren met heylighe olye gesmeert, op dat ghy devotelijc meucht Misse doen.

Ende derhalven heeft de h. Kercke verboden, dat de leecken niet en souden de kelck ghenieten, dewijle onse Heere gheene leecken hier en heeft aenghesproken, ghelijck als Paulus te sijne tijden meynde, doe hy de gantsche ghemeynte der Corinthen vermaende te doen, soo als Christus ghedaen hadde. Maer hy heeft slechs de ghene ghemeynt, die bequaem waren om Misse te singhen, ghelijck als onse Papen zijn, die alleene uyt den kelck moghen drincken, ghelijck als ghy breeder meucht besien by de schrijvers op den boeck der Sentencien, ende by de voorghenoemde doctoren van Loven.

Daer nae connen wy de offerhande der Missen uyt den Prophete

[p. 144]

Malachias sterckelijck bevestighen ⁽¹⁾, welcke seyt aldus: van de opganck der sonnen tot aen den nederganck, is mijnen naem heerlijck onder de heydenen, ende in alle plaetsen wordt mijnen name ghewieroockbrandt, ende een suyvere offerhande opgheoffert: dat is te segghen, de offerhande ende wieroockbrandt der heyligher Missen. Want dat en can niet missen, dewijle dat het onse lieve Moeder de heylighe Kercke aldus verstaen wilt hebben. Ende, of het schoon de Apostel Petrus anders heeft uytgheleght, seggende dat alle gheloovighe zijn dat heylige priesterdom, om gheestelijcke offerhanden op te offeren, die Gode behaghen door Jesum Christum ⁽²⁾, jae zijn oock het uytvercoren geslachte, het conincklijcke priesterdom, ende het heylich ende vercreghen volck, om te vercondighen de deuchden des genen diese uyt de duysternissen gheroepen heeft tot sijnen wonderlijcken lichte; waer mede de Apostel Joannes oock over een stemt ⁽³⁾, seggende dat Christus Jesus heeft alle geloovighe Christenen tot coninghen ende priesteren ghemaeckt Gode sijnen Vader, ende legt dese reuckbrandt op hare ghebeden ende lofsangen uyt; oft schoon oock de Apostel tot den Hebreen seyt ⁽⁴⁾, dat wy Gode stedes sullen opofferen de offerhanden des lofsangs, dat is, de vrucht der lippen; nochtans de heylighe Kercke en houdt het daer mede niet, om dat daer uyt groote ongheschicktheden mochten volgen, midts datter gheene Papen meer wesen souden, die Misse connen gedoen. Daerom heeft sy vast besloten, dat men de prophetie van Malachias niet anders verstaen en mach, dan soo als sy in het tweede Concilie van Niceen, ende int Concilie van Constancien, ende ooc van Trenten, ende voorts by alle de Catholische mannen, als Thomas de Aquino, Scotus, Durandus, ende alle doctoren van Loven is verstaen ende uytgheleght gheweest; ontwijffelijck vermoeyende dat alle

(1) Mala. 1. 11. siet 't provincionale Concil. Senonense, int 11. decreet, daer dese schrift op dit propoost verhaelt wordt. Siet ooc Eckium, Bunder, Phigium Latonium, Ruardum Tap. ende andere dierghelijcke.

(2) 1. Pet. 2.5.9.

(3) Apoc. 1.6. - Apoc. 8.4.

(4) Hebr. 13.15.

[p. 145]

dese hooghgheleerde doctoren op eenen hoop, vele wijser ende gheleerder zijn gheweest, ende Malachiam beter verstaen hebben, dan Petrus oft Joannes, die maer slechte visschers en waren, ende hadden noyt in de loflijcke Universiteyt van Loven ter scholen gheleghen. Ende op dat nochtans Petrus te vreden ware, so heeft de h. Kercke hem wijs ghemaeckt, dat sijne voorghemelde reden, oock alleenlijck op de Papen, ende niet op de gantsche ghemeynte Christi Jesu, moeten verstaen ende uytghelegt worden ⁽¹⁾. Ende noch daerenboven heeft sy oock de woorden Pauli ⁽²⁾ (daer hy spreeckt, dat wy onse lichamen Gode begheven tot een levende, heylige ende welbehaghelijcke offerhande, welcke is onse redelijcke Godsdienst) op de heylige misse ende op de offerhande der Papen, met gheweldt ghebuyght, bevelende dat men de selve woorden soude in den canon den Missen daghelijcx lesen, ende op elck woordeken een cruysken maken, op dat sy door de cracht der cruycen, hare natuerlijcke beduydinghe mochten quantsuys veranderen, ende op de heylige Misse passen. Want, soomense in hare natuerlijck verstant, nae de letter wilde nemen, als dat de Christenen hare lichamen Gode in alle heylicheyt moeten opofferen, daer soude uyt volghen, dat Paulus Malachiam anders verstaen hadde, dan hem de h. Kercke verstaet; ende alsoo soude S. Peter qualijck hebben ghedaen, doe hy te Romen sijn eerste Misse songh, op den altaer die daer noch ghetoont wordt in het heylichdom, tot S. Jans te Lateran. Ende nu heeft onse Heere geseyt: o Petre, ic hebbe voor dy gebeden, op dat dijn gheloove niet en ontbreke. Derhalven soo en can Petrus niet misdaen hebben, doe hy misdede ^*. Ende daer uyt wordt besloten, dat de Misse op de Schrift ^** ghefondeert staet.

Wyder sien wy oock, datter twee ordenen ende instellingen des priesterdoms in de Schrift vermeldet worden. De eene is de orden van Melchisedech, ende de ander is de orden van

(1) Int 4. boeck der Sententien, inde 24. dist. cap. 1

(2) Rom. 10.33.

* Var. Mis dede.

** Var. Op de Misse.

[p. 146]

Aaron, die uyt de stamme Levi geboren was. Nu hebben beyde dese ordenen te gelijck een figure van onse priesteren geweest ⁽¹⁾. Het welcke daer uyt blijckt, dat, als onse Papen in hare Misse, door de cracht der vijf woorden, het broot in dat lichaem Christi Jesu verandert hebben, soo gaen sy hem Gode den Vader opofferen, ende bidden hem, dat hy op de offerhande des lichaems sijns eengheboren ende lieven Soons Christi Jesu, met een ghenadich ende vrolijck aenschijn sien wil, ende de selve aenghenaem hebben ⁽²⁾, effen gelijck als hy aengename heeft gehadt de offerhanden Abels, ende het sacrificium Abrahams, ende des hooghen priesters Melchisedechs.

Wie soude dan noch meer willen twijffelen, of sy en zijn de rechte priesteren, in Melchisedechs ende Aarons plaetse ghetreden, jae gaen Melchisedech ende Aaron verre te boven? dewijle sy voor den Sone Gods selve bidden, ende sijn middelaers niet alleen tusschen Godt ende de menschen, maer oock tusschen Godt den Vader ende Christum Jesum sijnen Sone, welcken sy stellen in eenen evenghelijcken graedt by de schapen ende lammeren. So dat het hier uyt blijct, dat onser Moeder der h. Kercke verstandt is, als dat Christus niet meer en is geweest, dan als de schapen die Melchisedech opofferden; maer de Papen zijn de rechte Melchisedech, die Christum opofferen, ende voor hem bidden. Want, alst al gheseyt is, wat heeft Melchisedech doch anders voorghedragen, dan de figuere des h. Paus van Romen welcke is de opperste priester, ⁽³⁾ de groote PONTIFEX, die alle priesteren ende Leviten maeckt, ende alle geestelijcke ordenen instelt, bevelende eenen yeghelijcken wat hy doen moet. Soo is hy dan ⁽⁴⁾ de rechte Melchisedech,

(1) Int voors. Concilie Senonensi, decret. 11. ende int interim des Keysers, ende in de somma des Christelijcken gheloofs. door t' bevel des conincx Philippi uytgegaen, ende voort by alle Catholijcke doctoren, die alle ghelijck dese beyde priesterampten op de papen uytlegghen.

(2) Dit zijn bynae de eyghene woorden die men in de Misse bruyckt, nae dat de consecratie ghedaen is.

(3) Cap; Cleros. ff. Pontifex, dist. 21. ende int 4. boeck der Sententien, distinct. 24.

(4) Ex. de usu Pallii ad honorem.

[p. 147]

wiens priesterdom met de ander priesteren niet en mach worden vergheleken. Want dit staet aldus met uytghedruckte woorden int boeck der Decreten; ende Durandus heeft het selve ooc int langhe ende breede verhaelt, in sijn boeck ghenaemt Rationale Divinorum Offic. ⁽¹⁾ Daerom 't ghene dat de Apostel tot den Hebreen segghen wil ⁽²⁾, als dat Melchisedech soude een figuere Christi gheweest zijn, ende, ghelijckerwijs als Melchisedech gheen naevolgher noch stadthouder gehadt en heeft, dat oock alsoo Christus navolgher noch stadthouder [en] soude hebben, maer soude selve in persoone sijn onverganckelijck priester-ampt in der eeuwicheyt pleghen, zijnde eenmael inghetreden in dat hemelsche heylichdom, uyt cracht des eenigen offerhandes, namelijck sijns lichaems ende sijns bloedts: de welcke offerhande eenmael volcomentlijck ghedaen, tot verghevinghe onser zonden, en soude nemmermeer moghen verhaelt noch vernieut werden; dat en can al t'samen op onse matery niet dienen: want soo dat waerachtich ware, de Misse en soude niet meer connen ghelden, ende de Papen souden met ijdele croppen moeten gaen, ende int eynde noch ergens in een gasthuys door het bedstroy druypen, oft ymmers haren cost met sueren arbeyt winnen. Het welcke soude eene jammerlijcke sake wesen, dewijle sy tot geenen arbeydt ghewoone en zijn, dan slechs Missen te doen, ende vesperen te singhen, ende hare ghetijden te lesen, ende daer mede alhier den cost, ende hier namaels den Hemel voor hen, ende voor hare jonge maechden ende jonge baestaerdekens, te verdienen. Daerom so besluyt onse Moeder de h. Kercke, dat de Apostel tot den Hebreen niet wel gesien heeft, waer dat de mosschelen lagen. Want anders, so hy geweten hadde dat Melchisedech broot ende wijn opgheoffert hadde, hy soude ontwijffelijck met de Roomsche Kercke daer uyt besloten hebben, datter Papen moeten wesen die Misse singen, ende Christum Jesum, onder de ghedaente des broodts ende des wijns,

(1) Rubric. de ministerio et ordine Ecclesiae.

(2) Hebr. 7.14.17. - Hebr. 8.4. ende Hebr. 9.25.26.27. ende Hebr. 10.1.2.12.13.14.15.16. 17.

[p. 148]

Gode den Vader opofferen. Want soo dit niet en ware, segghen de bottooren ^* van Loven, soo en soude de offerhande Christi Jesu in der eeuwicheyt niet connen dueren nae de ordeninge Melchisedech ⁽¹⁾, ghelijck als onse meester Gentianus hier seer scherpsinnichlijck ghemerckt heeft. Siet doch, soo Christus gheen vicarius oft stadthouder en hadde, gelijck als de voors. Apostel beweeren wil, hoe soude hy een eeuwich priester connen gezijn, ende sijn ampt in de persoone des alderheylichsten Paus van Romen in eeuwicheyt voeren? Hoe soude hy daghelijcks sijn lichaem op een nieu, in der Missen connen opofferen? Daerom mach hy den Papen grooten danck weten, dat sy, nae sijnen afscheydt, in sijne plaetse getreden zijn; ende, dewijle sijne offerhande den menschen niet en conde uyt sich selyen nuttich wesen, soo hebben sy een ander soenoffer der Missen gevonden, waer door sy den menschen sijne offerhande als met een plaester appliceren ende toevoegen. Derhalven sy het niet alleenlijck noemen, Sacrificium propitiatorium, dat is, een offer der versoeninghe; maer oock Sacrificium applicatorium, dat is, een offer der toevoeginghe oft toeplaesteringhe. Was dat niet grootelijcks versuymt van onsen Heere, dat hy so vele geleden hadde, ende dat alle sijn lijden ons niet en hadde connen ghebaten, soo de Papen ons dat selve door hare missoffer niet en hadden willen toeeygenen? Daerom moet de Apostel tot den Hebreen seer verdwaelt zijn geweest, doe hy so sterck beweerde ⁽²⁾, dat Christus gheen stadthouder en behoeft, ende dat sijne offerhande niet en mach vernieut noch verhaelt worden; maer dat sy ons door het middel des gheloofs wordt toegevoecht ende toegeeygent. Oft hy mocht misschien so vele met de Hebreen ende Joden te

* Var. Doctoren.

(1) Siet 't voors. Concilie Senonensi, int 11. decreet, het interim des Keysers, het Concil. van Trenten, ende alle Catholijcke boecken, die alle ghelijck beweeren dat het priesterampt in der eeuwicheyt niet en souden dueren, ten ware dat de papen in sijn ampt treden, ende sijn lichaem den Vader in de Misse opofferen

(2) Hebr. int 7.8.9. ende 10. capittel doorgaens. Siet cap. 7.24. ende 27. cap. 4.8. ende cap. 9.25.26.27.28. ende cap. 10.1.2.12.13.14.15.16. etc.

[p. 149]

doen hebben, dat hem van onse h. Misse niet eens en droomde, ende en hadde de moeyte niet om de boecken der Catholijckscher doctoren van Loven, ende der h. Roomscher Vaderen ordonnantien te overlesen. Want hadde hy die ghelesen, hy soude wel wat anders gheleert hebben: als namelijck, dat het voornemelijckste punct des priesterdoms van Melchisedech, bestonde in het broodt ende in de wijn, welcke hy Abraham ende sijnen crijchslieden uytlangende, om haren honger ende dorst daer mede te stelpen: want van dit broodt ende van dese wijn, heeft onse l. Moeder de heylige Kercke een sacrificie gemaeckt, ende daer uyt besloten, dat de Papen ooc moeten broodt ende wijn hebben, om dat te veranderen in vleesch ende bloet, ende also op te offeren. Maer de Apostel hadde sulcke nieumaren noyt gehoort: derhalven so ist hem te vergeven; maer dese ketters die sulcx wel gelesen hebben by onse doctoren, ja hare oude schoenen wetent wel, ende sy geckender noch mede, die zijn voorwaer weerdt datmense over de neuse sie, ende het hooft tusschen twee ooren sette.

Aengaende nu voorts de orden van Aaron, die is ontwijffelijck oock een figuere, niet op Christum, maer op onse priesteren gheweest; want daer staet in de decreten ⁽¹⁾ ende int boeck der Sententien ⁽²⁾ gheschreven, als dat de hooge priesters ende de cleyne paepkens zijn door de handt Mosis inghestelt, doe hy uyt Gods bevel Aaron tot een hooghe priester makede, ende sijne kinderen tot cleyne priesteren salvede. Oock heeft het Concilie van Aken opentlijck besloten, uyt Isiodoro, dat der Papen orden haren oorspronck van Aarons kinderen heeft; ende dat de ghene die men in den Ouden Testamente noemde offer-priesteren, zijn de selve die men hedensdaeghs noemt mispapen; ende die te dier tijdt hooghe priesteren ghenoemt waren, zijn nu onse Bisschoppen. Soo dat het goet te mercken is, dat sy alle ghelijck van Caiphas gheslachte zijn.

(1) Distinc. 21. cap. 1.

(2) In lib. 7. distinct. 14. cap. 8. int 2. capit. der Concilien.

[p. 150]

Want aengaende dat de Apostel tot den Hebreen segghen wil ⁽¹⁾, als dat de orden Levi soude te niete ghedaen wesen met de toecomste Christi, dat en can niet waer zijn; aenghesien dat de h. Kercke noch op desen dach hare Leviten heeft, ghelijck als het uyt dat 7. capittel des voorseyden Conciliums, ende uyt het 2. capittel der 21. distinctie in de decreten claerlijck blijcken can ⁽²⁾: aldaer geseyt wordt, dat de Leviten int Griecx ghenoemt worden Diacones, ende int Latijn Ministri, ende die zijn quansuys onse Diakenen. Ende daerom isser ooc int 3. Concilie Bracarensi besloten, int 5. capittel des Conciliums, dat alleene de Leviten, ende niet de Papen, mogen cas-boeven zijn, ende de reliquien van S. Anthonis vercken, ende andere dierghelijcken, op hare schouderen draghen, zijnde met hare albe, dat is, met een lanck hemde, op den rock behangen, gelijck als het den Leviten alleene gheoorloeft was, in den Ouden Testamente, de arcke des verbondts te vervoeren ⁽³⁾. Is dat niet goet bescheyt, comt t'avondt t'huys? Ende nochtans, dat de andere priesteren van de ordene Levi oock afcomstich zijn, is uyt het ghene dat vooren gheseyt is, ghenoech blijckelijck.

Daerom heeft de Apostel tot den Hebreen groot onghelijck, als hy beweeren wil dat der Leviten ampt ende successie soude gantschelijck verdwenen ende te niete geworden zijn. Oft ymmers, men moet hem alsoo verstaen, als dat de orden Levi niet en is afgheset, anders dan dat, in stede der Joodtscher Leviten, zijn gecomen de Papen ende casboeven, ende in de plaetse van hare sacrificie, is de Misse inghetreden. Want siet, het ghene dat hy in sijn 5. ende 8. capittel schrijft ⁽⁴⁾ van de levitische priesteren, seggende dat een yegelijck hoogepriester wordt gestelt, om gaven ende slachtoffer te offeren, willende daer uyt beweeren, dat Christus dan oock wat moeste hebben om te offeren, dat heeft de heylighe Roomsche Kercke

(1) Hebr. 7.11. ende 8.7.

(2) Dit selve blijck oock int boeck der Sententien, dist. 24. cap. 1.

(3) Distinct. 21. cap. 1.

(4) Hebr. 5.1.8.3.

[p. 151]

op haren Papen verstaen, als oft de Apostel hadde quansuys willen seggen, dat de Roomsche Papen gestelt zijn om gaven ende slachtoffer te offeren, ende derhalven hebben de Catholijcksche doctoren desen text eeuwichlijck in den mondt, tot verdedinge haerder paperije ⁽¹⁾. Soo dat het blijckelijck is, dat de levitische priesteren wederom opgestaen zijn in onse Papen. Ende oft schoon de ketters met alsulcke allegatie gecken, seggende dat dien text ons gantschelijck tegen valt, midts dat de Apostel aldaer beweeren wil, dat, met de offerhande ende priester-ampt Christi Jesu, alle andere offerhanden ende priesterdommen afgheset ende te niete ghedaen zijn, ghemerckt dat Christus gheen priester en soude connen zijn, soo daer noch eenighe andere priesteren waren, die hem representeerden ende afbeeldeden, jae al ware hy oock hier op der aerden, daer en gheven wy niet om. Want wy sullen haer van stonden aen den claren text der decreten teghen werpen, uyt het Concilie, ghenaemt Sexta Synodus, aldaer geseyt wordt, dat Jacobus, de broeder des Heeren nae den vleesche, ende Basilius, de Bisschop der stadt Cesaria, souden ghelijckerhandt de Misse hebben inghestelt, ende by de h. Schrift toeghevoeght. Voorwaer, heeft Jacobus, de broeder des Heeren, de Misse inghestelt ⁽²⁾, soo blijckt het ghenoech dat sy van de Apostelen is herghecomen, ende derhalven en behoeven wy gheene ghetuyghenisse noch schriften meer: want aengaende ^* dat de ketters dit oock willen verwerpen, segghende dat het een openbare, tastelijcke leughen is, ghemerckt dat Basilius, de Bisschop der stadt Cesaria, wel ontrent 300. jaren nae den voorseyden Jacobum gheweest is, soo dat hy met Jacobo niet en can de Misse inghestelt hebben, daer op antwoorden wy, dat sy al te neuswijs zijn: onse lieve Moeder de h. Kercke en neemt het soo nauwe niet. Het en steeckt ^** aen gheen dry oft 400. jaren meer oft min, alst haer anders wel te passe comt. Hoewel

(1) Siet t'voorschreven Concil. Senonense, decret. 11. het Interim des keysers. Item, siet Eckium, Latonnan, ende andere Catholijcksche schrijvers. - Hebr. 8.4.

(2) In canon, Iacob, frater domini de consecrat. distinct. 1.

* Var. Schriftueren meer: aengaende, enz.

** Var. Streckt.

[p. 152]

nochtans, dat sy daer op tweederleye wijse antwoorden can. Want sy mach segghen, datter een groot mirakel gheschiet is, als dat Jacobus, de Apostel ende broeder des Heeren, is van de dooden opghestaen, nae dat hy by de 300. jaren begraven was gheweest, om Basilium te comen helpen Misse singhen. Oft sy mach oock segghen, dat Jacobus in sijne tijden de Misse hadde inghestelt. Maer midts dat men geene altaren en conde ghecrijghen, uyt dien datter noch geene reliquien der Sancten en waren, die mirakel ghedaen hadden, ende dat men jae sonder ghewisse ende sekere reliquien geene altaren en mach oprichten om Misse te doen ⁽¹⁾, soo mach men de Misse erghens in een procureurs sack, aen een nagel ghehanghen hebben, teghen dat Basilius ontrent 300. jaren daer nae soude comen; ghelijck als men de processen te Mechelen aen een naghel hanght, voor een hondert oft twee hondert jaren. In somma, het zy soo het wesen wil, evenwel besluyten wy daer uyt, dat de Misse van den Apostel Jacobo is inghestelt gheweest. Ende is wel te vermoeden, dat het Jacobus hadde gheleert van Clemente, den Paus van Romen, welcke hem twee suyverlijcke brieven gheschreven heeft ⁽²⁾, daer hy insonderheyt handelt van den stoel des Roomschen Paus, ende dat Petrus door sijne verdiensten soude gheworden zijn het fondament der Kercken; ende voorts verclaert int lange ende int breede, hoe datmen de Misse devotelijc doen sal, wat cleederen, wat ghewaet ende ^* wat gereetschap dat men daer toe ghebruycken sal; in wat doecken dat men het Sacrament legghen sal, op dat het van de muysekeutelkens bewaert mach worden, ende datter gheen wormen noch motten aen en comen, ghelijck als men int eerste stuck der Concilien, in den tweeden brief Clementis, met uytgedructe woorden lesen mach. Waer uyt men oock mercken can, wat groote sware becommernissen dat dese goede Clemens hadde, ende wat voor een Prophete

(1) Cap Placuit ut Altaria. de consecr. dist. 1.

(2) Dese brieven staen van woorde te woorde int 1, boeck der Concilien in het beginsel des boecks.

* Var. In den jongeren text ontbreken de woorden wat cleederen, wat gewaet, ende.

[p. 153]

hy wesen moeste, dewijle hy aldaer beschrijft alle de ceremonien der h. Kercken, die noch binnen seven oft acht hondert jaren nae den tijt Clementis, niet ghevonden en zijn gheweest. Ende daerom ist oock, dat onse lieve Moeder de h. Kercke alsoo grooten heylighen dach maect van dese decretale-brieven Clementis, ende van andere sijne medegesellen, dat sy uyt de selve bevesticht een goet deel van alle hare ordonnantien ende h. ceremonien. In somma, het is claer ende openbaer, dat de h. Misse hare fondament ende grondtslach buyten de Schrift heeft.

[p. 154]

Dat III. capittel.

Dat de naem ende de ceremonien der Missen oock uyt de Schrift gevisschet zijn.

Soo vele als het de naem der Missen aengaet, die heeft oock ontwijffelijck sijnen oorspronck buyten de h. Schrift, hoewel datter seer verscheyden ghevoelen van zijn. Want het en is niet seer langhe gheleden, dat sekere hooghe doctoren in de Sorbonische Schole te Parijs besloten hebben, uyt 't ghene dat int eynde der brieven-Pauli altijdt staet, van waer dat de brief ghesonden is, het welcke in de Latijnsche sprake aldus luydt: Missa est, etc. als dat Paulus daer mede te kennen geeft, waer men des sondaechs de hooge Misse soude gaen hooren.

Ende daerenboven wasser noch een Magister noster, welcke seyde dat de Apostel Andreas een misboeck gehadt hadde, ende van de Misse ghesproken: want Joannes vertelt ⁽¹⁾, dat Andreas tot Petrum sijnen broeder seyde, dat hy den Messiam oft den ghesalfden Christum ghevonden hadde, daer Mosis van getuygt. Ende dit luydt in de ghemeyne Latijnsche oversettinghe aldus: Invenimus Messiam quod dicitur Christus. Dit leyde desen wijsen doctoor aldus uyt: wy hebben de Misse gevonden, die Christus gedaen heeft. Is dat niet wel gheniest? Godt zeghent

(1) Joan. 1.42.

[p. 155]

u. Wie soude nu voortaen meer derven seggen, dat de Misse in de Schrift niet en staet? Maer nochtans, om dat de ketters alsoo neuswijs willen zijn, ende willen alle spraken verstaen, soo dat sy hier mede spotten, segghende dat Messiam gheen Misse, maer den Messiam, dat is te seggen, den ghesalfden, beteeckent, soo stelt Petrus Lombardus ⁽¹⁾, de schrijver der Sententien, een ander ghevoelen voor, ende seght dat dese naem Missa, soo veel te segghen is, als seyndinghe, ende wordt alsoo genaemt, om datter alleganghe een enghel uyt den Hemel gesonden wordt, om het Corpus Domini te consacreren, door wiens handen de Paep sijnen geconsacreerden Godt voort nae den Hemel seyndt, soo wanneer hy dese woorden in de Misse gebruyckt: Omnipotens Deus, jube haec perferri per manus sancti angeli tui, in sublime altare tuum, etc.

Dat is te segghen:

O almachtighe Godt, wilt doch ghebieden, dat dit, door de handen dijns heyligen Enghels, ghedragen worde tot aen dijnen hooghen altaer, etc.

Ende daeruyt besluyt hy voort, dat alwaer de Engel niet en comt, daer en can men ['t] niet segghen datter een Misse zy. Maer datmoet voorwaer jock wesen: want, ware dat alsoo, dat men nae den Engel wachten moeste, men soude in de gantsche weerelt niet een Misse vinden, daer nochtans alle godlijcke daghen Missen met hoopen gesongen worden. Daerom heeft onse l. Moeder de h. Kercke hier toe noch een ander gat gheboort, ende besloten, int Concilie Senonense, dat Missa is een Hebreeus woordeken; wat het nu te beduyden heeft, is onseker. Want hoewel dat het selve Concilium seyt, dat het eene reyne offerhande beteeckent, soo en comt dat nochtans met de Hebreeusche sprake niet wel over een, ten zy datmense wilde noemen, Nisset. Maer het schijnt veel eer, dat het ghecomen is van Massa, welck in Hebreeus beteeckent een last ende

(1) Petrus Lombard, int 4. boeck der Sentent. dist. 13. cap. 1. ende dist. 24. cap. 3

[p. 156]

vervloeckinge, oft van een ander Massa, dat versoeckinghe te segghen is, om dat de Papen met vijf woordekens Godt versoecken, oft hy oock in dat broodt comen wil, effen ghelijck als de kinderen van Israel Godt versochten in de woestijne Raphidim ⁽¹⁾, om te weten oft hy oock by hen was of niet, uyt welcker oorsaken de plaetse ghenoemt werde Massa, dat is, versoeckinghe. Hoewel dat men het vele stercker uyt Daniele can bevestighen, welcke sprekende van het Roomsche rijck, seght dat sy eenen nieuwen Godt ⁽²⁾ Maosim hebben sullen, die sy sullen aenbidden, ende met goudt, silver, ende costelijcke ghesteenten vereeren: het welcke is te segghen, een Godt der sterckheyt ende des gheweldts. Waer in hy ontwijffelijck van den Godt der Missen is sprekende, die een alsoo gheweldighe Godt is, dat hy alle de gene die hem niet en willen eeren, met vyer laet verbranden. In somma, het blijckt dat den naem der Missen, uyt de Schrift ghevisschet is.

Dat men nu voorts de Misse ⁽³⁾ niet en mach singhen, anders dan op een viercantige steen, met cruyskens wel bewaert, ende met heylige woorden belesen, dat wort oock uyt der Schrift bevesticht. Want Paulus, sprekende tot den Corinthen, als dat sy sich om der Sacramenten wille niet en behoorden te verheffen, ghemerckt dat het volck van Israel (die nochtans door de straffe Godes jammerlijck vergaen waren) oock evenghelijcke Sacramenten in den grondt ghehadt hadden, ende waren oock gedoopt gheweest, ende hadden oock de gheestelijcke spijse, namelijck het Manna ghenut, ende den gheestelijcken dranck ghedroncken, welcke was uyt de steen vloeyende, seght daer met uytghedruckte woorden ⁽⁴⁾: ende de steen was Christus; dat is te segghen, nae de gheestelijcke uytlegginghe der heyligher Kercken, dat men de Misse op eenen steen singhen moet.

Item Christus wordt oock eenen hoecksteen genoemt ⁽⁵⁾;

(1) Exod. 17.7.

(2) Dan. 11.38.

(3) Cap. Altaria si non fuerint de consecrat. distinct. 1.

(4) 1. Cor. 10.4.

(5) Ps. 114.22. - Esai. 28.19. - Mat. 21.42. - Marc. 12.10. - Luce, 20.17. - Actor. 4.11. - Rom. 9.33. - 1. Pet.2.6.8.

[p. 157]

ende dat meer is, sijn graf was uyt een steen ghehouwen, soo als Marcus ghetuyght ⁽¹⁾. Ergo, soo volght daer noodtsakelijck uyt, dat men sonder steen gheen Misse singen mach ⁽²⁾. Oock, om dat hy in witte doecken gewonden werdt, soo moet men in de Misse witte doecken hebben.

Ende voorts, aengaende elcke ceremonie, die in de Misse gebruyckt worden, daer over meucht ghy lesen den boeck Durandi, oft Innocentium De Officio Missae, oft het boeck Guidonius de monte Rocherii, ghenaemt Enchiridion Sacerdotum, dat is, het handtboecxken der priesteren. Want daer sult ghy merckelijck bevinden, dat alle hare stucken fijn bevesticht ende gegrondeert zijn op de Schrift. Ende, ten eersten, vindt ghy van den tijdt der Missen, datmense doen moet te dry uren, om datter gheschreven staet, dat de Joden te dry uren riepen, cruycight hem, cruycight hem; oft te ses uren, om dat sy hem te ses uren cruycigden; oft te neghen, om dat hy alsdan sijnen gheest gaf. Want al ist schoon, dat de Joden te dier tijdt hare uren anders rekenden dan wy doen, soo dat dry uren by hen waren, ghelijck als by ons de acht oft neghen voor middach, ende hare ses uren waren ghelijck de onse twaelve te middach, ende hare neghen vielen ontrent onse dry uren nae middach; nochtans onse l. Moeder de h. Kercke en past hare rekeninge soo op het scherpste niet: het is slechts ghenoech dat de namen op een uyt comen, ende dan laet sy het voort henen loopen soo het wil.

Daer nae, aengaende de cleedinghe ende het misghewaedt, ghy vindt hare albe oft langhe witte cleedt in de Schrift, namelijcken daer gheschreven staet: wie tot den eynde toe volherdt, die sal salich wesen ⁽³⁾: want dat langhe cleedt beduydt langduerighe standtvasticheyt; den gordel, daer gheschreven is: wie Godt vreest, die sal sijn herte bereyden, etc. ⁽⁴⁾:

(1) Mar. 15.46.

(2) Dit wordt also besloten ende bevesticht van de glose op de decret. int cap. Altaria si non de consecr. dist. 1. ende int boeck ghenaemt Enchiridion Sacerdotum, van Guido de monte Rocherij.

(3) Mat. 10.22.24.13.

(4) Eccles. 2.20.

[p. 158]

want by den gordel, die de cleederen opschorst, wordt verstaen de vreese Gods. Item de armbanden oft manipelen zijn gevischt uyt 't ghene dat in den Psalm staet: die met tranen saeyen, sullen met vreughden maeyen, ende brenghen met vreuchden hare garven, etc. ⁽¹⁾: want de garven worden int Latijn oock ghenoemt Manipuli, soo dat David van des Paeps manipelen daer ghesproken heeft; ende de stole om den hals, uyt het ghene dat Paulus segt ⁽²⁾: draeght de afstervinge Jesu Christi in uwen lichame; ende ten laesten de casuyfel, uyt het ghene dat Petrus seyt ⁽³⁾: zijnde dan op de liefde gewortelt, laet ons rechtveerdelijck leven; dat is te segghen, nae de uytlegginghe der h. Kercken: laet ons een casuyfel draghen als wy Misse singhen.

Daer nae sult ghy noch bevinden, dat de meeste hoop van 't gene dat in de Misse ghelesen wort, is hier ende daer uyt de Psalmen ende andere heylighe schriften, met stucken ende lappen, by een gheraept, ende soo aerdichlijck te samen op een hoop ghevoeght, als oft men van vele schoone gouden stucken, van ducaten, croonen, rosenoblen ende portugalosen met dreck by een ghelijmt, een schoone deure voor een verckens-cot wilde maken. Het is wel waer, dat elck stucxken bysonder sijnen bysonderen Paus heeft, die het heeft aenghelapt ende by een ghenaeyt, soo dat het al te samen een rechte bedelaers mantel is, gelijck het eenen yegelijcken kennelijck is, ende uyt de decreten ende Catholijcke historien genoechsaem bevesticht can worden. Doch evenwel en isser niet so groot noch soo cleyn, oft sy en wetender u een Schrift fijn op te passen, ghelijck als wy uyt de voorgenoemde scribenten lichtelijck souden connen bewijsen, soo 't noodich ware: maer wy hebben liever, dat de ghene die nae alsulcken cost hongheren, gaen selve int vleesch-huys halen wat haer ghelieft, ende latent voorts in de taverne oft kabaretten coken, ghelijck sy het hebben willen. Ons is ghenoech dat wy slechts aenghewesen hebben,

(1) Psa. 126.5.6.

(2) Cor. 4.10.

(3) 1. Petr. 4.

[p. 159]

die met sulcke vleesch weten omme te gaen, ende voorts nae de gelegentheyt onser matery claerlijcken bewesen, dat de Misse boven op de Schrift gantschelijcken ghefondeert is.

[p. 160]

Dat IV. capittel.

Bewijsende dat de Transubstantiatie oft veranderinge des broodts int waere lichaem Christi, ende des wijns in sijn bloedt op de Schrift ghefondeert is, nae de uytlegginghe der Roomscher Kercken.

Aengaende de Transsubstantiatie, dat is te segghen, de wesentlijcke veeranderinge des broots in het ware lichaem Christi, hoewel sy van de heylige Vader ende Paus Innocentius de derde, ontrent het jaer onses Heeren 1198, is voor een artijckel des gheloofs eerst opgheworpen, als het by de decretalen is blijckende, nochtans soo hebben wy seer clare bewijs in de Schrift daer van. Want in den eersten seyt Christus, Joannes int seste ⁽¹⁾, aldus: mijn vleesch is warachtelijck een spijse, ende mijn bloet is warachtelick een dranck: dat is te segghen, nae de uytlegginghe onses l. Moeders de heyligher Kercken, mijn vleesch wordt warachtelijck, wesentlijck ende lichamelijck ghenomen ende ghegeten onder de gedaente des broodts, ende mijn bloedt wordt warachtelijck genuttet oft gedroncken onder de ghedaente oft accidenten des wijns. Want oft het schoon Christus anders uytlegt, leerende dat dit eten ende drincken, is soo veel als tot hem te comen, ende in hem te gheloven ⁽¹⁾

(1) Joan. 6.55.

(1) Joan. 6.35.

[p. 161]

(Ick ben, seyt hy, dat broodt des levens: wie tot my comt, die en sal niet hongeren, ende wie in my ghelooft, die en sal nemmermeer dorsten; item, het is de gheest die levendich maeckt, het vleesch is niet nut: de woorden die ick tot u spreke, zijn geest ende leven). Nochtans, dewijle het de h. Roomsche Kercke op hare Transsubstantiatie wil verstaen hebben, gelijck als het Silvester Prieras, de oppermeester des h. Roomschen paleys, merckelijck heeft aengheteeckent in sijne gulden roose, aldaer hy alle de lieflijcke bloemkens ende rooskens de Catholijcke wtlegghers by een hoopken heeft, ende dat de h. Kercke doch niet feylen en can, soo moet Christus [onrecht hebben ende] swijghen, ende de Transsubstantiatie stadt grijpen. Maer wy hebben noch al een claerder text, namelick daer Christus selve seyt: dit is mijn lichaem: want daer by verstaet de heylighe Kercke anders niet, dan dat het ghene welck te vooren broodt was, nu geen broodt meer en is, al waert schoon dat het Paulus noch duysentmael broodt noemde, maer wordt verandert in dat waere lijf Christi Jesu, alsoo lanck ende alsoo breedt als het aen het hout des cruyces was hanghende. Daerom isset dat sy verwerpt alle de uytleggingen ende interpretatien, welcke Basilius, Tertullianus, Theodoretus, Augustinus, ende andere h. Vaderen hier op brengen, segghende dat men de voorseyde woorden behoort figuerlijcker ende sacramentischer wijse te nemen, gelijck als Christus gheseyt heeft: ick ben de wijnstock; oft als Paulus seyt: de steen was Christus; ende als Godt tot Abraham spreect, segghende: dit is mijn verbondt, besnijdt alles wat manlijck is, etc. Dat is te seggen, dat het broodt niet en soude sijn wesen veranderen, noch het lichaem Christi selve wesentlijck worden, maer slechts dat het soude zijn een ghewisse heylich teecken, sacrament, lose, onderpandt, ende als een zeghel ende vesthalm, waer door ons versekert ende versegelt wordt, dat Christus ons sijn lichaem ende sijn bloedt tot onser salicheyt

[p. 162]

heeft gheschoncken, ende dierhalven noemen sy het figueren, teeckenen, ende int Griecx Typous ende Antitypa, dat is te segghen, wtghedruckte merckteeckenen. Alsulcke uytlegginghe, segghe ick, en wilt de heylige Roomsche Kercke geensins aennemen, ten zy dan datmense verstaen wil ghelijck alsse Damascenus uytleyt, ende als oock int tweede Concilie tot Niceen van den Vaderen besloten is: namelijck, dat het broodt soude een alsulck zegel, onderpandt, figuere ende h. teecken wesen, al eer het gheconsacreert is; dat is te seggen, het soude een Sacrament zijn, eer het een Sacrament gheworden is

Want, dat dit zy hare sin ende verstandt, blijct merckelick daer uyt, dat sy dat broot ende dien wijn, al langhe te vooren eer het gheconsacreert is, ende eer het een Sacrament gheworden is, Gode nochtans laet opofferen tot verghevinghe der zonden der levender ende der dooden. Want in den canon der Missen ⁽¹⁾, al noch eer het broodt in vleesch verandert is, oft [eer het] de h. vijf woorden ghehoort heeft, soo bidt de Pape, dat Godt de offerhande des broodts wil aennemen, ende hen daer door van de eeuwighe doot verlossen; ende voorts, dat hy de selve offerhande des broodts in alle dingen wil segenen, ende makense heylich, bondich, redelijck ende aenghenaem, op dat sy werde het lichaem ende het bloedt Christi Jesu. Ja, al eer hy noch de wijn in de kelck gegoten heeft, recht na het offertorium, spreect hy aldus: O heylighe Vader, almachtighe, eeuwighe Godt, neemt ende ontfanget dese onbevleckte offerhande, die ick, dijne onweerdige dienaer, dy opoffere voor mijne zonden ende ontallijcke misdaden, ende voor mijne versuymelheyt, jae oock voor alle de ghene die hier teghenwoordich zijn, ende voor alle gheloovige Christenen, beyde levende ende doode, op dat sy my ende hen nuttich mach wesen ter salicheyt, tot den eeuwighen leven. Amen.

Ende in eene van de secreten, die men op den 24. sondach

(1) Siet 't Misboeck, ende den Canon der Missen.

[p. 163]

nae Trinitatis leest, seght hy aldus: Neemt ende ontfanght, o heere, ghenadichlijck dese offerhanden, door de welcke du hebst willen versoent ende te vreden ghestelt wesen, ende hebst ons de salicheyt weder ghegheven door dijne machtighe ontfermherticheyt, etc.

Siet, hier schrijft onse lieve Moeder de h. Kercke desen broode alle dingen toe, die men Christo Jesu den eeuwighen ende eenigen sone Gods soude connen toeschrijven: als namelijc, dat Godt ons om dies broots wille ghenadich is geworden, ende onse zonden vergheven heeft, al eer noch het broodt gheconsacreert is, oft eenichsins verandert. Wat wonder ist dan, dat sy daer een Godt van maeckt, na dat de vijf woorden daer op ghesproken zijn, ende maeckt daer een Sacrament van, eer dat het noch een Sacrament wesen can? Want soo sy van een stuck broodts Godt selve maken can, ende van yet, niet, waerom soude sy oock niet connen maken, dat gheen Sacrament een Sacrament zy, ende een Sacrament gheen Sacrament? Dat is te segghen, dat een enckel stuck broodts soude wesen een h. teecken ende zegel des bloedts ^* Christi, eer het noch gheheylicht ende gheconsacreert is, ende daerenteghen, dat het Sacrament des lichaems Christi, gheen Sacrament noch teecken meer zijn en soude, maer enckel vleesch; ^** [dat het ghene dat rondt, wit ende kleyn is als broodt, soude niet rondt noch wit ofte kleyn wesen, maer een rechte ghestaltenisse des menschelijcken lichaems hebben. Voorwaer ten is gheen jock, de macht van onse lieve Moeder de h. Kercke is grooter dan men meent.] Derhalven soo moet men dan alle de h. Vaders alsoo verstaen, soo wanneer sy seggen dat dit Sacrament is maer een teecken, zegel ende onderpandt, namelijck eer het een Sacrament geworden is. Want, nae dat het een Sacrament is, soo wil onse l. Moeder goet rondt hebben, dat het vleesch ende bloet zijn sal, ende gheen broodt noch

* Var. Vleesches.

** Var. De oudere text luidt: gheen Sacrament noch teecken meer zijn en soude, maer het wesentlijcke lichaem selve. Derhalven, enz.

[p. 164]

wijn meer, om het vleesch ende bloet te beteeckenen. Ende daerom en past sy niet een hayr op de uytlegginghe Christi Jesu selve, welcke, na dat hy van het broodt geseyt hadde, dit is mijn lichaem, soo segt hy voort van den kelck: dese kelck is het nieuwe verbondt oft nieuwe testament in mijnen bloede ⁽¹⁾; om te toonen dat die woorden, dit is mijn lichaem, oock effen alsoo verstaen moeten wesen, als oft hy gheseyt hadde: dit broodt is het nieuwe verbondt in mijnen lichame, dat voor u gebroken wordt. Want daer uyt soude volghen, dat het broodt oock nae de consecratie, ende nae dat de vijf woorden daer op gesproken zijn, noch evenwel broodt soude blijven, ende slechts maer een Sacrament ende waerteecken des lichaems Christi wesen, [alsoo het S. Paulus heeft willen beweeren segghende: het broodt dat wy breecken is de ghemeynschap des lichaems Christi], als draghende ons voor het verbondt Gods, gemaeckt in den gebroken lichame ende in het vergoten bloet Christi Jesu; effen gelijck als van de besnijdinghe ghesproken wordt: dit is mijn verbondt dat ick met u make, namelijck, om dat de besnijdinghe is een gewis heylich teecken, onderpandt ende zegel, door het welcke dat verbont Gods den gheloovighen crachtichlijck wordt voorgedragen. Neen, neen, voorwaer, dat en staet de heylighe Roomsche Kercke geensins aen. Sy wilt haer aen de eerste woorden Christi houden, ende nae gheene uytlegginghen noch glosen vragen, hoedanich sy oock connen gezijn: [sy souder te groote deugt in hebben.] Daerom en sal Paulus oock gheen Audivit hebben, als hy met sijne uytlegginghe voort comt, ende seght, dat het broodt welck wy breken, is de gemeynschap des lichaems Christi. Want hier uyt soude volghen, dat het noch broodt is nae de consecratie, ende dat het is niet het lichaem selve, maer een gemeynschap des lichaems, het welcke de heylige Kercke, noch om leven noch om sterven, gheensins en wil toelaten. Maer in sonderheyt wilt sy de naevolgende verclaringhe niet aennemen, daer Paulus,

(1) Luc. 22.26. - 1. Cor. 11.25.

[p. 165]

voorts vervolghende, hoe ende waerom dat het broot is de gemeynschap des lichaems Christi, stelt dese reden daer by: Want wy alle die van eenen broode eten, worden tot eenen lichame. Voorwaer, dat en clinckt niet: want wy en worden alle ghelijck niet een lichaem in 't wesen, ghelijck als de heylighe Kercke wilt dat het broodt sy wesentlijck het lichaem Christi. Maer de ghelijckenisse die hy noch daer nae brenght, gaet doch al te verre buyten de schreve. Want hy seght, dat de ghene die van den altaer eten, zijn deelachtich des altaers, ende die den afgoden opofferen, zijn deelachtich der Duyvelen, willende een teghenstellinge maken van de tafel des Heeren, ende de tafel der Duyvelen; als oft de Papen dat lichaem Christi anders niet en conden eten, dan ghelijck als de afgoden-dienaers de Duyvelen eten, ende als oft dese woorden, eten dat lichaem Christi, anders niet en beduydden, dan door de cracht des h. Geestes met Christi lichaem vereenicht te worden tot eenen lichame, ghelijck als de godloose afgoden-dienaers door de cracht des boosen gheestes, met den Duyvel vereenicht worden. Dat is een al te groote ketterije: daerom en mach men op dese ghelijckenisse niet staen, want sy strijdt reghelrecht teghen onse Transsubstantiatie. Maer soo men eene bequame ghelijckenisse hebben wil, die moet men in Scote ende Thoma de Aquino, oft Panormitano, ende andere dierghelijcke gaen soecken. Want sy brenghen hier op een fraeye ghelijckenisse, van een taverne oft herberge, daer men wijn tapt: want, ghelijck als daer ghemeynlijcken een canne oft groene crans uythangt, beduydende dat dat huys een taverne is, ende voorts de taverne beduydt datter wijn veyl is, alsoo siet men hier de uyterlijcke accidenten des broodts, als namelijck de rondicheyt ende de witticheyt, welcke beteeckenen, dat het waere lichaem Christi daer onder is, welck is by de taverne vergheleken; ende daer nae, dit lichaem Christi beduydt voort de h. Roomsche Kercke, die met dat lichaem vereenicht is, welcke sy noemen Misticum Corpus Christi, dat is te segghen, het gheestelijcke oft verborghene lichaem Christi;

[p. 166]

ende dit is de soete wijn, die de Papen in de herberghe oft taverne drincken. Daer nae ghebruycken sy oock de ghelijckenisse van het water, dat in Cana van Galileen wesentlijck verandert worde in wijn: welcke ghelijckenisse hier alsoo wonderlijck wel dient, als het vijfste radt in de waghen. Maer het is jammer dat de Papen gheen ander vijf woorden en weten, om dat oock nae te doen. Want alsoo soude haer de ghelijckenisse noch vele beter dienen, midts sy telckens mochten het water in goeden wijn veranderen, om haer verdrooghde keelgat beter te laven ende te verversschen, nae dat sy heel heesch gheworden zijn, met hare Misse oft Vesperen te singhen. Het is wel waer, dat sy hier toe ooc haer beste doen: want des saterdaeghs op den Paeschavondt, bidden sy onser Godt, dat hy doch haer bier alsoo veranderen wil, segghende ⁽¹⁾: O Heere, h. Vader, almachtighe, eeuwige Godt, die dit hemel ende aerde gheschapen hebst, ende alles watter in begrepen is, ick bidde dy, ende begeere, in den name Jesu Christi, dijns eengheboren Soons, dat du doch willest dit bier heylighen ende seghenen, ghelijck als du de maeltijdt Abrahams ende Isaacs gheseghent hebst, ende ghelijck als du die ses cruycken hebst gheseghent in Cana van Galileen, soo dat sy van water in goeden wijn verandert zijn gheworden: alsoo wilt oock dijnen knechten, die in het Catholijcksche gheloove zijn gheloovende, dese matery des biers in soeticheyt ende vrolijckheyt veranderen, door den selven, etc.

Maer eylacen, wat can dat helpen, alsser niet nae en volght, want dese conste en is haer niet ghegunt; daerom moeten sy gheduldt hebben, ende drincken vast bloedt op het rouwe vleesch. Want men mach al seggen dat men wil, ende Paulus, jae Christus selve, moghen alsulcke uytlegginghen by brenghen alst haer lust, maer de h. Kercke wil by de eerste woorden blijven, dit is mijn lichaem; daer wilt sy by leven ende

(1) Dit is van woorde te woorde 't gekedt der Papen over 't bier, soo het staet int Misboeck nae 't ghebruyck van Munster.

[p. 167]

sterven: de text is haer claer ghenoech, sy en behoeft gheene glosen noch wtlegginghen. Derhalven, op alle de wtlegginghen die dese ketters voortbrenghen, 't zy uyt der Schrift oft uyt de heylighe Vaderen, sullen wy altijdt antwoorden, dit is mijn lichaem, ende daer by blijven als eenen koeckoeck by sijnen sanck.

[p. 168]

Dat V. capittel.

Handelende van den grooten twist ende verscheydenheyt der ghevoelen, die tusschen de Roomsche doctoren is, aengaende de woorden des Sacraments; ende nochtans dat sy alle ghelijck op de Transsubstantiatie vast blijven staende. Hier worden noch sommighe texten der Schrift verhaelt, daer de Transsubstantiatie uyt bevestight wordt.

Het is wel waer, dat onse Catholijcsche doctoren ende subtijle meesters in der Godtheyt, selve gheenen wegh en weten met dese woorden, ende en connense op hare Transsubstantiatie soo effen niet passen, oft daer valt altijdt groote swaricheyt ende ongeschicktheyt in; de hoecken steken aen allen canten uyt, ghelijck van een haspel in een sack. Soo dat sy selve onder malcanderen hier over kijven, als honden ende catten ⁽¹⁾; jae soo menich hooft, soo menighen sin. Doch evenwel roepen sy alle even ghelijck: dit is mijn lichaem; de text is claer, hy en behoeft gheene glosen. Jae sy blijven alle ghelijck aen de Transsubstantiatie hanghen als slijck aen het radt, hoewel dat sy aen desen claren text gheene mouwen en weten te setten. Want in den eersten, [aengaende de instellinge des Sacraments, disputeren sy wanneer ende uyt welcker cracht het

(1) Siet Silvestrum Prieriam in sijne gulden Roose, in tract. 2. die Parascenes

[p. 169]

soude inghestelt gheweest zijn; dewijle sommighe meynen ⁽¹⁾ dat het in den nachtmael des Heeren volcomelijck gheschiet, gelijck als Lombardus besloten heeft in 't boeck der Sententien; de andere daer teghen willen beweeren, dat de gestaltenisse in den nachtmael wel is gegeven gheweest, maer de kracht sy opgeschorst geweest tot na Paesschen, ghelijckmen de clocken opgeschorst in de goede weke tot op Paesch-avondt; ende willen segghen, dat die woorden geene kracht en hebben ghehadt, dan na de verrijsenisse, dewijle alle hare kracht ende deucht uyt de verrijsenisse ende opklimminghe her spruyt. Daer na] versaken sy alle ghelijck wel opentlijck, het ghene dat in het voorseyde Concilie van Romen besloten is geweest, als dat het waere lichaem Christi soude Sensualiter, dat is ooghsichtelijck ende handtgrijpelijck, ghegeten worden, ende met den tanden gheteert ende ghemorselt. Sy segghen daer alle plat neen toe, ende dat het valschelijck gelogen is, hoewel dat het in de decreten wel duydelijck gheschreven staet: want (segghen sy) het lichaem Christi en can niet meer verbeten noch verteert worden; hy en can nu niet meer sterven noch lijden, noch ghebroken worden, hy leeft in der eeuwicheyt. Ende tot dien selven lickteecken soo singht onse lieve Moeder de heylighe Kercke alle jaren, op den Sacraments-dach, dese naevolghende woorden in hare gewoonlijcke hymnus oft Sacraments-liedeken:

Sub diversis speciebus,
Signis tantum et non rebus,

Latent res eximiae:

Caro cibus, Sanguis potus,
Manet homo Christus totus,

Sub utraque specie:

A sumente non concisus,
Non confractus nec divisus,

Integer accipitur.

(1) Siet de additie van Henricus de Urimar.

[p. 170]

 

Sumit unus, sumunt mille,

 

Quantum isti, tantum ille,

 

Nec sumptus absumitur, etc.

Dat is te segghen:

Onder verscheyden ghedaenten fijn,
Die doch niet anders dan teeckens zijn,

Schuylen seer hooghe dinghen;

De spijs is vleesch, bloedt is de wijn,
Maer Christus onder beyder schijn

Blijft heel sonder verminghen.

Hy en wordt ghemorselt noch ghescheurt,
Ghedeylt, ghesneden, noch gheleurt,

Maer wordt gheheel ontfanghen.

Duysent beuren dat eene beurt,
Sy nutten hem al onversteurt:

Hy teert niet int uytlanghen.

Siet, alsoo steken sy hare Concilien ende hare decreten selve de ooghen uyt, ende belieghen opentlijcken alle de h. Vaderen des Conciliums van Romen. Daer nae soo comen Scotus ende Innocentius voort, ende willen beweeren, dat het aen de vijf woorden niet gheleghen en is, als dat die souden de cat de bel aenhanghen, maer dat het veel eer door de benedictie te doen is, die daer voor gaet; als dat de Transsubstantiatie ende wesentlijcke veranderinghe soude gheschieden, niet met dese woorden Hoc est Corpus meum, maer uyt cracht van de benedictie die voorghegaen is.

Ende Petrus van Aliaco ⁽¹⁾ segt oock wel opentlijck, dat soo de consecratie uyt cracht van dese vijf woorden gheschiede (gelijck als de h. Roomsche Kercke houdt ende gelooft) soo en soude Jesus Christus de waerheyt niet hebben ghesproken, doe hy seyde: dit is mijn lichaem; dewijle het sijn lichaem noch niet en was, maer moeste noch eerst sijn lichaem worden.

(1) Petrus de Aliaco, op 't 4. boeck der Sententien, quest. 5.

[p. 171]

De ander zijn hier dapper teghen; doch Armacanus ⁽¹⁾ soude gheerne beyde de partijen verdraghen, segghende dat sy beyde ghelijck hebben: dat is te segghen, dat onse Heere de waerheyt niet en soude hebben ghesproken, ende nochtans dat het alsoo wesen soude, gelijck als hy gheseyt ende ghesproken heeft. Occam, in sijne Quotlibetische vraghen, heeft wonderlijcke scherpsinnicheden ghevonden, die een blindt man niet en soude lichtelijck connen sien hebben sonder bril. Want hy seyt, dat, doe onse Heere sprack, dit is mijn lichaem, soo verstonde hy dat van sijnen lichame te spreken; maer nochtans op sekere voorwaerde ende bespreck, namelijcken, dat de Paep die sulcx hem soude naesegghen, soo haest als hy het eerste woordeken dit ghesproken hadde, soo soude hy van stonden aen op eenen lick, twee dinghen te samen dencken; te weten, het eerste, dit lichaem welcke sich te hants onder de gedaente des broots verberghen sal, sal mijn eyghen lichaem wesen in den toecomenden tijdt; ende het andere, namelijck, dit lichaem, dwelck nu onder de ghedaente des broodts verborghen is, dat is mijn lichaem in den tegenwoordighen tijdt. Ende dit laetste soude slechts waer worden, nae dat hy beyde dese redenen oft propositien te samen overdacht hadde. Ende het schijnt oock dat Armacanus van der selver meyninghe gheweest zy. Petrus de Aliaco, nae dat hy seer subtijlijck daer van gheratelt heeft, soo valt hy noch ten laetsten van de karre, ende straft het ghevoelen Scoti, ende blijft vast daer by, dat het de vijf woorden zijn die het spel coken, ende het broodt transsubstantieren; doch, segt hy, ist eene rede die niet warachtich en is, ende en is nochtans oock niet gheloghen, maer en is noch visch noch vleesch. In somma, het is soo veel te segghen als, gheeft de duyven te drincken. Thomas de Aquino seght ⁽²⁾, dat onse Heere, met dat eerste woordeken Hoc, dat is te segghen dit, niet sekers aen en wijst, maer wilt slechts int grof segghen: het ghene dat hier onder

(1) Armacanus int 9. boeck, cap. 5.

(2) Thomas. part. quest. 73. artic. 5.

[p. 172]

de gedaente des broodts is, het zy dan wat het zijn wil, is mijn lichaem. Ende soo men hier teghen werpt, dat het selve anders niet en is dan broodt, soo langhe tot dat het verandert zy, daer op antwoordt hy, neen. Want dese rede (segt hy) en is niet volmaeckt, tot dat de laetste syllabe oft boeckstake, namelijck um, uytghesproken zy. Ende daeromme en can men van hare waerheyt oft valscheyt niet oordeelen, eer dat de vijf woordekens gheheel uyt de monde zijn. Want dan is de sake eerst claer, ende het broodt is heel verandert in het lichaem. [Ende tot dien propooste, gebruyckt hy de additie op de Sententie Petri Lombardi dese woorden ⁽¹⁾: Quando est totum dictum, totum est factum, dat is, Nae dat het al uytgheseydt is, soo ist al claer, hoe wel dat de selve additie teghen haer selven strijdich is, vallende nu op het eene, nu op het andere; doch ten lesten besluyt hy voor het beste, dat de Paep als hy spreeckt, dit is mijn lichaem, gheensins en verstaet te spreken van 't ghene dat hy in sijn handen houdt, want anders soude hy moeten lieghen, dewijle dat hy noch niet anders dan broodt in en heeft; maer hy wijst op het lichaem Christi (seydt hy) het welcke aldaer wesen sal op eenen lijck, soo haest als hy de leste sillabe uyt sal hebben gesprooken.] Alsoo seydt oock ⁽²⁾ Richardus de sancto Victore ^*, dat dese woorden dit is mijn lichaem, effen soo vele bedieden als, het ghene daer dit in veranderen sal, is mijn lichaem. De andere willen beweeren, dat Christus met het woordeken dit, gheen broodt ghemeynt en heeft, maer slechts de accidenten oft eygendommen des broodts, namelijck, de witticheyt, de dickte, ende de rondicheyt; ende dat de woorden, dat is mijn lichaem, beteeckenen soo vele als, mijn lichaem is daer, in de eyghendommen des broodts verborghen. De e. Bisschop Durandus is van een ander ghevoelen ⁽³⁾, als dat Jesus Christus eenmael gheconsacreert soude hebben door sijne verborghene cracht die

(1) Siet de Sent. Lombardi int. 4. boeck, dist. 2. cap. 8.

(2) Int boeck van de Dryvuldicheyt.

* Var. ... lichaem. Richardus de sancto Victore segt, dat, enz

(3) Durandus, siet 19. cap. des tweeden stucks.

[p. 173]

ons verborghen ende onbekent is, ende niet door de cracht deser woorden; maer daer nae soude hy evenwel, met dese vijf woorden, uytghedruckt hebben de forme ende maniere die men soude moeten ghebruycken, om de Transsubstantiatie hem nae te spelen; soo dat de Papen nu door een andere cracht souden consacreren, dan onse Heere ghedaen heeft. Comestor daerentegen is van meyninge, dat Christus met de selve woorden geconsacreert heeft, maer dat hyse eerst heymelijck tusschen de tanden mompelde, ende alsoo 't broot veranderde in sijn lichaem, ende de wijn in sijn bloedt, ende daer nae soude de selve woorden met luyder stemmen tot sijne Apostelen hebben uytgesproken.

Nu brout daer goet bier uyt, ende stelt alle dese wijse coppen te samen, om te sien wie de wijste van allen is, ende wie de papegay heeft afgheschoten. Voorwaer, ick dencke niet een van allen. [Want selve Lombardus, haren sentency-raper, daer sy seer opstaen in hare scholen, en weeter gheen ooren aen te setten, maer scheyter met eenen stanck uyt, ende na vele verscheyden opinien, laet den leeser soo wijs wegh gaen, als hy gekomen was.] Daerom hebben de Catholijcksche ^* doctoren van onse tijden, weder op een nieu moeten andere nieuwe spitsinnicheden ende vremde grillen uyt den hoeck halen, om de sake teghen de ketters te houden staende, ende zijnt noch op deser uren niet eens, jae en weten noch niet op wat voet sy staen moeten. Want de goede Gardinerus, een Goliath der Catholijckscher mannen, heeft een groot boeck op desen handel gheschreven, ende een wonderlijcke scherpsinnicheyt ghevonden, seggende dat onse Heere, doe hy dese woorden uytsprack, hadde het op een dinck gheladen, dat nerghens en is, ende hy noemt het Individuum vagum, dat is te segghen, een cleyn onbegrijpelijck veseken of zierken, dat in de locht henen vlieght. In summa, het is soo vele als een schoone niet, hangende aen een zijden draeyken; ende seydt

* Var. In den ouderen text ... niet een van allen. Want de Catholijcksche, enz.

[p. 174]

dat dit woordeken Hoc moet verstaen worden van alsulck een Individuo vago, of vlieghende veseken. Ick dencke dat hy dit gheschept moet hebben uyt den put Democriti, welcke seyde dat de waerheyt in een diepe put begraven lach; ende daerentusschen leerde voor de ghewisse waerheyt, als datter vele cleyne vesekens eeuwelijck in de locht sweven ende vlieghen, die hy noemde Atomos, (dwelck soo veel te segghen is int Griecx, als Individuum int Latijn) ende uyt dese vlieghende oft wilde vesekens, soude de weerelt by ghevalle van selfs ghemaeckt ende te samen gevoeght zijn gheweest: welcke fantasije de goede man Epicurus ende alle Epicuristen oock hebben naeghevolght, ende trotselijck beweert. Effen gelijck wilt oock onse Gardinerus beweeren, dat dese lieve broodtgodt soude van een Individuo vago gemaect zijn, ende dat Christus daer van soude hebben verstaen te spreken. Hoewel dat de backers hier teghen mochten protesteren, ende segghen dat sy het van goet terwen-meel, jae van de beste bloeme, met honde-smeer ghemaeckt hebben, ende niet van een wildt veseken, dat nerghens te vinden en is. Maer Joannes de Lovanio, die eerweerdige ende hooghgheleerde Magister noster, die de wijsheyt van Loven alleene in sijnen cop soo langhe bewaerde, tot dat hem de cop kranck werde ende sinloos, die segt in sijn boeck, dwelck hy op dese materie gheschreven heeft, dat hier een wonderlijck mirakel gheschiedt, als dat het broodt gheen broodt meer en is, maer daer blijven slechts de eyghendommen des broodts in de locht hanghende sonder grondt oft bodem, ghelijck als of een koe op eenen kerseboom ^* hinghe; ende datter nochtans evenwel onder dese eyghendommen een wesentlijcke ghestaltenisse des broodts overblijft, soo dat het noch broodt is, ende en is nochtans gheen broodt. In somma, men haelter soo vele appelen als peeren: jae is neen, ende neen is jae. De kieckens eten hoy, ende peerdestront zijn goede vijghen by hem.

* Var. In eenen kerseboom.

[p. 175]

Daer zijn noch veel andere dierghelijcke hooghe ende leeghe speculatien onder onse doctoren, die doch arbeyden als muylezels om desen knoop te ontdoen, ende en wetender gheenen wech mede. Want hoe dieper dat sy daer in comen, hoe meer dat sy daer in verwerren ende verstricken. Want sy sien wel dat het niet wel wouteren en wil, als dat het broodt soude het wesentlijcke lichaem Christi zijn; midts dat daer uyt nootsakelijck soude volgen, dat het broodt voor ons ghestorven ware, ende dat een leefloose creatuere onse Godt ende Salichmaker ware. Ende nochtans souden sy gheerne de sake te rechtebrenghen, om te segghen dat sy by de woorden Christi blijven, ende evenwel hare Transsubstantiatie met eenen, oock staende houden: [want 't is sy die 't water ter mole doet comen.] Sy mercken wel, dat sy de woorden niet en connen bewaerheyden, ten zy dat syse sacramentischer ende figuerlijcker wijse uytlegghen, ghelijck als de ketters doen, die derhalven niet vele begaen en zijn met alle dese spitssinnighe questien. Maer daer en willen sy niet aen bijten; liever willen sy huyt ende hayr waghen, dan dat sy haer souden opgheven. Het ware ooc eene eeuwige schandt-vlecke voor onse l. Moeder de h. Kercke, jae, sy souder in al te groote schade door moeten comen ^*. Want de Transsubstantiatie is wel het beste vispaen, dat sy in hare keucken heeft. Daerom wil sy die met handen ende tanden beweeren, ende om gheene waerom uyt de vuyst laten rucken. Derhalven ist gheen wonder, dat onse doctoren veel liever hebben nieuwe mirakelen, d'een over d'ander te verdichten, ende nieuwe vremde ende onghehoorde glosen te maken, jae over aers over bol te tuymelen, ende noch hemel noch aerde te raken, ende d'een teghen d'ander te kijven, ende te knabbelen als hoeren ende boeven, dan dat sy souden hare hertlieve Moeder dit leet ende ongheluck ^** doen als dat sy met de ketters hare doot-vyanden souden t' samen spannen om uyt Paulo oft uyt de oude Vaderen eene sacramentische uytlegginghe

* Var. Door comen.

** Var. Ongelijck.

[p. 176]

te nemen, ende de lieve Transsubstantiatie daer mede te vercorten.

Sy zijn noch daerenboven in vele andere sware questien ⁽¹⁾, dese materie beclevende, seer twistich. Want sy en connen niet versinnen, waer op dat de eyghendommen des broodts ghefondeert oft ghegrondet staen, dewijle dat het doch gheen broodt meer en is, ende dat men niet segghen en can, dat het lichaem Christi selve soude rondt, wit, van smake, van reucke ende gewichte wesen als broodt, of dan dese smaeck, dit ghewichte, dese rondicheyt ende verwe in de locht blijven hanghende sonder onderstandt, of dat sy gantschelijck vergaen, [ende dat het ghene dat wy sien, anders niet dan een bedrieghelijcken schijn en zy,] oft waer dat sy blijven? Item, als men het auwelken breect, wat daer ghebroken wordt, of de accidenten ende eygendommen des broodts, of het ware lichaem Christi selve? Item, waer dat dit getranssubstancieerde lichaem soo rasch henen loopt, alsser een muys oft een ratte aen comt knaghen, oft datter de motten ende wormen in bestaen te nestelen? Sy disputeren vast, oft het wesen des broodts dan wederom in sijne accidenten oft eygendommen t' huys keert, of dat de ratten ende muysen anders niet en knaghen dan enckele accidenten ende eygendommen, sonder aen het broodt te naken. Het is wel waer, dat de m. der Sententien hier van seer lichtelijck scheydet: want dit zijn sijne woorden:

Men mach oock voorwaer wel segghen, dat de onredelijcke ghedierten het lichaem Christi niet en eten, al schijnt het wel alsoo. Maer wat ist dan 't ghene dat een muys ontfanght, of wat eet sy? Dat is Godt bekent ⁽²⁾.

[Siet is dat niet goet bescheyt? Is dat niet hoys ghenoech om eenen doctoors capruyn te vullen?] Doch evenwel ^* de andere

(1) Dese questien vindt ghy by de Sentency-schrijvers op het 1. ende 2. cap. der 12. dist. ende op het 1. cap. der 13. dist. int 4. boeck der Sententien.

(2) Int boeck der Sententien, int 1. capittel der 13. dist.

* Var. Nochtans zijn de andere doctoren, enz.

[p. 177]

doctoren, die op den boeck der Sententien gheschreven hebben, en zijn daer mede niet te vreden, maer willen noch breeder bescheydt daer van weten; in sonderheyt, ghemerckt dat de glose [of additie] op den voorschreven text Henrici de Urimaria hier op seght ^*, dat de mondt van een muys niet soo onreyn en is, als de mondteens sondaers. Ende [nu] sy leeren alle ghelijck, [of immers den meesten deel,] dat de sondaers hetwarachtelijcke lichaem Christi ontwijffelijc eten. ⁽¹⁾ Ergo gluck. Daerenboven connen sy oock niet over een comen, om te weten oft alle de woorden, die sy uyt hare eyghen hooft daer toe gevoeght hebben, ende zijn van de Evangelisten niet beschreven, oock noodtsakelijck dienen tot de Transsubstantiatie oft niet? Want Thomas de Aquino wil goetrondt beweeren, dat syder gants noodich toe zijn, ende dat men sonder de selve, de taerte niet backen en can. Bonaventura daerenteghen, ende m. Henricus de Gandavo, met meer andere, schrijvende op het vierde boeck der Sententien, segghen dat sy slechts dienen tot fraeyicheyt ofte vercieringhe, ende om het welstaens wille daer by ghevoeght zijn. Maer Scotus derf daer sijn ghevoelen niet op segghen, dewijle dat men niet ghewisselijck weten en can, of sy daer gants noodich toe zijn ofte niet. Doch evenwel besluyt hy, datmense schuldich is te segghen, noch min noch meer, dan oft sy tot het wesen der Transsubstantiatie gantschelijck waren dienende. Ende Guido de Monte Rocherii bekent plat uyt, dat hy daer gheen mouwen aen en weet te setten.

Voorts twisten sy oock, of het water, dat sy met den wijn in den kelck vermenghen, eerst in wijn ghetranssubstantieert wordt, ende daer nae in bloet, so datter twee Transsubstantiatien teffens souden wesen, of dat het van stonden aen bloedt wordt, soo wel als de wijn; ende indien het bloedt wort, ghelijck als het schijnt uyt het exempel van de twee ghevaderkens, dat wy boven verhaelt hebben, uyt wat cracht dat sulcx gheschieden can, dewijle dat Christus van gheen water gemeldet

* Var. .... aldus seydt: de mondt van, enz.

(1) Int 1. cap. der 9. dist. in het werde boeck der Sententien.

[p. 178]

heeft, ende de Evangelisten daer van niet en schrijven; item, soo men daer meer waters in dede dan wijns, dwelck de Papen doch niet gheerne en hebben, oft dan oock de Transsubstantiatie voortganck soude connen hebben, of dat sy soude achter blijven, vreesende in het water te verdrincken; item, soo men by ongheval, nae dat de wijn geconsacreert is, ende in bloedt verandert, noch eens soo veel wijns daer in gote, of dan de eerste wijn soude gheen bloedt meer wesen, maer wijn wederom worden, of dat het bloedt onder de wijn vermenght soude wesen, of dat de gheheele hoop in bloedt soude veranderen; item, of men wel soude mogen Misse doen met edick of verjuys, of met most, of ooc wel met bier; ende of het bier nae de woorden ende nae de pijpe der Transsubstantiatie soo wel soude connen danssen, ende van d'een substantie in d'ander springhen als de wijn ⁽¹⁾; item, ofter derthien oft veerthien ablaten oft auwelkens op den altaer lagen, ende dat de Paep niet wel en conde cijfferen, ende en hadder maer twaelf ghetelt, ende op alsulcke meyninghe de vijf woorden uytgesproken, meynende datter maer twaelf en waren, te weten, of sy alle derthien souden gheconsacreert ende ghetranssubstancieert wesen ⁽²⁾, dewijle doch de intentie ende meyninghe des Paeps tot de Transsubstantiatie gantschelijck noodich is: of datter niet een en soude ghetranssubstantieert wesen, ghemerckt dat sy al even veel voordeels souden moeten hebben, ende de eene niet meer bastaert wesen dan de ander, dewijle sy alle ghelijck even wel de woorden der Transsubstantiatie souden gehoort ende verstaen hebben, d'een soo wel als d'andere.

Daer zijn noch veel meer andere dierghelijcke swaricheden, die de devote Catholijcke menschen wel souden doen twijffelen, over het voorgemelde artijckel der Transsubstantiatie. Want sy maken wel onsen m. van Loven de cop kranck, ende

(1) Dese questien vindt ghy by de schrijvers der sententien, op het 5. cap. der 11. dist. int 4. boeck.

(2) Siet het boeck ghenaemt Enchiridion Sacerdotum, int 3. cap. De Sacramento Eucharistae.

[p. 179]

zijn dickmael oorsake, dat sy een canne wijns twee oft dry te meer moeten drincken, ende alsoo droncken worden, dat sy van de bancke vallen, ende een roode neuse crijgen; jae dat sy somwijlen d'een den anderen het hayr van thooft disputeren, door den grooten ijver daer sy mede ontsteken zijn, die haer menichmael een kelder-cortse op den hals jaeght, ende bywijlen oock een poplesie, soo dat syder oock wel van sterven, ende de Kercke wordt alsoo hare beste pilaren quijt. Doch evenwel, aengaende het voornemelijcke hooftstuck ende artijckel der Transsubstantiatie, daer blasen sy alle in een gat, ende zijnt soo wel eens, als Herodes ende Pilatus. Ende voor de reste laten sy onser Godt sorgen: want, nae dat sy vele constige trecken ende diepsinnighe speculatien op de bane geworpen hebben, ende langhe daer over gekeven, ende in ulramque partem, dat is pro et contra, aen beyde zijden seer Magistraliter ghedisputeert, ten lesten maken sy dese conclusie: sed quomodo hoc fit, nescio, Deus scit ⁽¹⁾, dat is te segghen, ick en weter gheenen wech mede, ick en verstae niet hoe dat sulcx gheschieden can, Godt macht weten. Ende evenwel besluyten sy het altijdt voor een artijckel des gheloofs, daer niemandt over en mach twijffelen. Want onse lieve Moeder de h. Kercke wilt het alsoo hebben. Nochtans daerentusschen, op dat sy die devote conscientien souden moghen te vreden stellen, ende dese groote swaricheden eenichsins slichten, soo hebben sy nieuwe ghereedtschap eendrachtelijck ghevonden, om hare ghemeyne bousel der Transsubstantiatie te ondersetten, als namelijck eenen grooten balck, die sy noemen concomitantie; ende voorts een langhe ribbe oft latte, ghenoemt de vaste intentie der heyligher Kercken, daer mede sy dit huys alsoo vast ondersetten, dat niet alleen het lichaem Christi, maer oock de gheheele Godtheyt daer op staen can sonder vallen. Ende of schoon de Paep droomde, ende met sijne Misse niet veel becommert ware, nochtans weten sy raedt daer toe. Want de

(1) Int 4. boec der Sentent. in de voorghemelde dist.

[p. 180]

intentie der heyliger Kercken is alsoo vast ende onbewegelijck, datter de intentie des priesters niet veel te doen en heeft, ende mach haer wel wat gaen vertreden, ende sien ofter oock een warme keucken is, ende of het jonckwijf het huys wel bewaert. Het welck is een seer schoone sake. Want anders, als een Paep noch half droncken ware van de avondtsche chiere, oft dat hem sijne dienstmaecht de sinnen wat verstoort hadde, oft dat hem slechs een vlieghe voorby de neuse vloghe, hy mochte misschien de goede intentie laten loopen, als hy de heylighe woorden uyt spreeckt, ende alsoo en soude dat broodt geene Godt werden, dwelck ware een eysselijck dink, want de arme lieden souden een stuck broodts aenbidden, in de stede van haren Godt ende Schepper. Daerom comt de h. Kercke hier te hulpe, ende verclaert voor een gewis artijckel des gheloofs, dat, ghelijckerwijs het genoech is, dat men ghelooft al wat de heylighe Kercke ghelooft, al ist dat men niet en weet wat het zy, insghelijcks ist oock ghenoech, dat de heylighe Kercke een generale vaste intentie ende voornemen hebbe, dat al waer men Misse doet, daer wort het broot in Godt verandert, al ist oock schoon dat de Paep op sijne dienstmaecht oft op de keucken is denckende. In somma, daer en is gheen gat, of de helsche Kercke weter een naghel toe. Sy can alle dinghen ten besten keeren, soo datter gheene swaricheyt meer en is: of schoon de doctoren ende de licentiaten wat kijven ende hayrplucken onder malcanderen, daer en is gheen groot verlanghen aen. Wy behooren slechs alle dese sware questien int oordeel der h. Kercken te stellen, ende moeten simpelijck ende eenvoudelijck gelooven, dat, soo haest als die vijf woorden ghesproken zijn, soo wordt het ghene dat de Paep in de handen houdt, verandert in Godt, het zy dan wat het zijn wil, of wesentlijck broot, of de eyghendommen des broodts, oft een Individuum vagum, dat is een wildt veseken. Ons en is niet een platte mispel daer aen ghelegen, by dien dat wy weten dat het onse Godt is, die wy in de Misse moeten aenbidden. Want de text is claer: dit is mijn lichaem, daer en

[p. 181]

valt gheen glose op, ['t is een ronde O] Ende of hem schoon alle de doctoren van Loven, van Cuelen ende van Parijs niet en connen verstaen, nochtans is het ons ghenoech, dat wy onse Transsubstantiatie daer uyt ghevisschet hebben, ende onwederlegghelijck bewesen. Hoewel dat wy noch veel meer andere clare texten hebben, daer wyse uyt connen beweeren, welcke seer rijckelijck verhaelt worden van den e. Eckius, ende andere pilaren der h. Catholijckscher Kercken: als namelijck, datter in Jeremia gheschreven staet, dat, doe de godloose Joodtsche Papen ende valsche Propheten Jeremiam wilden om den hals bringhen, om dat hy hare godloose wesen ernstelijck straffede, soo seyden sy onder malcanderen: laet ons sijn broot met hout verderven, oft laet ons de vrucht t' samen met den boom verderven, ende hem uyt dat aerdtrijck der levendighen uytroeden. Want dit heeft onse lieve Moeder de heylige Kercke ten besten ghekeert op onse Mispapen, als of sy desen raedtslach ghehouden hadden ende gheseyt ⁽¹⁾: Mittamus lignum in panem ejus, dat is te segghen, laet ons hout in sijn broodt werpen, verstaende daer by, dat sy het lijden ende sterven Jesu Christi aen dat hout des cruyces, met een stuck broots willen in de Misse nae spelen. Ende derhalven laet sy de selve woorden alle jaren singhen in de Passie. Waer uyt sy onwederlegghelijck besloten heeft, dat het broodt verandert wordt in het ware lichaem Christi Jesu, soo als men in den voorseyden boeck Eckii, ende andere vrome helden sien mach; jae oock dat dese Transsubstantiatie niet soo wonderlijck ende onnatuerlijck en zy, als de ketters wel hooghe roepen. Dat bewijst Eckius uyt de Schrift, daer de Duyvel teghen onsen Heere seght ⁽²⁾: soo du bist de Sone Gods, maeckt ons hier dat dese steenen broodt werden. Siet, is dat niet een claer bewijs, ende daer gheen antwoordt op en valt? Ende daer uyt is het wel te vermoeden, dat de Duyvel gheerne soude in de woestijne een Misken gheknapt hebben, hadde het hem slechs

(1) Jere. 11.19.

(2) Matt. 4.3.

[p. 182]

aen het broot niet ghefeylt. Ende dit is mogelijck de oorsake, waerom dat onse Moeder de h. Kercke, op alle altaren, ende in alle boecken daer dese historie afghemaelt is, heeft de Duyvel met een Monicks-cappe becleedt, om dat men soude weten dat hy een gheestelijck heremijt oft cluysenaer was, die in de woestijne seer devotelijck Misse dede, ende daerom sieter hy oock so misselijck uyt. Maer dewijle hem het broodt ontbrack, soo versochte hy aen onsen Heere, of hy soude willen een nieuwe Transsubstantiatie aenrichten. Ende om dat dese versoeckinghe des Duyvels int Hebreeus Massa gheheeten wordt, als boven gheseyt is, soo mochte men oock niet onbillicks vermoeden, dat onse Misse daer van haren naem heeft ontleent. Want in de stede dat Sathan seyde: ghebiedt dat dese steenen broot werden; soo segghen de Papen in de Misse: ghebiedt dat dit broodt een lichaem of vleesch werde.

Waer in de Papen wat leckerder zijn dan haren meester was, midts sy met drooch broodt niet en willen te vreden zijn. Maer dat heeft sijn bescheyt. Soo vele ist in somma, dat onse lieve Moeder de h. Kercke uyt dese Massa oft versoeckinghe des Duyvels, hare Transsubstantiatie sterckelijck bevesticht heeft.

[p. 183]

Dat VI. capittel.

Bevestighende de nuttinghe des Sacraments, onder de ghestaltenisse des broodts alleene.

Wy hebben hier vooren vermeldet, dat de heylighe Roomsche Kercke uytdruckelijck tegen het gebodt Christi Jesu, teghen het ghebruyck der Apostelen, ende tegen de gheduerige gewoonte der eerste Kercke heeft verboden, dat de leecken het Sacrament des Nachtmaels niet en souden gebruycken, dan alleen onder een gestaltenisse, namelijck des broots, gelijck als het merckelijck uytgedruckt staet in het decreet des Concilii van Constancien, hier boven verhaelt. Maer nu, op dat het niet en schijne dat sy seer beladen is, met een schrift of twee by den hals te trecken ende tot haren voordeel te buygen, soo brengt sy hier oock uytghedruckte texten by, daer mede sy alle dinghen net ende fijn op sijn viercant stellet.

Ten eersten stater geschreven, Joan. 6: dit is het broodt dat uyt den Hemel neder ghedaelt is, op dat de gene die daer van etet niet en sterve. Het warachtighe broodt is het ghene dat uyt den Hemel afghecomen is, ende gheeft de weerelt het leven. Ick ben het broodt des levens, die van den Hemel afgedaelt ben. Ende het broodt dat ick gheven sal, is mijn vleesch, dwelck ick voor het leven des weerelts geven sal, etc.

[p. 184]

Siet, hier maeckt hy alleene meldinghe des broodts (segt Eckius) ⁽¹⁾: ergo, soo en behoeven de leecken gheenen wijn; [ende hoe wel dat S. Joannes in 't selve capittel, wel soo dickmael schier meldingh maeckt van den bloede als van den vleesche, nochtans, dewijle die tot onses lieven Moeders propooste niet en dient, sy latet haer kappe hooren ende vaert vast voort met hare conclusie.] Dat clinckt effen alsoo wel als oft yemandt aldus argumenteerde ^*: Christus seyt, Joan. 15 ⁽²⁾: ick ben de ware wijnstock, ghy zijt de rancken, etc. Hier maeckt hy alleene meldinghe des wijnstocx, ende niet des broodts: ergo, soo en behoeven de leecken het Sacrament niet te ontfangen onder de gestaltenisse des broots, dan slechs onder de ghestaltenisse van een wijnstock. Is dat niet wel ghedisputeert, om de ketters in de sack te crijghen? Daer nae lesen wy ⁽³⁾, dat Christus in Emaus van twee discipulen bekent is gheworden uyt de brekinghe des broodts; ende daer en staet van gheen drincken: ergo, soo en mogen de leecken uyt de kelck niet drincken. Want dat Christus daer geen Sacrament en soude hebben aenghericht, gelijck de ketters willen segghen, moet ghelogen zijn: want onse lieve Moeder de heylige Kercke heeft anders ghedecideert, verclarende dat hy tweemael het Sacrament heeft uytgedeylt, eens te Jerusalem voor de Papen, int leste nachtmael, ende eens te Emaus voor de leecken, nae sijne opstandinghe. 't Is wel waer ^**, dat dese twee discipulen waren Cardinalen, ende gheen leecken, ghelijck als Eckius ymmers op een plaetse fijnkens beweert ⁽⁴⁾. Maer wat schaedt dat? heeft men noyt Cardinalen ghesien die gheene Papen en waren? dat en is niet nieus: men vindter nu wel die noch jonghe kinderen zijn, ende eerst uyt den

(1) Dit wordt also van Eckio in sijn hantboecxken gheallegeert int 6. cap. Joan. ende al watter tusschen beyden staet van den dranck sijns bloets, is in de penne gebleven.

* Var. Conclusie; even als of yemandt aldus argueerde.

(2) Joan. 15.1.5.

(3) Luc. 24.30.31.

** Var. 't Is wel waer dat Eckius elders beweeren wil dat dese ...... leecken, maer wat, enz.

(4) In sijn handtboeck oft Enchiridio locorum Communium, int cap. van de Cardinalen, daer segt hy dat de lxxii. discipelen Christi waren alle Cardinalen.

[p. 185]

doyer gecropen; ende, alst al geseyt is, daer en staet nerghens gheschreven, dat dese twee discipulen een cruyne op 't hooft hadden, of het priesterlijcke character: ergo, soo moesten sy dan leecken wesen. Ten derden, bidden wy in de Pater noster, gheeft ons heden onse daghelijcx broodt, ende wy en spreken van gheenen wijn ⁽¹⁾: waerom souden dan de leecken wijn willen drincken in het Nachtmael? Want al ist schoon dat de Papen selve dese woorden in hare Misse singen, ende zijn even wel met gheen droogh broodt te vreden, nochtans dat en can niet maken: want de Papen moeten wat voordeels hebben, om dat sy zijn de lieve [witte broots] kinderkens onser Moeder der heyligher Kercken. Ten vierden, schrijft Lucas in de handelinghe der Apostelen ⁽²⁾, dat de gheloovigen bleven bestandich in de leere der Apostelen, ende in de bedeylinghe, ende in de brekinghe des broodts ende ghebeden, het welcke hy terstont daer nae breeder uytlegt, seggende: sy vercochten hare goeden ende haven, ende deylden die onder allen, nae dat eenen yegelijcken van nooden was, ende dagelijcx eendrachtelijck bestandich blijvende in den tempel, ende te huys broodt brekende, aten sy te samen, met verheuginghe ende eenvoudicheyt des herten. Daer uyt besluyt onse lieve Moeder de heylighe Kercke, dat men den leecken de kelck des Nachtmaels niet en behoort te gunnen, overmidts hier van gheenen wijn, dan alleenlijck van broot vermeldet wort. [Effen gelijck als Jesaias, als hy beveelt datmen den hongherighen sijn broodt breken sal, daer mede verstaet te verbieden, datmen hun niet te drincken en sal geven, dewijle hy doch van geen drincken en vermeldt, maer alleen van broodt.] Want, hoe wel in menighe andere plaetsen der Schrift, onder den naem des broots, ende des etens, allerley spijse ende dranck verstaen wordt, dat en can nochtans hier geen plaetse grijpen, dewijle het onse lieve Moeder de h. Kercke anders heeft uytgheleght. Ende Paulus heeft duydelijck

(1) Siet Eckium int voorgemelde boeck, ende de andere Catholijcken, die dit argument gebruycken.

(2) Actor. 2.42.

[p. 186]

gheschreven ⁽¹⁾, dat men de Apostelen ende predicanten achten sal als dienaers Christi, ende wtreyckers der verborghentheden Gods. Want hier uyt bewijst onse lieve Moeder de h. Kercke, dat de Papen by Godt vergeleken worden, ende zijn middelaers tusschen Godt ende het volck, ende derhalven mogen de wijse der Sacramenten vry veranderen ende versetten, nae dat hen goet dunckt ⁽²⁾. Is dat niet wel met de Schrift omgesprongen? Wat willen dan dese ketters segghen, dat wy gheene schriften en hebben, om dese onse instellinghe te beweeren, daer wy doch sacken vol schriften by brenghen, ghelijck als alle man sien can?

Ende aengaende voorts, dat sy ons met onse eyghene roede willen slaen, segghende dat de Kercke selve 't allen tijden anders gedaen heeft, soo het uyt alle oude Vaderen, Concilien ende Canones blijcken can, daer en achten wy niet op. Wy binden het aen onse knye, want dat is nu al uyt, het is nu een ander sake dan het in dien tijden was. Want doe waren sy meest al ghereedt om haer bloedt te vergieten voor het Christen geloove, ende daerom moesten sy oock het bloedt Christi drincken, ghelijck als de Catholijcke doctoren geschreven hebben ⁽³⁾, naevolghens 't ghene dat Cyprianus leert ⁽⁴⁾, segghende: hoe sullen sy hare eygen bloet voor Christo vergieten, soo sy het bloedt Christi niet en drincken? Maer nu en is daer gheene tijdinghe meer van: want de h. Roomsche Kercke en wil niet een enckel druppel van haer bloedt missen. Sy heeft ghenoech te doen, dat sy tot verdedinghe des h. Catholijckschen geloofs, het bloet der Lutherianen ende Calvinisten vergiet, als water op de strate ⁽⁵⁾. Ende daerom en ist nu niet meer noodich, dat de Catholijcken het bloedt Christi uyt den kelck, onder de gedaente des wijns drincken. Sy moghent

(1) 1. Cor. 4.1.

(2) Dit wordt van broeder Bernaert van Lutzenborch tot desen propooste verhaelt, met de naevolgende argumenten int register der ketters, int 12. stuck des 4. boecks.

(3) Dit schrijft de voorghemelde Bernardus, professeur der Theologien, in de voorgemelde plaetse.

(4) Cyprianus in de derden Sendt-brief des 2. boecx, aen Cecilium gheschreven.

(5) Psal. 72.1.

[p. 187]

seer wel rou, ghelijck het uyt de lidtmaten Christi Jesu vergoten wordt. Doch even wel, de Papen hebben dat voordeel, dat sy Christi bloedt op beyde de manieren moghen drincken. Hoewel nochtans dat men den leecken het bloedt Christi oock in het Sacrament niet gantschelijck en beneemt. Want als sy het gheheele lichaem met vleesch ende beenen eten, het is ghewis dat sy het bloet mede in crijghen. Want selve Bonaventura verhaelt een mirakel ⁽¹⁾, van eenen die niet en wilde ghelooven datter bloedt mede was, in de ablaten oft wafelkoecxkens der heyligher Missen, ende van stonden aen quam daer bloedt uyt ghevloten. Ende Alexander de Ales vertelt ⁽²⁾, dat doe het volc eenmael wilde beyde de ghestalten des Sacraments ghenieten, soo verscheen daer seer subtijlijck een schotelken vol bloedts, daer van de goede devote lieden grootelijck verschrickt wesende, waren noch blijde toe, dat sy sich met het eene te vreden stelden. Doch, dat het bloedt ontwijffelijck onder het lichaem zy, hebben wy, by veel andere mirakelen hier boven verhaelt, ghenoechsaem bewesen. Daerom en hebben sich de leecken niet te beclaghen, als oft men hen het bloedt Christi wilde ontnemen; want selve de Papen ⁽³⁾ zijn wel met een ghedaente te vreden op den goeden vrydach, nae de witten donderdach, als sy wel ghesopt hebben in goeden bastart oft rommenije. Want des anderen daeghs, doen sy een drooghe Misse, ende houden [alsdan] een muysen maeltijdt, soo wel als de leecken te Paesschen doen. Hier voortijden oock in der Joden Kercke soo en ghenieteden de leecken niet met allen van den dranckofferen, dan alleen de priesteren. Want al ist dat Chrysostomus hier op segt ⁽⁴⁾, dat dit nu verandert is, ende dat het ghemeyne volck in dit Sacrament de selve spijse ende dranck gheniet als de priesteren, soo dat nu de eene buyten d'ander geen voordeel en heeft, ghelijck als het in de oude wet wel gheschiedde, nochtans het segghen Chrysostomus

(1) Distinct. 4.11 quest. 2.

(2) Eckius in het handtboecxken, oft Enchiridio locorum communium.

(3) Eckius ende Bernardus in de voorghemelde plaetsen.

(4) In de 28. homelie oft predike op den 2. brief tot den Corinthen.

[p. 188]

en can hier niet ghelden. Want tegen Chrysostomum stellen wy broeder Bernard van Lutzenborg, professeur der h. Theologie, Joannem Geckium ^*, ende alle Catholijcke schrijvers van onsen tijden, die dit anders hebben gewesen ende gedetermineert. Ende op het gene dat de Hugenoosen uyt Paulo, jae uyt Jesu Christo selve tegenwerpen, seggende dat Paulus den Christenen bevolen heeft te doen nae de instellinge Christi, ende dat Christus geseyt heeft: drincket hier alle uyt, antwoorden wy, [met die voorghenoemde doctoren,] dat dit maer een slechte toelatinghe en is gheweest, ende gheen ghebodt ⁽¹⁾, ghelijck als hy op een ander plaetse segt: verderft desen tempel, soo wil ich hem wederom binnen dry dagen op maken. Want dat en is gheen ghebodt, maer slechs een toelatinghe, als of hy seyde: soo ghy den tempel mijns lichaems ymmers verderven wilt, dat wil ick u niet verbieden, dan ick wil hem wederom op maken, etc. In ghelijcken oock seght onse Moeder de h. Kercke, dat dese woorden, drinckt hier alle uyt, ende, soo dickmael als ghy hier uyt drincket, sult ghy de doot des Heeren vercondighen, alsoo te verstaen zijn, als oft hy gheseyt hadde : ick en ghebiede u niet ghy leecken sulcx te doen, maer alleen den Papen; nochtans soo ghy het ooc doen wilt, ende dat het u de Papen wel gunnen, daer en wil ick niet tegen staen. Ende siet, alsoo is dan dese bal afghekaetst. Nu op een ander.

* Var. Eckium.

(1) Dit is de antwoorde van den voorschrev en Bernardo hier op gebrocht.

[p. 189]

Dat VII. capittel.

Handelende van de voldoeninghe voor de zonden, van de verdiensten der goeder wercken; item, van de verdiensten des doodts Christi, ende van de rechtveerdichmakinghe, ende van het onderscheydt der doot-zonden ende verghevelijcke zonden, ende van de versekertheyt der salicheyt.

Dewijle wy dan van de Misse ende het Sacrament des Altaers ghenoechsaem ghesproken hebben, ende dat onse Moeder de heylige Kercke voor een artijckel des gheloofs leert, dat wy uyt het verdienst-werck van een Misse te hooren, ende het Sacrament te ontfangen, voor onse zonden connen betalen ende ghenoech doen, soo ist nu billick, dat wy van de voldoeninghe oft satisfactie der zonden, ende van de verdiensten der goeder wercken, oock een weynich spreken; dewijle ons doch de ketters, aengaende dit stuck, het spel met hare schriften heel verbakert maken ^*, ende het spit met alle het ghebraden in d' asschen ghewendt, soo dat wy het schaep gheheel quijt zijn, indien wy ons dit uyt de vuyst laten rucken. Daeromme wil ick de goede Catholijcke hertekens vermaent hebben, dat sy den ketters in dit stuck gheen ghehoor en gheven, van vreese dat sy mochten vervoert worden, ende van de ghehoorsaemheyt

* Var. Verbakert hebben.

[p. 190]

der heyliger Roomscher Kercken, door de aenlockinghe haerder schoone redenen, ende menichte der schriftueren, eenichsins afghebracht. Ende op dat een yegelijck ghewaerschout zy, ende uyt onwetenheyt niet onversiens ghevanghen worden, soo sal ick hare meyninge, aengaende dit punct, wat breeder ende grondelijcker verhalen, op dat men sien mach, oft onse lieve Moeder de heylighe Kercke groot onrecht heeft, dat sy hare leere alsoo grouwelijcken vervloect ende verbant.

In den eersten dan, soo willen sy uyt der Schrift beweeren, dat alle zonden dootlijck zijd, overmidts dat zonde is eene overtredinghe der wet Godes, ghelijck als Joannes seght ⁽¹⁾, ende dat vervloeckt is ⁽²⁾ een yeghelijck die niet en blijft staende in alles wat Godt in sijne wet gheboden heeft. Want, soo als Jacobus betuyghet ⁽³⁾, die in een punct overtreedt, die is in de gantsche wet schuldich; gemerckt dat de selve Godt die het eene gheboden heeft, heeft oock het ander gheboden. Soo dat alle de ghene die zonde doen, zijnde door de zonde van het leven (welck in Godt is) vervreemdet ⁽⁴⁾, moeten in de doot vallen ⁽⁵⁾, dewijle dat de besoldinghe der zonde is de doot, nae Pauli ghetuyghenisse ⁽⁶⁾; waer uyt alle menschen sonder eenighe uytneminghe, in de zonde stekende ⁽⁷⁾, oock met eenen in de eeuwige vloeck, doot ende verdoemenisse zijn moeten; dewijle sy alle te hoope ghesondicht hebben, ende zijn van Gods eerlijckheyt in sijnen toorn afgevallen, ende worden derhalven kinderen des toorens ⁽⁸⁾, des vloecks ⁽⁹⁾, ende des doodts ⁽¹⁰⁾, sonder Godt ⁽¹¹⁾, jae vyanden Gods ⁽¹²⁾ te rechte ghenoemt. Hier uyt besluyten sy, datter gheen middel noch raedt eenigher betalinghe, voldoeninghe oft satisfactie in de wijde weerelt te vinden is, dan ⁽¹³⁾ dat men tot den laetsten penninck

(1) 1. Joan. 3.4.

(2) Deut. 27.26. - Galat. 2.10.

(3) Jac. 2.10.11.

(4) Eph. 4.18. - Coloss. 1.21.

(5) Rom. 5.12. - 1 Cor. 15.56.

(6) Rom. 6.23.

(7) Rom. 3.9.10.11.12.22. - Rom. 5.2. - Galat. 5.22.

(8) Ephes. 2.3.

(9) Galat.

(10) Ephes. 1.5.

(11) Ephe. 2.12.

(12) Col. 1.21. - Rom. 5.10. ende 8.7. - Ephes. 5.10.

(13) Gal. 5.3.4. - Gal. 3.10.12.

[p. 191]

toe betale: dat is te segghen, dat men de eeuwige toorne Godes, de eeuwige vloeck ende verdoemenisse draghe, dewijle Gods vonnisse eenmael uyt gesproken, in der eeuwicheyt dueren moet; ende de mensche doot wesende, ende van het leven eenmael afgesondert zijnde, sich in het leven nemmermeer in eeuwicheyt en can weder brengen. Soo is dan, seggen sy alle mondt gestopt, ende alle vleesch schuldich voor Godt ⁽¹⁾. Maer Gods barmherticheyt is daer in gheopenbaert, dat op Christum Jesum, dat onbevleckte lam Godes ⁽²⁾, de straffe onser zonden ghelegt is gheweest ⁽³⁾, dat hy onse smerten ghedragen, ende onse zonden gheladen heeft ⁽⁴⁾, dat hy mensche gheworden zijnde, ende onse natuere hebbende aenghenomen ⁽⁵⁾, heeft ⁽⁶⁾ desen vloeck, desen toorne Gods, dese doot ende dese Helle op sich genomen, ende door sijne ⁽⁷⁾ eeuwighe goddelijcke cracht (overmidts hy oock een, eeuwighe Sone Godes ⁽⁸⁾, jae Godt selve ⁽⁹⁾, ende de rechte oorspronck ende fonteyne des eeuwighen levens ⁽¹⁰⁾ was) overwonnen ende te niete ghedaen, ende den menschen die in hem ghelooven ⁽¹¹⁾, het leven ende de gherechticheyt ⁽¹²⁾ om niet ⁽¹³⁾, ende uyt enckele genade geschoncken ⁽¹⁴⁾. Soo dat sy nu in de persoon Christi Jesu, als lidtmaten sijns lichaems, voor Godes oogen connen in alle vrijmoedicheyt bestaen ⁽¹⁵⁾, wetende ghewisselijck dat Godt haer een goetgunstighe lieve Vader is ⁽¹⁶⁾, ende hen hare zonden niet meer toe en rekent ⁽¹⁷⁾, maer vergheeftse hen ghenadichlijck ⁽¹⁸⁾, nae schuldt ende nae straffe ⁽¹⁹⁾, niet om eenighe haerder voldoeninge wille ⁽²⁰⁾, maer uyt cracht der voldoeninghe ⁽²¹⁾ ende betalinghe

(1) Rom. 5.19.

(2) Joan. 1.29. - 1. Petr. 1.19.

(3) Esaie. 53.5.

(4) Pet. 2.24. - Es. 53.4.4.6.7.

(5) Galat. 4.4.

(6) Gal. 3.17. - 2. Cor. 5.21. - Actor. 2.24.

(7) 1. Pet. 3.18.

(8) Col. 1.15.16.

(9) Joan. 1.1.2.

(10) Joan. 1.4.

(11) Joan. 3.15.16.18.36.4.14.5.24.6.35.40.7.38.

(12) Rom. 3.22.26.22.30.4.5.24.5.1. - Gal. 2.16.17.20.3. voorgaens. 5.6. - Philip. 3.9. - Col. 1.22.23.

(13) Rom. 3.24. - Ephes. 2.8.9.

(14) Rom. 4.4. - 2. Tim. 1.9. - Tit. 3.5.

(15) Ephe. 3.12. - Rom. 5.1.8.1.32.33.34. - Hebr. 10.22.

(16) Rom. 8.16. - Gal. 4.6.7. - 1. Joan. 4.19. - Esaie. 49.15.

(17) Rom. 4.7.8. - 2. Cor. 5.19.

(18) Rom. 3.25.4.7. - Luce. 1.77. - Coloss. 1.14. - Hebr. 8.12. - Esaie. 43.25. - Ezech. 36.22.

(19) Psal. 103.12. - Jerem. 31.34.

(20) Esai. 43.23. - Ezec. 36.12.

(21) 1. Joan. 2.2. - 1. Pet. 1.19.

[p. 192]

Christi Jesu, welcke heeft betaelt het ghene dat hy niet gherooft en hadde ⁽¹⁾, ende heeft niet alleenlijck onse schuldt, maer oock onse straffe op sich ghenomen ⁽²⁾, ende in sijnen persoone volvoert; derhalven hy te rechte ghenoemt wordt onse rantsoen-gelt ⁽³⁾ onse versoeninghe ⁽⁴⁾, onse volle betalinghe ⁽⁵⁾, ende de duere-prijs onser salicheyt, buyten den welcken geen salicheyt, geene rantsoeninge noch verlossinghe ter weerelt en is ⁽⁶⁾; ende derhalven, seggen sy, dat de ghene die wederom op een nieu met Godt wilt bestaen te rekenen, om hem te betalen (het zy int gheheele oft eensdeels) 't ghene dat sy hem schuldich zijn, die vallen van de genade af, maken sich selven schuldich in de gantsche wet, ende maken Christum, voor soo vele alst hen aengaet, gantschelijc onnut ende te niete ⁽⁷⁾: dewijle doch in het gherechte oordeel Gods, de zonde soo grouwelijck is, dat sy met geene dinghen ter weerelt can geboetet oft betalet worden, dan enckelijck ende alleenlijck met de eeuwige doot ende verdoemenisse, oft ymmers met de heylige ende welrieckende offerhande des lijfs ende des bloedts Christi Jesu, welcke voor Godt den Vader verschijnet ⁽⁸⁾, tot volcomene verghevinge der zonden aller der ghenen die hare vertrouwen ende geloove daer op stellen. Wel staen sy bekent, dat Godt daerentusschen sijne kinderen op dese weerelt oeffent, ende hare geloove beproeft met velerley bedruckinghe, cruys ende lijden ⁽⁹⁾, eensdeels op dat sy hare jammer ende ellende te rechte leeren bekennen, ende dies te vlijtiger haren toevlucht nemen tot sijne genade ⁽¹⁰⁾, eensdeels, op dat sy daer door, haer hooft Christo Jesu gelijckformich worden, ende met hem de zonden afsterven, om in eene nieuwicheyt des levens op te staen, ende hier namaels met hem in alle eeuwicheyt te leven ende te regneren ⁽¹¹⁾.

(1) Psal. 99.5.

(2) Esaie. 53.5.

(3) 1. Tim. 2.5.

(4) 1. Joan. 2.2.

(5) 1. Cor. 6.10. - Rom. 8.38.

(6) Act. 4.12. - Colos. 2.10.

(7) Gal. 5.2.3.4.

(8) Rom. 8.33. - Hebr. 9.24. ende 10.12.

(9) 1. Pet. 1.7.

(10) 1. Pet. 5.6. ende 4.12. - Hebr. 12.5.6.7.8. - Psal. 30.7.8.119.67. - 1. Cor. 11.32. - Rom. 5.3.4.

(11) 1. Pet. 4.13. ende 3.18. - Hebr. 12.2. - Coloss. 1.24. - Rom. 8.17.27.28. - 2. Tim. 1.8. - Mat. 22.37. - Marc. 22.29.30.

[p. 193]

Maer gheensins en willen sy toestaen, dat dese bedruckinge, cruys ende lijden, souden eenichsins connen wesen de betalinge oft het rantsoen-gelt, jae oock niet voor de minste zonde die men soude connen verdencken. Oock versaken sy ons plat af, dat alle de goede wercken die een mensche soude connen gedoen sijn leefdaghe lanck, souden eenichsins tot betalinghe van de minste zonde connen gedienen; dewijle de mensche doch schuldich is Gode een eeuwighe ghehoorsaemheyt te bewijsen, hebbende hem lief van gantscher herten, uyt alle sijne cracht, uyt alle sijne verstant, ziele, ghedachten, ende uyterste vermoghen, ende sijnen naesten gelijck als hem selven: alsoo dat oft hy dit alles volcomentlijcken volbracht hadde, (dwelck van gheenen mensche geschieden can ⁽¹⁾, midts wy alle int Adam verdorven zijn ⁽²⁾, ende dat alle het gedichsel der menschen herten ⁽³⁾, ende alle het voornemen sijns vernufts is enckele boosheyt ende vyandtschap tegen Godt van der jeucht op) soude hy noch evenwel een onnut knecht blijven ⁽⁴⁾, ende soude niet meer ghedaen hebben, dan hy van plichts weghen schuldich was te doen; soo verre ist dat hy daer mede soude connen Gode voldoen ende betalen voor eenighe overtredinge, die hy soude van te vooren begaen hebben. Want, als het aen een rekenen der wercken quame, soo moest men te deghe rekenen, ende niet ten halven, segghen sy, oft anders het werck en ware gheen werck ⁽⁵⁾; maer soo de mensche daerenteghen ghenade versocht ende gheen recht, soo moeste hy alle sijne wercken, alle sijne gherechticheyt ende heylicheyt, ende alles wat hy oyt ghedaen hadde met Paulo versaken ⁽⁶⁾, ende voor schade, jae voor dreck rekenen, om de gherechticheyt des gheloofs uyt ghenade deelachtich te worden, oft anders ghenade en ware gheen ghenade ⁽⁷⁾. Ende van hier trecken sy noch al voorts, ende besluyten aldus: soo nu Godt gheene gherechticheyt der wercken ⁽⁸⁾,

(1) Gal. 2.10. - 1. Cor. 8.46. - Rom. 3.9.10.11.19.22.

(2) Rom. 5.12.17.19.

(3) Luc. 17.10.

(4) Rom. 8.7. - Gen. 6.5.8.21. - Joan. 3.6.

(5) Rom. 4.4.11.6.

(6) Phil. 3.7.8. - Galat. 5.16.

(7) Rom. 11.6.

(8) Gal. 2.16.3.11.12. - Rom. 10.5.

[p. 194]

die hy in sijne wet selve gheboden heeft, soude willen aenveerden tot betalinghe der schuldt, hoe veel te min ⁽¹⁾ soude hy willen ontfanghen de wercken, die de menschen selve uyt hare eyghen cop verdicht ende ghevonden hebben, daer hy noyt woordt van bevolen en heeft? Als namelijck, Missen te hooren, van d'een kercke in d'ander te loopen, van d'een altaer aen d'ander te rinckelroyen, bedevaerden te doen, een hayren cleedt aen te trecken, sich selven te geesselen, een Monicx-kappe over het hooft te trecken, beloften te doen die Godt noyt ghevordert en heeft, ende andere dierghelijcke wercken, die de h. Kercke voor seer verdienstlijck acht, ende noemtse Opera supererogationis, dat is te segghen, overtollighe oft overbodige wercken, om datse Godt niet gheboden en heeft; ende derhalven can men hier door noch meer doen, dan men schuldich is te doen: dese, segghen sy, en sullen niet alleenlijck van Godt niet aengenomen worden voor goede betalinghe, maer sullen oock voor quaet alloy, jae voor Godslasterige grouwelen gheachtet ende gherekent worden ⁽²⁾, ende voor opentlijcke versakinge ende vertredinghe ^* des vergoten bloedts Christi Jesu.

Help l. Vrouwe van seven Eycken, help S. Lieven, S. Rombolt, S. Goele, S. Jacob van Compostellen, met alle uwe schelpen ende pelgrims staven, help alle lieve Santen ende Santinnen, wiens reliquien van onse l. Moeder de heylighe Kercke devotelijck worden aenghebeden. Hoe soude onse l. Moeder doch alsoo verseylt wesen? Souden dan alle Catholijcke devote menschen alsoo sonder haren weerdt rekenen, ende tot noch toe altijdt gherekent hebben? Souden alle onse voorvaderen anders niet verdient noch ghevordert hebben, met hare clooster-stichtinghen, kerck-aelmissen, ende andere dusdanighe devotien? Soude dat alle verloren gaen? O neen, dat zy verre! liever souden wy de gantsche Schrift, met Petro ende

(1) Esai. 1.12.58.5. - Jere. 7.12.13.14; 9.13.14.10.8.18.22.

(2) Es 1.1.12. etc. als vooren.

* Var. In den jongeren text ontbreken de woorden: ende vertredinghe.

[p. 195]

Paulo, ende alle den hoop versaken, dan datter een alsulcke Scandalum soude onstaen in de heylige Catholijcksche, Apostolische, Roomsche, Pauselijcke Kercke. Want soo dat waer ware, soo moesten alle onse drecketen ende drecketalen, alle sententien ende sententiarien, alle ordonnantien, instellingen, ghebruycken, usantien, privilegien ende oude hercomen der heyliger Kercken, alle Missen ende misgewaedt, alle Papen ende paperijen, ende d'een Duyvel met den anderen te niete gaen; soo moesten de Lutherianen, Zwinglianen ende Calvinisten wederom het landt innemen, ende alle de h. gheschoren hoop, met alle de sophisten ende theologanten van Loven, met alle de nieuwe Bisschoppen, Abten, Monicken ende Prelaten het veldt ruymen. Waer toe soude ons dan dienen, dat duc d' Alba ende sijne Spaengiaerts eene soo lange ende verdrietelijcke wegh hebben aenghenomen, om der Bisschoppen ende Papen trawanten ende hanghdieven te wesen, ende de vervallene Roomsche Kercke wederom op hare voeten te helpen? O neen, neen, wy willen ons dit in eeuwicheyt niet laten wijs maken, dat de Schrift alsulcx soude leeren. Want anders moeste de Schrift kettersch wesen, ende de h. Roomsche Kercke gantsch teghen vallen, ende alsoo soude de Schrift also wel het bernen verdient hebben, als de Hughenoosen ende Calvinisten. Voorwaer onse doctoren van Loven hebben ooc de Schrift versocht, ende onse nieuwe Bisschoppen lesen oock daghelijcx hare ghetijden ende misboeck, ymmers als sy den tijdt hebben; maer sy en vinden dit alles daer in niet gheschreven: daerom moet men segghen, oft dat de ketters andere Evangelien ende Epistelen hebben, dan die in onse misboeck staen, ende in de Kercke ghelesen worden, oft datter al wat anders in de meulen is, dan men ons segghen wilt. Want al ist sake dat onse Moeder de heylighe Kercke den ketters dit wel toegheeft, dat Christus is onse rechte salichmaker, ende heeft voor onse zonden ghenoech voldaen, op dat het niet en schijne dat sy Christum Jesum gantschelijck verschoven heeft, ende uyt sijnen stoel verdreven, nochtans, dat en is alsoo niet

[p. 196]

te verstaen, als oft hy daerom moeste voor onse volle betalinghe ende rantsoen-gelt enckelijck ghehouden worden, oft dat hy alsoo soude onse vrede met Godt den Vader, door de offerhande sijns lichaems ende sijns bloedts, hebben uytghericht, dat wy nu, uyt cracht sijner voldoeninghe, souden voor rechtveerdich ende kinderen Gods gheachtet worden, ende eene ghewisse gheloove ende versekeringhe hebben, dat Godt ons om sijnent wille onse zonden vergheven heeft, ende is ons eene goetgunstige Vader, ghelijck als de ketters uyt haren Bybel willen beweeren. O neen, het en wilt alsoo saecht niet toegaen. Wy moetender al anders aen: wy moeten selve met onse eyghene penninghen onse schuldt lossen, ende Gode voor onse zonden genoech doen, oft anders soude het spel niet deughen.Want het en betaemt Gods barmherticheyt niet (segt het Concilium van Trenten) ⁽¹⁾ dat hy ons soude onse schuldt om niet vergheven, sonder voorgaende voldoeninghe.

Ende al ist sake dat Paulus wil beweeren, dat Abraham van gheene voorbereydinghe noch voorgaende wercken sich voor Godt roemen can ⁽²⁾, jae, dat den ghenen die niet en werckt, maer ghelooft in hem die den ongodtlijcken rechtveerdicht, desen wordt sijn gheloove tot rechtveerdicheyt gherekent, ghelijck oock David spreeckt van de salichmakinghe des menschen, dien Godt de rechtveerdicheyt toerekent sonder wercken, segghende; salich zijn sy, wiens ongherechticheden vergheven zijn, ende wiens zonden bedeckt zijn, salich is de man, welcken Godt gheene zonde toerekent; nochtans soo heeft de h. Gheest des Conciliums van Trenten het contrarie besloten, segghende aldus: Soo wie beweeren wil, dat de ongodlijcke gerechtveerdicht wordt alleen door het gheloove, soo dat van sijnent weghen niet en soude noodtsakelijck mede wercken, om dese ghenade Godes te ontfanghen, die zy vervloeckt ⁽³⁾.

(1) In de 14. sessie, de satisfactionis necessitate et fructu. cap. 8.

(2) Dit zijn de eygen woorden Pauli tot den Romeynen, int 4. cap. 2.5.6.7.

(3) Dit zijn de eygen woorden des Conciliums van Trenten, in de 6. sessie.De institutione. Cano.

[p. 197]

Ende de doctoren van Loven hebben eens voor allen ghekent ende ghewesen, dat Godt niet en mach yemanden uyt den gheloove rechtveerdicheyt toerekenen, die selve niet rechtveerdich en is. Want siet, dit is het slot des e. ende hooghgheleerden Magistri nostri Joos Ravesteyn van Thielt, in het boeck dat hy nu onlanghes gheschreven heeft teghens de confessie der Lutherianen van Antwerpen ⁽¹⁾: Dese toegherekende rechtveerdicheyt, seght hy, strijdt, in den eersten, teghen het natuerlijck vernuft: want het en can met gheene natuerlijcke reden bestaen, dat een die in sich selven geene wijsheyt en hadde, soude nochtans wijs ghenoemt worden; oft rechtveerdich, die selve gheene inwendighe rechtveerdicheyt binnen sich en hadde.

Ten tweeden, is sy lasterlijck teghen den h. Gheest, welcke heeft velen mannen ghetuyghenisse in de Schrift ghegheven, dat sy voor Gode rechtveerdich zijn geweest; ende alsoo soude de h. Gheest in eene valsche ghetuyghenisse betraept worden.

Ten derden, strijdt sy oock teghen de leere der Catholijcken Vaderen, etc.

Siet, hier hebben wy een clare vonnis ende onwederroepelijcke sententie, ende het moet daerop blijven, als dat Paulus qualijck ghesegt heeft, dat Godt den ongoddelijcken rechtveerdicheyt toerekent sonder de wercken. Want wat is met dese toerekeninghe te doen? Onse vernuftighe Magistri nostri van Loven en connen dit met hare natuerlijcke reden, ende met alle hare Syllogismis, Quotlibeten, ende andere diepgrondighe speculatien niet begrijpen; noch en willen oock niet lijden, dat Godt soude rechtveerdicheyt toerekenen, oft de [onrechtveerdicheyt ende de] zonden [des menschen] bedecken om der verdiensten Christi wille, eenen die selve dadelijck niet

(1) Int boeck ghenaemt Confessionis sive doctrinae, qua nuper edita est a ministris, qui in Ecclesiam Antwer. irrepserunt, et Augustanae confessioni se assentiri confitentur, conjuratio, ghedruckt te Loven, by Petrum Zangrium, 1567. ende dit staet int 24. fol.

[p. 198]

rechtveerdich en ware, ende voor sijne zonden niet selve hadde ghenoech ghedaen; soo dat Godt niet gheoorloft en is, te noemen dinghen die niet en zijn, als of sy waren, ghelijck als Paulus hem nae gheeft ⁽¹⁾; oft ons te becleeden met een gherechticheyt ende ghehoorsaemheyt, die wy selve niet ghepleghet en hebben. Onse lieve Moeder de h. Kercke houdt het voor een dwaesheyt, ongeschicktheyt ende Gods-lasteringhe, dat Christus soude enckelijck wesen onse wijsheyt ⁽²⁾, onse rechtveerdicheyt, onse heylicheyt, ende onse eenighe verlossinghe. Sy wilt dat wy in ons selven ende by ons selven, onse eyghene wijsheyt, rechtveerdicheyt, heylicheyt ende verlossinghe sullen hebben, ende in het gherichte Godes bysetten, so wy ymmers voor rechtveerdich ende wijs willen gheachtet worden. Sy houdt het voor een dwase ende heyloose vertrouwen, dat men op eens anderen gherechticheyt soude vertrouwen. Sy wilt, dateen yeghelijck met sijne eygene gherechticheyt ende met sijne eyghene verdiensten by comen ^* sal, ende daer mede vergelden ende betalen alle de zonden ende overtredinghen, door de welcke hy soude eenichsins in het gherichte schuldich mogen wesen. Het is wel waer, dat de erfzonde wat voordeels heeft, ende en moet alsoo op den uytersten draedt niet ondertastet worden. Want hoewel de erfzonde is de ghene die ⁽³⁾ ons maeckt kinderen des toorns, ende in de doot brenghet, nochtans onse Moeder de heylighe Kercke wilt hier Godes strengicheyt een weynich matighen ende bepalen, ende tusschen beyden ten besten spreken, segghende ⁽⁴⁾, dat het Godes gherechticheyt niet en soude [moghen] betamen, dat hy op de selve wijse handelen soude met de ghene die voor den Doop onwetende in zonde vervallen zijn, als met de ghene die nae den Doop willens ende wetens den tempel Gods verontreynighet ^** hebben, ende den heylighen Gheest bedroevet.

(1) Rom. 4.17.

(2) 1. Cor. 1.30.

* Var. Toe comen.

(3) Rom. 5.12.17.18. - 1. Cor. 15.21. - Ephes. 2.3.

(4) Dit zijn de woorden des Concilie van Trenten, in de 7. Sessie, titul. de Satisfactionis necessitate et fructu, cap. 8.

** Var. Ontreynicht.

[p. 199]

Sy bekent wel, dat sy de doot verdient hebben, ende in Gods eeuwighe vloeck ende toorne van de eerste ure haerder gheboorte aen vervallen zijn; doch evenwel wilt sy de sake middelen tusschen de partijen, ende de boter slachten, die alle dinghen verbetert. Daerom wilt sy, dat Godt in de erfzonde met de afwasschinghe des Doops sal te vreden zijn, sonder eenighe andere betalinghe oft rantsoen-gelt daer voor te eysschen of te ontfanghen; derhalven sy oock den Doop ghenoemt heeft de eerste plancke, die ons uyt onse schipbrekinghe helpet. Maer beloy, aengaende de andere zonden, soo singht sy ons al een ander liedeken ⁽¹⁾, namelijck: Si quis dixerit peccata omnia quae post baptismum fiunt, sola recordatione et fide suscepti baptismi, vel dimitti, vel venalia fieri, anathema sit:

Dat is te segghen:

Soo wie beweeren wil, dat alle de zonden die men nae den Doop doet, souden vergheven, oft ymmers verghevelijck worden, alleen door het gheloove ende gheheughenisse des Doopsels, die sy vervloeckt.

[Dat is wel eenen anderen donder.] Siet ghy wel, dat dese plancke al te swac is, om ons uyt dit water te helpen, soo dat de Doop gheensins en is het badt der wedergheboorte ⁽²⁾, waer in dat Christus sijne bruydt soude hebben afghewasschen, om te wesen sonder vlecke oft rimpel, ghelijck als Paulus segghen wil ⁽³⁾, dan slechs voor alsoo vele als het de eerste aengheborene vlecke belanghet, ende niet voorder? Het en is oock niet meer een Doop der bekeeringhe oft penitentie, ghelijck als het in der Apostelen [ende Christi Jesu onses Heeren] tijden was ⁽⁴⁾. Want de heylighe Vaders, in het Concilie van Trenten ⁽⁵⁾, hebben vervloeckt alle de ghene die het souden willen noemen een badt ende Sacrament der bekeeringhe. Ende daerom hebben sy ons van een ander plancke voorsien, daer mede wy uyt dit water souden

(1) In de 7. sessie des Concilie van Trenten, de Bapt. Can. 10.

(2) Tit. 3.5.

(3) Ephe. 5.26.

(4) Mat. 3.11. - Marci. 1.4. - Luc. 3.3. - Act. 13.24.19.4. - Rom. 6.3.

(5) In de 14. sessie. Can. 2. De Sacramento Poenitentiae.

[p. 200]

connen (als met een paer verckens blasen) rustich swemmen, als namelijck, den boom der penitentie, met dry tacken, te weten, Confessio, dat is de biechte, Contritio, dat is herteleet, ende Satisfactio, dat is voldoeninghe ende volcomene betalinghe ⁽¹⁾. Want dit is de S. Christoffel die ons uyt dit meyr helpen can; ende hier door sullen wy het cleedt der onnooselheyt, in den Doop eenmael ontfangen, ende naederhant met zonden bevlecket, wederom afwasschen ende te rechte brengen. Daerom mocht men wel eenichsins segghen, nae het gevoelen onser l. Moeder de heylige Kercke, ghelijck als veel Catholijcke helden ghesegt ende geschreven hebben, dat Christus voor de erfzonde betaelt ende voldaen heeft, ende heeft ons gheaest doe wy noch vlugghe waren; maer als nu onse vederen ghewassen zijn, soo moeten wy voorts uyt het nest vlieghen, ende ons selven helpen; dat is te seggen, wy moeten selve voortaen voor alle andere zonden uyt onsen eyghen buydel betalen ende genoech doen. Want dit is de meyninghe van vele Catholijcke helden ende pilaren der h. Roomscher Kercken, soo als het uyt de voorschreven ghelijckenisse der twee plancken openbaer is. Maer nochtans, als het al wel overlegt is, soo en is dit noch de rechte toon noch de lul niet, die de heylighe Kercke in desen dans ghemeynlijck houdt; want daer uyt soude noch volghen, dat Godt gherechticheyt toerekent den ghenen die in haer selven niet gerechtich en zijn, ende soude om Christi Jesu wille de zonden vergeven sonder betalinge. Siet, onse Moeder de h. Kercke en wilt met dese toegherekende rechtveerdicheyt niet te schaffen hebben; sy en wilt Gode niet schuldich blijven, maer wilt de kerfstock fijn ende net afkerven. Daeromme heeft sy dit een weynich verketelbuetet, ende besloten dat men oock voor de erfzonden al wat betalen sal, ende Gode de handt vullen, op dat hy naemaels niet en segghe, dat hy het te vergheefs ende om niet gheschoncken heeft, om Christi Jesu wille. Want siet, dit is

(1) Int 4. Cano. der selver sessie, ende int boeck der Sententien, lib. 3. dist. 4.

[p. 201]

de eyndelijcke determinatie ende besluyt onser meesters der sententien, dat, hoewel het lijden Christi is de voornemelijckste verdienste waer door ons de ghenade, de heerlijckheyt ende de openinghe des Hemelrijcx vergunnet wordt, nochtans soo en is het nemmermeer de eenighe noch de heel volcomene oorsake des verdienens ⁽¹⁾: Het welcke wordt daer uyt openbaer, dat eeuwelijck met den verdienste Christi moet mede-loopen oft mede-wercken eenighe daedt ende werckinghe des ghenen die de ghenade ende eerlijckheyt ontfangt, het zy voor sich selven, indien hy volwassen is, oft voor een andere, die noch tot de jaren des verstandts niet ghecomen en ware; het welcke wordt genoemt, Meritum de congruo vel condigno, dat is te segghen, een verdienst uyt behoorlijcke billickheyt, oft een medeweerdich verdienst, etc.

Siet, alsoo moet dan oock in de erfzonde eenighe verdienstwerck ende betalinghe mede in het spel comen, namelijcken, het verdienst des Sacraments, het welcke (soo als onse l. Moeder de heylige Kercke spreeckt) gheeft den menschen de ghenade ex opere operato, dat is te segghen, uyt de eyghene weerdicheyt ende verdienstelijckheyt des werckes.

Want soo wie daerteghen beweeren wilde, dat de Sacramenten niet en souden ex opere operato, oft uyt hare weerdicheyt, de ghenade gheven ende aenbrenghen, maer dat het gheloove der beloften Gods soude tot vercrijginghe der ghenade genoechsaem wesen, (ghelijck als Paulus segt ⁽²⁾ dat Abraham de belofte Gods met gheloove heeft aengenomen, ende is daer door gherechtveerdicht geworden, ende heeft dan eerstgancks het Sacrament der besnijdinghe ontfanghen, tot een zeghel deser gheschonckene rechtveerdicheyt) die is in het Concilie van Trenten vervloeckt ende gheexcommuniceert ⁽³⁾. Ende, op dat het niet en schijne, dat dit Sacrament des Doopsels al te slecht is om de verghevinghe der zonden ex opere operato te verdienen,

(1) Dit zijn de eygen woorden der scolasticksche schrijvers, soo als sy by Gabrielem staen, int 3. boeck der Sententien, dist. 20. in de 5. conclusie.

(2) Rom. 4.8.12.

(3) Concilium Tridentin. Sess. 7. de Sacramentis, Canon. 8.

[p. 202]

dewijle doch het ghedoopte kindt daer niet en wercket, waer door het yet soude connen verdienen, daerom seght onse lieve Moeder de heylighe Kercke, dat het de peters voor hem verdienen; ende, op dat sy dese verdienste te vrijer mochten by setten teghen de aenclaginghe des Duyvels, ende dat het duerder soude moghen ghelden in den rekenboeck Godes, soo heeft het onse M. de heylighe Kercke fraeykens verciert, ende met vele costelijcke ware behangen, [(in sulcker voeghen, dat soo onse Heere, oft Johannes de dooper, oft yemant van de Apostelen weder inde wereldt quame, sy het niet meer en souden konnen kennen:)] als namelijck, met de crachtighe belesinghe ende besweeringhe des Duyvels, waer door hy terstont ruymen moet, ende den heyligen Gheest plaetse gheven; item, met veel h. cruyskens, die de Paep over het voorhooft, over de oogen, de ooren, de neuse, mondt, borst ende schouderen des ghedoopten kindekens maket, door welcke cracht de Duyvel met de erfzonde seven mijlen van daer gejaecht wordt, soo dat sijne verclaginghe niet een duyt ghelden en can. Daer nae wordt het kindt met Papen seever ende speecksel op de neuse ende ooren besmeert, het welcke speecksel een wonderlijcke groote cracht mede brenght, soo men wel dencken can, ende is Gode seer aenghenaem. Daerenboven wordt het oock met h. olye tweemael bestreken, soo dat het daer door noodtsakelijck de ghenade Gods ontfanghen moet. Ten laetsten gheeft men het een wit cleedt, oft een huyve, ende een bernende wassen keersse, welcke de peters in sijnen name ontfanghen, die ontwijffelijck Gode seer lief ende willecom is, ghelijck als de h. Kercke op den Paesch-avont alle jaer betuyget, [op dat hy 't niet en vergete,] singhende van de wassen keersse, die de Papen te dier tijdt wijen:

Talia igitur, Domine, digna sacris altaribus tuis munera offeruntur, quibus te laetari Religio Christiana non ambigit ⁽¹⁾.

(1) Dit staet in den Misboec, in oratione ad benedicendum ignem sabbatho sanctae Paschae.

[p. 203]

Dat is te segghen:

Soo offeren wy dan dy, o Heere, alsulcke gaven ende geschencken op dijnen altaer, over de welcke du dy (ghelijck als het Christelijcke gheloove gheensins en twijffelt) grootelijcx verblijdest, etc.

Hoe moet hy sich dan hier verblijden, als hy alle dese schoone geschencken ende fraeye ceremonien by een siet, waer mede de devote menschen de instellinghen sijns Soons Christi Jesu grootelijcx verbetert ende properkens verciert hebben? Soude hy niet billijcx de erfzonde met de gantsche schuldt quijt schelden, daer men hem soo eerlijck betaelt met wasch, met smout, met seever ende met speecksel? So en vergeeft hy 't dan niet om niet, noch oock eyghentlijck om der verdiensten Christi Jesu wille, ghelijck als de ketters willen segghen, maer hy wordt met ghereede penninghen betaelt. Ende, soo hy daer mede noch niet te vreden en is, soo steect men hem voorts een hoop verdiensten der lieve Santen ende Santinnen in de vuyst, om der welcken wille hy ontwijffelijck de heele schuldt vergheven moet, jae al waer sy noch eens so groot, soo datter niet een druppel meer over en blijft, [niet meer dan in heer-ooms kelck, als hy de Misse gesongen heeft.]

Maer hoe nu, mach een devote Catholijcksche herte dencken, is Christus dan by onse l. Moeder de heylige Kercke nergens ghesien noch gheachtet? O jae wel, want in sonderheyt ghebruyckt sy hem om alle de gaten te stoppen. Want, indien dat noch onse munte ende voldoeningen, noch die verdiensten der Santen niet ghenoech connen ghedoen, om de schuldt heel te betalen, ende datter eenighe somme blijft resterende, die leght men voort op sijnen rugghe. Maer, soo wy selve eenen ruymen buydel hebben, om alle de reliqua gantschelijck te voldoen, oft dat wy by eene van de Santen, daer wy goede devotie toe hebben, een goede borghe connen crijghen, die voor ons betale, soo en behoeven wy Christum niet vele te moeyen. Wy connen sijns wel derven, dan slechts alleene, als wy onse uyterste beste ghedaen hebben om selve

[p. 204]

te betalen, oft een ghenoechsame borghe te vinden; ende dat het dan niet hotten en wil, soo seght onse lieve Moeder de h. Kercke, dat Christus voort comen moet, ut suppleat nostros defectus, dat is, om onse ghebreken te helpen, ende de gaten te stoppen. Maer om dat dit al wat te ongheschickt schijnt te wesen, ende dat Christus dit qualijck mochte nemen, ende soude ons moghen van hem heel afwijsen, ende wederomme verseynden tot onse Baalim ende patroonen, daer wy onse hope eerst aen gesocht hadden, ghelijck als hy sich by sijne Propheten dickmael heeft laten verluyden ⁽¹⁾, soo dat wy dan tusschen twee stoelen in d'asschen souden sitten, ende aen alle canten verstooten worden, daerom hebben de Catholijcke doctoren het rabat een weynich verstelt, ende de koecke op een ander maniere ghebacken, ghelijck het uyt den boeck der voorseyde Jodoci Ravesteyn blijcken can, daer hy aldus schrijft ⁽²⁾:

Dat men ons opleght, als dat wy souden leeren dat Christus alleenlijck voor de erfzonde oft andere zonden al voor den Doop begaen, soude ghenoech hebben gedaen, ende dat de Missen souden voorts voldoen voor de andere zonden, en is onse meyninghe alsoo niet; ende soo daer eenighe zijn die alsulcke ghevoelen hebben ghehadt, wy verwerpen gantschelijck hare leeren.

Ende oock voorwaer, hare sonderlinghe meyninghe en behoort der Catholijcksche leere van der Misse tot gheenen vooroordeel ^* ghetrocken te worden; want selve het ghevoelen des heyligen Thomas de Aquino en is noyt alsulcks gheweest, het welcke blijckt uyt het ghene dat hy schrijft, in het derde stuck, op de eerste questie, int vierde artijckel, aldus:

Het is ghewis, dat Christus op dese werelt gecomen is, niet alleenlijck om die zonde te vernietighen, die oorspronckelijck

(1) Jer. 11.11.12.

(2) Int 80. blat des voorsz. boecx Jodoci Ravesteyn, tegen de Confessionisten van Antwerpen gheschreven.

* Var. Tot eenen voordeel.

[p. 205]

den naecomelinghen Adams is aengeboren, maer oock tot afwasschinghe aller zonden.

Ende in de 49. questie des voorseyden 3. stucx: Christus (segt hy) heeft ons van alle zonden verlost Causaliter, dat is, voor soo vele als het de oorsake aengaet, namelijck, uyt dien dat hy de oorsake onser verlossinghe heeft aengericht, door de welcke ons allerleye zonden connen vergheven worden, het zy voorleden, teghenwoordighe, of toecomende. Ende wederom: Om dat het lijden Christi is een sekere generale oft algemeyne oorsake der verghevinghe der zonden, soo ist ymmers noodich, dat het tot afwasschinghe der eyghene zonden worde aenghevoeghet, het welcke gheschiet door den Doop ende Penitentie, ende andere Sacramenten, welcke hebben cracht uyt dat lijden Christi, etc.

In somma, dit is hare meyninghe, als dat de zonden voor den Doope gheschiedt, gheen voordeel en hebben buyten de andere, maer moeten alle gelijck gheboetet worden, door penitentie ende Sacramenten; welcke zijn de rechte voldoeninghe ende het rechte rantsoen-ghelt, waer door Godt met ons versoent wordt, ende ons onse zonden vergheeft. Doch sy hebben dese cracht ghecreghen, niet eyghentlijck uyt haer selven, maer uyt dier oorsake, dat Christus alsulcx verdient heeft met sijn lijden: soo dat Christus nu oock sijn deel over al mede heeft, dewijle in alle verdiensten der Missen, der satisfactien, ende andere goede wercken, hy altijdt mede gheroepen wordt van onse lieve Moeder de h. Kercke, ende hem wort dit ampt bevolen, dat hy met de verdiensten der goede wercken ende satisfactie altijt als een dienstbode alomme sal mede loopen, ende maken dat sy in hare volle weerdicheyt ende eeren mogen blijven. Ende daerom ist, dat in alle benedictien, wyinghen, consecratien, besweeringhen ende belesinghen, in alle collecten, secreten, completen, ende alle ceremonien der h. Kercke, daer sy Godt bidt voor de verghevinghe der zonden, voor de eeuwighe salicheyt, ende alle andere gaven, 't zy gheestelijck oft lichamelijck, dat begheert sy uyt aensien ende door de

[p. 206]

cracht van hare aelmissen, vasten ende abstinentien, door de verdiensten der h. daghen, door de cracht ende weerdicheydt des ghewijeden waters, souts, keerssen, palmen, cruyden, olysel, smeersel, der reliquien, der heylighe cleederen; item, door de cracht der Sacramenten, der Missen, ende door verdiensten der h. ende andere diergelijcke dinghen; doch altijdt int leste hangt sy dit slot daer by: Per Christum Dominum nostrum, dat is te segghen, door Christum onsen Heere, als oft sy wilde segghen, dat de ceremonien ende creatueren die sy Gode offeren, zijn de rechte bruydt daer men om danst, maer dat Christus haer den sleyp draghen moet; oft dat sy zijn de rechte munte daer mede sy Godt betalen, ende voor hare schulden genoech doen, ende dat Christus is de gene die de penningen gangbaer ende van weerdden maeckt. Want dat dit het verstandt der h. Roomscher Kercken zy, blijckt merckelijck uyt het decreet des Concilie van Trenten ⁽¹⁾, in het welcke vervloeckt ende verbannen worden alle de ghene die beweeren willen, dat Christi ghehoorsaemheydt ende verdiensten souden wesen formaliter, dat is te seggen, wesentlijck, eygentlijck ende in sich selven, onse gherechticheyt, soo dat wy souden eygentlijck voor Godt gerechtveerdicht wesen, ende voor kinderen Gods gehouden uyt cracht der ghehoorsaemheyt ende verdiensten Christi: want dit schrijven sy onse eyghene rechtveerdicheydt, die ons van Godt inghestort wordt, als wy ons daer toe bereydet hebben, dat is, onse eyghene wercken, verdiensten ende voldoeninghen, eyghentlijck toe, ende segghen dat wy dit uyt Christi verdiensten alleen ghewonnen hebben, dat dese onse gherechticheyt der verdiensten, penitentie, satisfactie, ende andere goede wercken die wy doen, worden van Godt aenghenomen, ende in het rekenboeck Godes voor goede ware ende ganckbaer betalinge gepasseert. Waer mede de voorschreven Jodocus Tiletanus effen over een comt, schrijvende aldus ⁽²⁾:

(1) In de 6. Sessie, cap. 10. de justificatione.

(2) Int voorschreven boeck tegen de Confessie der dienaren van Antwerpen, int 21. bladt.

[p. 207]

Wy versaken dat de gherechticheyt ende ghehoorsaemheyt Christi soude de oorsake wesen, door de welcke wy formaliter, dat is te segghen wesentlijck ende grondelijck, souden gherechtveerdicht worden; maer, ghelijckerwijs als de eerste Adam door sijne ongerechticheyt ende onghehoorsaemheyt, is alleenlijck de oorsake geweest, waer door wy, die van hem afcomstich zijn, een yegelijck sijne eygene zonde in sich heeft, door de welcke hy eygentlijck ende wesentlijck een sondaer ende ongerechtige is, alsoo moet men oock verstaen, dat de gerechticheyt ende ghehoorsaemheyt Christi is alleenlijck een verdienstelijcke oorsake, waer door dat de ghene die door den gheloove ende Sacramenten des gheloofs uyt Christo herboren zijn, ontfangen nu selve een gherechticheyt van den Vader, namelijck, een yeder sijne eyghene ende inwendighe gherechticheyt, door de welcke hy eyghentlijck gherechtich is, ende de gherechticheyt der wet ghehoorsaemlijck vollenbrenght, etc.

Waer uyt men merckelijck verstaen can, in den eersten, dat Christus onse gherechticheyt niet en is, noch dat wy oock onse eygene gherechticheyt moeten versaken (ghelijck als Paulus ⁽¹⁾ beweert) om de gherechticheyt des gheloofs, welcke in Christo is, deelachtich te worden; maer ter contrarien, wy moeten onse eyghene gherechticheyt oprichten, gelijck als de Joden voortijden gedaen hebben, ende op ons ende in ons selven onse salicheyt soecken, gelijck wy op ons ende in ons van te vooren de zonde ende de verdoemenisse hadden. Ten anderen, verstaen wy hier uyt, dat wy niet eyghentlijcken door Christum, maer door den geloove ende Sacramenten uyt Christo herboren worden, dat is te seggen, dat Christus alleene oorsake is, dat onse wercken, onse voldoeninghen ende satisfactien, welcke [op sijn Rooms Catholijcx verstandt] begrepen worden onder dit woordeken Sacramenten, ons nochtans uyt hare eygen cracht, ende soo gesegt is, ex opere operato connen wederbaren ende salich maken: want dit is de

(1) 1. Cor. 1.50. - Jere. 23.6.33.16. - Phil. 3.8.9. - Rom. 10.3.

[p. 208]

eygentlijcke ende natuerlijcke beschrijvinge der Sacramenten, by onse l. Moeder de h. Kercke, dat een Sacrament ⁽¹⁾ eyghentlijck ghenoemt wordt het gene dat niet alleen een teecken is der genade Gods, maer oock forma, dat is, de wesentlijcke gestaltenisse der onsichtbare ghenade, soo dat het de selve afbeeldet, ende ooc de selve veroorsaket; derhalven de Sacramenten niet alleen de heylichmakinge en beteeckenen, maer ooc selve heerlijck maken, ende, gelijck als de glose merckelijck aenteeckent ⁽²⁾, ons rechtveerdich maken ex opere operato, dat is, uyt de weerdicheyt des wercx in sich selven: so dat de Sacramenten begrijpende onder sich onse devotien ende onse eygen wercken, zijn de eyghentlijcke natuerlijcke ende wesentlijcke oorsaken onser salicheyt, ende maken ons formaliter rechtveerdich, maer Christus alleen causaliter, dat is, om dat hy daer mede comt als een generale ende wijdt-verscheydene oorsake. Sy zijn de croon in de camer, sy hebben het roer in de handt, ende stueren het schip; maer Christus mach slechs mede helpen roeyen als een boodtsgheselle; doch men doet hem daerentusschen dese eere, dat hy ooc mede van den raet is, om te raden hoe men het schip best stueren sal, jae, men gheeft hem oock derhalven nae, dat hy mede een van de voornemelijckste oorsaken is, dat het schip wel vaert, daer het anders mochte aen een strandt oft teghen een clippe ontwee breken. Derhalven als een goet ende devoot Catholijcks mensche op sijn sterf-bedde light, men sal hem sijn hooft met Christo niet vele breken, noch met het vertrouwen (dwelck by op Christi doot ende lijden hebben moet) vele quellen; maer insonderheyt sal men hem vermanen van biechten, Godt in te nemen, ende ghesmeert te worden, ende dan voorts van een wasse keersse by hem te hebben ^*, met een Crucifix in de handt, ende van een capelle oft een clooster te stichten, van een hoop zielmissen te verordenen, van vigilien ende anniversarien te

(1) De m. der Sentent. int 4. boeck, 1. distinct. 1. cap.

(2) Henricus Urimaria, op de selve distinctie.

* Var. Te nemen.

[p. 209]

ghebieden, ende andere dierghelijcke. Ende soo dan Christus by ongeluck daer mede vermeldet wordt, dat geschiet aldermeest, om de voorseyde Missen, vigilien, anniversarien ende den anderen bras beter te stueren ende op de beenen te helpen, want hy alleene en wordter doch niet gheacht. In somma, Christus is der h. Roomsche Kercke enckelijck daer toe nut ende voorderlijck, om van quaet alloy goede munte te maken. Want ware Christus niet ghestorven, Godt soude ontwijffelijck ghewilt hebben, dat men sijne wet in allen stucken volcomelijck hadde onderhouden. Hy soude alle dinghen nae sijn woordt ende sijne wet hebben willen richten, sonder op onse devotien ende h. verdichte wercken, oft op S. Franciscus ende S. Dominicus reghel eenichsins te achten; ende hy soude ten laetsten oock alle overtredinghe sijner wet hebben willen straffen, met de eeuwige vloeck, doot ende verdoemenisse, sonder op onse satisfactien ende voldoeningen eenmael te willen sien. Maer nu, als Christus ghestorven is, soo mach hem de Roomsche Kercke vast een capruyn met hoy vullen, sy mach sijne gheboden vry te rugghe stellen, ende hare eyghene gheboden, goetdunckent ende devotien in de stede dringen, ende mach hem vast met speecksel ende water, met asschen ende stof, met sout ende smout, met ruet ende wasch, vyer ende roock, cruycen ende vanen, met schellen ende bellen, met loopen ende rennen, springhen ende danssen, genoech doen ende betalen. Hy moet het al in danck nemen, by dien slechts dat men dit liedeken daer by voeghe, Per Christum Dominum nostrum: want dit is de boter die het al verbetert, ende hier mede wordt hy van stonden aen ghepaeyt ende te vreden ghestelt. Hebben de Catholijcken dan niet een goede ende saechtmoedighe Godt, die hem alsoo met mosselschelpen laet betalen? Maer het en is gheen wonder, dewijle hy hem wel laet op eten, nae dat men ghenoech met hem ghespeelt, heeft, als de catte met de muys doet.

Nochtans, op dat hy sich niet en beclaghe, als oft men met hem spottede, om dat men de overtredinghe sijner wet soo

[p. 210]

licht achtet, soo hebben sy hem sijne lesse voor ghespelt, ende seer neerstelijck ^* ghedetermineert ende ghewesen, dat alle zonden niet dootlijck en zijn, maer datter slechs seven dootzonden zijn, die met hare tacken ende vruchten den doot verdient hebben; de andere zijn al te hoop lichte, daghelijcksche ende vergevelijcke zonden, die hy met geene doot, maer slechs met een kinder-roede sal mogen straffen. Ende hier op heeft sy voorts alle hare verdiensten ende satisfactien gewerdeert, een yeghelijck nae sijnen prijs, op de uyterste pennincks-weerde, ende heeft S. Michiel de weeghschale bevolen, met opene last ende commissie, dat hy alle de zonden der Catholijcke menschen soude rechtveerdelijck wegen, teghen de straffen die hen Godt toeseyndet, ende ooc tegen hare deuchden ende verdiensten, met bespreck ende voorwaerde, dat soo de deuchden ende straffingen maer een aes twee oft dry, oft een half loot, oft ymmers een cleyn gewichte te licht waren, soo soude Christus dat met het verdienste sijns lijdens ende sijns doodts mogen voort op legghen. Maer soo het geschilgroot ware, ende de pijne weerdt datmender op lettede, soo souden sy tot een remedie of teghenghewichte de schale voort vullen met cloosterstichtingen,[Munnick-devotien] met Missen, bedevaerden, Pater nosteren ende Ave marien, met wasse keerssen, met asschen, met speecksel, met wywater, met Paus bullen ende aflaets-brieven, met Monicx-cappen, minnebroeders gordelen, mosselschelpen, ende andere dierghelijcke tuych meer, tot dat het tot een effen ghewichte ghecomen ware. Maer soo de deuchden ende verdiensten overwegeden, soo soude hen het overghewichte noch te bate comen teghen den toecomenden tijdt, oft ymmers om eenen goeden vriendt mede te deylen, oft een zielken uyt het Vaghevyer te rantsoneren. [Ende siet wat een schoone saecke dat het zy, datmen desen S. Michiel tot een goede vriendt hebbe; want alsmen de wercken des Keysers Henrici, des eersten Otthonis broeders soone, die hen seer devoot was gheweest, soude in

* Var. Meesterlijck.

[p. 211]

de schale weghen, ende dat de schale niet al te rechte en ginck, hy nam fraeykens eenen gouden kelck, ende worp hem in de schale, om de goede wercken te doen overweghen; waerom den armen Duyvel soo ghestoort worde, dat hy des kelcx boet uyt spijt in stucken brack. Ende op datmen niet en twijffele of dit is al waer, de h. Kercke heeft den selven kelck tot oorconden der waerheydt, noch etlijcke hondert jaren, tot aen onse tijden toe, bewaert, in de stadt van Meerspurg, voor een heylige reliquie.] Ende daerom heeft onse Moeder de h. Kercke groote afbrekinghe ghehadt, om tot eene effene verwaerderinghe der misdaden ende der straffen te comen, het welcke sy met clare schriften sterckelijck bevesticht heeft, namelijck, daer Joannes de Dooper segt: Facite fructus dignos poenitentiae, dat is te seggen, Doet vruchten, welcke bequame zijn oft weerdich tot de bekeeringhe ⁽¹⁾. Want hier uyt heeft sy besloten, dat de ghelegentheyt ende grootheyt der straffe ende pijne moet effen ghelijck vallen, nae de ghelegentheyt ende grootheyt der schuldt: ghemerckt dat de vruchten der goeder wercken en behoeven niet even groot te wesen, in eenen die weynich ghesondighet heeft, als in eenen die vele ghesondighet heeft, etc. Ende daerom, so Godt eenen hier op deser weerelt toeschickede armoede, kranckheyt, hongher ende commer, oft eenich andere cruys, soo moeste dit oock ghewaerdeert worden teghen sijne zonden ende misdaden; ende soo daer bevonden werde, dat het cruys ende de straffe meerder ware dan de zonde, ghelijck als onse Moeder de h. Kercke sich laet duncken, dat sulcx lichtelijck gheschieden can, soo sal dat afgecort ende wederom vergolden worden met eenige goede belooninghe; oft soo het te groot ende te vele ware, dan dat het soude van Godt connen beloont werden, soo sal het in de aflaets-kiste bewaert worden voor de ghene die het sullen ghebreck hebben: want hen sal dit met een bulle toegheplaestert worden, ende sy sullender noch de vingheren nae

(1) De meester der Sentent. int 4. boeck. 16. dist. int 1. capit.

[p. 212]

lecken. Ghelijck als onse lieve Moeder de h. Kercke fijn uyt de Schrift besloten heeft, ghebruyckende daertoe eenen uytgedruckten text uyt Job, welcke seght ⁽¹⁾: Och! of mijne last ende bangicheyt mochte gheweghen worden, ende mijne smerten opgheheven in een weechschale, sy souden swaerder bevonden worden, dan het zandt van der zee; daerom ist dat mijne woorden my ontgaen zijn. Siet, hier uyt heeft onse l. Moeder besloten, dat Job met Godt in rekeninghe treden wil, ende wegen sijn cruys ende lijden tegen sijne zonden; ende dewijle sijn cruys meerder is gheweest (soo sy achtet) dan sijne schuldt, soo wilt sy dat dit overghewicht in des Paus kiste ghelegt worde, om een goedt gheselle daer mede te gherieven om een cleyne penninck, ende uyt de schulden te helpen. Ende, op dat hier namaels gheenen twist noch processen en souden vallen, om te weten welcke zijn lichte ende verghevelijcke zonden, ende welcke zijn sware doodtzonden, ende hoe dat men elcke zonde waerderen sal, soo heeft sy met hare sleutel, ghenaemt Allegorica expositio, een fijne schrift uyt de kiste ghelanget, om dit volcomentlijck te verclaren, segghende ⁽²⁾:

Dat, ghelijck voortijden in 't Paradijs de slanghe bekalde eerst de vrouwe tot de zonde, ende sy voorts de man daer toe beweghende, alsoo hebben wy nu oock de sinnelijckheyt binnen ons, welcke is de slanghe, ende daer nae de wijsheyt of het voornemelijckste des vernufts, welcke is de man, ende ten laetsten, de wetenschap oft het slechtste des vernufts, welcke is de vrouwe. Ende dat is de selve man, welcke, na des Apostels getuygenisse, ghenoemt wort, het beelt ende de eerlijckheyt Gods; ende is de selve vrouwe, die van den voorschreven Apostel ghenoemt wordt, de eerlijckheyt des mans.

Is dit niet wel diep ende scherpsinnich ghephilosopheert van onse Moeder de heylighe Kercke? Ik dencke voorwaer,

(1) Job. 6.2; ende wordt op desen propooste verhaelt van Tilmanno in Enchiridio Eckii, in titulo de Indulgentiis.

(2) Siet het 1. cap. des 2. stucks. - De meester der Sententien, int 2. boeck, 24. dist. 9. cap.

[p. 213]

dat de meester der sententien, erghens in een diepe kelder wesen moeste, doe hy dit speculeerde. Want het ware anders niet moghelijck, dat hy dese diepe verborghentheyt uyt sijn hooft ghegraven hadde. Maer [zwijght stil,] laet het ons noch voort uyt hooren.

Nu isser (segt hy) ⁽¹⁾ een gheestelijck houwelijck ende natuerlijcke verdrach tusschen desen man ende vrouwe, ende daer uyt connen wy ghemercken, wat een dootzonde ende wat een vergheeflijcke zonde zy. Want, ghelijckerwijs als de slanghe aldaer de vrouwe overredet heeft, ende de vrouwe haren man, alsoo gaet het oock met ons toe, als dat de sinnelijckheyt is de slanghe, welcke ontfanght de verlockinghen der zonden, ende blaestse der vrouwe, dat is de wetenschap oft het slechtste des vernufts, in; ende, als dese redelijckheyt sich verwillighet tot de verlockinghe, soo gheschiet het, dat de vrouwe de verboden vrucht eet, ende daer nae langht sy den man oock van het selve, soo wanneer sy der wijsheyt, oft het voornemelijckste des vernufts, sulcks inblaest; ende, soo dese daer oock in verwillighet, soo heeft de man mede van de verboden vrucht ghegheten. Indien dat de aenlockinghe blijft stekende in de sinnelijckheyt, ende niet voort en gaet, soo ist een seer lichte ende verghevelijcke zonde; maer soo het slechtste vernuft daer in verwillicht, namelijck de lust der ghedachten, sonder voort een voornemen te hebben van het selve te volbrengen, soo heeft de vrouwe alleene ghegheten, ende niet de man, welcke met sijne authoriteyt de wille bedwingt, dat sy tot het werck niet voort en gaet; ende dan ist somwijlen een dootzonde, somwijlen een verghevelijcke zonde, nae dat het langhe duert. Maer soo daer een volcomene begeerte des volbrengens by comt, soo heeft de man oock ghegheten, midts het voornemelijckste vernuft in de verlockinghe heeft verwillighet, ende dan is het een verdoemelijcke sware zonde, etc.

(1) De m. der Sentent. int selfde.

[p. 214]

Voorwaer S. Michiel sal hier wel te studeren hebben, soo hy desen reghel nae comen moet int ghewichte ende waerderingen der zonden, so hy in de Universiteyt van Loven, oft in de Sorbone van Parijs niet een wijle tijts wil comen blocken, om de glosen ende wtleggingen der sentency-schrijvers hier op te lesen ^*, ende te leeren verstaen. Ick en weet hem geenen raet, ten zy dat hy erghens eenen subtijlen bottoor in de theologie te vriende crijght, die hem hier uyt helpet. Doch niet te min can men wel de hooftsomme deser speculatien by een brenghen, als namelijc, dat wy niet schuldich en zijn God lief te hebben van gantscher herten, uyt aller zielen, ende uyt alle cracht, gelijck als hy in sijne wet geboden heeft, dewijle onse ziele van hem wel afwijcken can, ende haer tot de zonde begeven, sonder nochtans sich swaerlijck te vergrijpen, oft in den toorne Godes te vallen. Jae, men verdienter ooc groote belooninge mede, so wanneer men tot de zonde ende afvallinghe van Godt geporret wordt door de sinnelijcheyt, ende datmender tegen staet, soo dat de slanghe alleen van de verboden vrucht etet, ghelijckerwijs als de m. der sententien elders geschreven heeft.

[Ende het kan merckelijck blijcken by de legende van den h. Vader S. Franciscus ⁽¹⁾, welcke hem vindende becoren van sijn vleeschelijcke sinlijckheyt, ginck hem selven heel moeder naect in 't sneeu wentelen, troetelende daer een schoone witte vrouwe, die hy van sneeu gemaeckt hadde, om sijne lusten alsoo te boeten ende neder te legghen. Ende de goede broeder S. Alanus, ginc hy niet tot een schoon beeldeken van onse lieve Vrouwe, die haer bloote borsten inde handt hebbende, hem de mammekens scheen te bieden, ende hy badtdse aen met dese woorden: Fluat stilla de mamilla Virginis quae extinguat ardorem libidinis, dat is, Laet doch den drop uyt des Maechts borst vlieten, die den brandt mijnes lusts vercoele; alsoo men noch hedendaeghs tot een eeuwighe memorie

* Var. Uyt te lesen.

(1) Int 4. cap. der selver distin. op 't leste des capit. S. Francisci.

[p. 215]

siet gheschildert op een muer tot 's Hertoghenbosch. Ende in alle die andere goede ende eerwerdighe Vaderen, daer de legenden van crilen als een minnebroers aessac van broodtkanten. Hebben zy niet alle hare verdiensten te samen gehoopt, overmidts hare tentatien ende menigerley vleeschelijcke becoringen, die sy in de wildernissen versocht hebben? Verkeerende met de Duyvelen, verwandelt zijnde in schone vrouwen oft jonge vryers, ende met de onvernuftighe beesten? Daeromme ist, als de wet beveelt, dat alle de deelen van onse zielen vernuft ende verstant, sullen Godes ghehoorsaemheyt ende liefde toe-eygent ende gheheylicht wesen; men moet dat slechts by maniere van eenen raedt ende niet voor een ghebodt nemen;] ende ghelijckerwijs als men oock verstaen moet het genedat in 't 5.cap Matthei gheschreven staet ^*, van sijne vyanden lief te hebben, gheen quaet met quaet te vergelden, gheene andere mans vrouwen te begeeren, ende ander dierghelijcke; dat heeft onse Moeder de h. Kercke [altesamen] op de Pharizeische wijse alsoo uyt ghelegt, dattet maer enckele raedt, ende geen ghebodt soude zijn, ende dat derhalven niemandt daer in verbonden is, dan die de professie der volcomenheyt doet, als de Monicken ende cluysenaers, ende andere dierghelijcke. Waer uyt het blijckelijck is, oft dat Godt den gheest ende het herte des menschen niet gantschelijck gheschapen heeft, [maer alleen het edelste deel des vernufts, het welcke alleen hem volcomene liefde ende gehoorsaemheydt schuldich is,] oft ymmers, dat sijne wet niet heel gheestelijck en is, dewijle hy ^** van den heelen gheest gheene volle ghehoorsaemheyt en vordert, by dien slechts, dat de redelijckheyt sich tot zonden niet en begheve. In somma, men mach de zonde alsoo niet nemen, als of alle afwijckinghe van Godes wet ware een dootzonde, ende en conde met gheene satisfactie betalet wordon; maer men moet alle zonden weghen in de weeghschale

* Var. De oudere text luidt aldus: elders geschreven heeft. Ende daerom ist dat het gene dat Christus, Mat. 5, verhaelt, van sijne vyanden enz.

** Var. Dewijle sy.

[p. 216]

onser Moeder de heylige Kercke, welcke segt ⁽¹⁾, dat men voor alle daghelijcksche ende lichte zonden genoech doen ende volcomelijck betalen can, met een Pater noster ende Ave Maria, met op de borst te slaen, ende te segghen Peccavi, met wywater, ende in sonderheyt met een misken te knappen; maer voor de dootzonden moet men dit oock wel doen, doch vele strengher ende nauwer. Somma sommarum, de satisfactie is noodich tot alle zonden, nae mate ende gheleghentheyt der selver. Ende oft men sich schoon tot Godt bekeerde, dat en can niet baten, ten zy dat men volcomentlijck betale. Want dat de ketters segghen, dat Godt den sondaer sijne zonden vergheeft, soo wanneer hy sich tot hem bekeert ⁽²⁾, jae dat Godt der menschen zonden gantschelijck vergheet ⁽³⁾, ende worptse van sich ⁽⁴⁾, soo verre als het Oosten van Westen verscheyden is ⁽⁵⁾, ende versincktse in den afgrondt der zee ⁽⁶⁾, jae doetse te niete, als een roock of een wolcke, soo datter gheene gheheuchnisse der selver meer en is ⁽⁷⁾, effen ghelijck als hy oock vergheet alle de vrome daden der ghenen die sich int eynde tot boosheyt begeven, dat rieckt al na de mutsaerts: want onse Moeder de h. Kercke heeft merckelijck besloten, dat Godt gheene zonden en vergheeft, ten zy dat men hem, tot den laetsten penninck toe, daer van ghenoech doe, ende volcomentlijck betale. Sy wilt wel dat hy de schuldt vergheve, maer niet de straffe, ende daerom moet hy evenwel betaelt worden, ende doen effen alsoo, als oft ick mijnen schuldenaer quijt scholde alle sijne schuldt, ende den schuldlbrief in stucken scheurde, doch daerentusschen liete hem by den halse grijpen, ende in den kercker werpen, tot dat hy tot den laetsten helder toe belaelt hadde. Ware dat niet een groote genade, ende ware dat niet wel quijt ghescholden? Alsoo wilt oock onse lieve Moeder de h. Kercke, dat men de ghenadighe quijt-scheldinghe, die wy door het vergoten bloedt Christi Jesu

(1) Int. 4. boeck der Sentent. int 4. cap. der 16. dist.

(2) Ezech. 18.21.

(3) Jer. 33.34. - Hebr. 8.12.10.17.

(4) Ps. 103.12.

(5) Mich. 7.19.

(6) Esa. 44.22.

(7) Jer. 50.20. - Ezech. 18.24.

[p. 217]

verworven hebben, oock sal verstaen. Want Christi bloedt heeft de schuldt afgewasschen, segt sy; maer het wywater, de Misse, ende andere diergelijcke satisfactien, bevrijen ons voort van de straffe. Oft vele eer, het bloedt Christi Jesu heeft den ^* padt gestroyt, waer door nu de Missen, bedevaerden, wywateren, ende andere voldoeningen te poste moghen loopen na onser Godt, om hem te manen, op dat hy ons voort de straffe der zonden ^** quijt schelde; ende so sy niet rasch ghenoech en connen gheloopen, so zijn de verdiensten der Sancten ende Sanctinnen ooc vroech op, om het slot van de rekeninge effen te maken.

Want dat Godt de Heere de straffe der zonden nemmermeer quijt en scheldt, om dat vergoten bloedt Christi wille, sonder voorgaende voldoeninghe, dat wordt van onse Moeder de h. Kercke met uytgedructe texten der Schriften bewesen. Want alle de schriften ende exempelen, die de Lutherianen ende Hughenoosen by brenghen, om te toonen dat Godt sijne kinderen met cruys ende lijden oeffent, om hen tot een rechte verootmoedinghe ende bekentenisse haerder ellende te brenghen, oft om haer geloove te beproeven, oft oock wel, op dat hyse van de boose verkeertheyt deser weerelt afbrenghe, de selve ghebruyckt onse l. Moeder de h. Kercke, om te bewijsen dat Godt haer de schuldt alleene vergheven heeft, ende niet de straffe, [nademael dat hyse noch kastijdt.] Ghelijck als het exempel van Adam uytwijst, welcke, oft hy schoon nae sijne overtredinge, van Godt wederom vertroostinghe ontfanghen hadde, is nochtans evenwel ghestraffet gheweest met de lichamelijcke doot ende met alderleye cruys ende ellende, daer mede hy sijne schuldt betaelt heeft; item, het exempel van David, welcke hebbende teghen Godt swaerlijck gesondicht, ende wederom bekeert wesende, heeft wel vergevinghe sijner zonden ontfanghen, ende is dies niet te min noch naderhandt swaerlijck ghestraft gheweest; met vele andere dierghelijcke

* Var. Een padt.

** Var. Onser zonden.

[p. 218]

exempelen meer. Want onse Moeder de h. Kercke en wilt gheensins toestaen, datse Godt enckelijck soude ghestraft hebben, op dat sy onder sijne gheweldighe handt sich verootmoedigende, souden voortaen in ghehoorsaemheyt ende vreese wandelen, ende hare groote swackheyt bekennende, dies te vlijtigher sijne hulpe leeren aenroepen, [(gelijck als David menichmael selve getuyght) ende dat de gheheele Schrift, te recht wesende uytgeleyt, na den sin des letters wel klaerlijck mede brengt:] want dat is al calvinisterije. ^* [(Daerom onse lieve oude Moederken, die geenen nieuwen kost en mach, en vint daer geenen smaeck in;)] maer sy wilt gantschelijck hebben, dat dese straffinghen souden gheweest zijn als een randtsoen-geldt ende betalinghe, waer mede sy Godt souden ghepaeyt ofte te vreden ghestelt hebben, ende voor hare overtredinghe ghenoech ghedaen, jae oock verdient, dat de ghene diese nu aenroepen, souden van hare straffe verlost worden. Ten baet oft helpt dan niet, al wat dese ketters uyt de Schrift voorwerpen, om te bewijsen, dat soo Godt met den mensche wilde in het gherichte treden, gheen vleesch en soude moghen voor hem bestaen ⁽¹⁾; item dat de mensche ⁽²⁾ niet een van duysent soude connen beantwoorden ⁽³⁾; item ⁽⁴⁾ dat hy alle daghe, jae alle oogheblick, soo vele zonden doet die hem verborghen zijn, beneven de ghene die hem sijne conscientie overtuyghet, dat so Godt eenmael begonde nae de grootheyt oft menichte der zonden te straffen, daer soude noch mate noch eynde wesen; ja dat ⁽⁵⁾ alle gherechticheden der heylighen anders niet en zijn dan een bevleckt laken, soo dat ⁽⁶⁾ hare wercken geensins en connen in het gherichte Godes bestaen in haer selven, soo vele schillet dat sy souden voor betalingen connen aengenomen worden; item dat Godt ons straffet ⁽⁷⁾, niet nae de weerdicheyt ende verdienste onser

* Var. In den ouderen text: ghelijck als de letterlijcke grondt der Schrift mede brengt: want dat is al calvinisterije: maer sy wilt, enz.

(1) Psal. 143.2. - Psal. 130.3.

(2) Job. 9.3.

(3) Psal. 19.13.

(4) Job. 15.16.14.4. - Psal. 40.13.38.5. - 1. Cor. 8.46.

(5) Esa. 64.6.

(6) Psal. 143.2. - Rom. 3.20. - Galat. 2.16.

(7) Ps. 103.10.

[p. 219]

zonden, ende om voor de selve betaelt te wesen, maer ghelijck als een vader sijn kindt straffet ⁽¹⁾, namelijcken tot waerschouwinghe ende verbeteringhe; ende andere dierghelijcke meer, die al te lanck waren te verhalen: want dat zijn alle letterlijcke allegatien, ende daeromme en connen sy tot onsen propooste niet dienen.

Ende voorts dat sy by brenghen van den moordenaer aen het cruyce, den welcken Christus van gheene voldoeninghe noch betalinghe [en] vermeldet; item van Paulo, ende van soo menighe ende menighe andere, die uyt enckele barmherticheyt ende genade Gods, hebben om Christi Jesu wille vergevinge haerder zonden, soo wel aengaende de straffe, als aengaende de schuldt, vercreghen, dewijle Christus niet alleen onse schuldt, maer oock onse straffe op sich ghenomen hadde, daer en gheven wy niet een cruys om: want het zijn alle particuliere ende sonderlinghe exempelen ende previlegien, daer wy gheenen reghel van maken en willen. Want dese reghel van het Concilie van Trenten moet ymmers in eeuwicheyt vast ende onbeweeght blijven, als dat Godt geene zonde ten vollen en vergeeft, ten zy dat men ghenoech ghedaen hebbe, ende de verdiende straffe ghedraghen. Ende dat willen wy met een onwederlegghelijck argument wonderlijcken bewijsen: hoortslechts toe, ende merct, want hier sal een oye lammen: de ketters moeten ons toestaen, willen sy oft en willen [sy niet], dat niemanden sijne zonde vergheven wordt sonder penitentie: ende nu en is penitentie doch anders niet, dan een straffinghe der zonden. Want siet, aldus schrijft de meester der sententien ⁽²⁾: Poenitentia dicitur à puniendo, qua quis punit illicita quae commisit, dat is te segghen, Penitentie wordt alsoo genoemt van pijningen oft straffen, waer mede de mensche straft ende pijnicht het quaet dat hy gedaen heeft. Ergo, so is de sake al claer, ende de ketters zijn in de knip. Want dat zy

(1) Psa. 103.13. - Hebr. 12.6.7. - Job. 5.17.

(2) Int 4. boec der Sentent. int 1. cap. dist.

[p. 220]

willen hier uyt worstelen, segghende dat dit een groote leughen ende ezelsche plompicheyt is, dewijle dit woordeken Penitentia anders niet en beteeckent in goet Latijn, dan een berouwen, ende wordt alsoo genoemt, niet van het woordt punire, straffen, maer van het woordt poenitere, dat is te segghen sich berouwen, oft een leetwesen hebben, dat en can niet maken. Want wy antwoorden daer op, dat onse l. Moeder de h. Kercke met het nieuwe ketters Latijn niet te doen en heeft. Sy heeft een Latijn op haer eyghen handt, het welcke ghenoemt wordt Monicks Latijn, oft keucken Latijn; van het welcke een Spaenschen Cappellaen des Keysers Caroli des vijfden, binnen de stadt van Ausborch, tot eenen Duytschen seyde: Latinum nostrum non est sicut vostrum: Onse Latijn is niet als uwe Latijn. Ende daerom ist ons ghenoech, dat Poenitentia op onse Latijn alsulcx beduyden wil, ende het moet daer by blijven, al soude craey gheen voghel zijn. Ergo, soo is dit [een ronde O,] ghewis ende onghetwijffelt; ghelijck als het int Concilie van Trenten besloten is ⁽¹⁾, dat soo wie seggen wil, dat de gheheele straffe te samen met de schuldt vergheven wordt, ende dat de satisfactie of voldoeninghe anders niet wesen en soude dan het gheloove, waer door men ghewisselijck ghelooft, dat Christus voor ons soude voldaen hebben, die is vervloeckt ende verbannen; soo dat geene zonden vergheven en worden sonder satisfactie oft voldoeninghe. Ende nu, dewijle wy nemmermeer wel versekert en zijn, soo langhe als wy hier op der aerden leven, oft onse betalinge oock ten vollen aenghenomen wordt van onser Godt, dewijle het wel mochte geschieden, dat de ontfangers ende rentmeesters souden de selve onder de hant moghen houden, oft dat onse penninghen niet [soo] wel gangbaer en souden wesen in den Hemel, [als sy tot Romen zijn,] oft yet sulcx, waer mede onse kerfstock van Godes weghen niet wel en soude gepast ^*

(1) In de 14. Sessie. Canone 12. de Sacramento poenitentiae.

* Var. Een nieuwe.

[p. 221]

worden, soo heeft onse l. Moeder de h. Kercke hier over besloten ende geresolveert, dat niemandt en mach ghewisselijck weten noch segghen, dat hem sijne zonden vergeven zijn, oft dat hy soude voor Godes aenschijn sonder eenich twijffel gherechtveerdicht zijn, ofte Godes ghenade vercregen hebben. Want dit is het slot ende determinatie der h. Vaderen van Trenten:

Soo yemandt seght, dat het allen menschen tot verghevinghe der zonden noodich zy, ghewisselijck te ghelooven dat hem sijne zonden vergeven zijn, sonder eenighe wanckelbaerheyt, van weghen sijner eyghener swackheyt ende onbequaemheyt, te hebben, die zy vervloeckt.

Want, al ist schoon dat Godt de Heere ons dit selve ontwijffelijc belovet heeft, ende sijn verbondt daer mede bevesticht ⁽¹⁾, als dat hy om Christi wille onse ghenadighe Godt ende Vader wesen wil, ende onser zonden niet meer ghedachtich zijn, ende wil de selve om sijnen naem, ende niet om eenighe onse verdiensten, gantschelijck vergheven ende afwasschen, nochtans en moghen wy hem sulcks niet gantschelijck toe vertrouwen: want oft hy schoon seght, dat hy op ons ende onse zonden niet sien en wil, om ons nae de selve te oordeelen, nochtans wilt de heylighe Kercke evenwel, dat wy altijdt een achterdencken sullen hebben, oft het misschien anders quame; ende daerom sullen wy goede voorraedt ende provisie maken van verdiensten ende overtollighe wercken, om hem die selve in de handt te steken, ende daer mede te paeyen, als men een kindt met een poppe oft met een cleuter-spaenken paeyt. Derhalven al wat Paulus seght ⁽²⁾, dat alle kinderen Gods den gheest Godes hebben, die hen warachtelijcken ende wisselijcken ghetuyght dat sy kinderen Gods zijn, ende derhalven roepen sy, Abba O Vader, ende dat de ghene die desen gheest niet en hebben, Christo niet toe en behooren; dewijle alle de ghene die in Christo zijn, ende hem ghelooven,

(1) Jere. 31.34. Hebr. 8. etc. als hier vooren.

(2) Rom. 8.14.15. - Gal. 3.26.4 6. - Rom. 8.9. - Ephes. 3.22. - Ephe. 2.4.5.6.8.

[p. 222]

oock met eenen de vrijmoedicheyt ende den toeganck met een volle vertrouwen door het gheloove aen hem hebben; ende dat Godt, die rijck is in barmherticheyt, heeft ons door sijne groote liefde, daer mede hy ons lief ghehadt heeft, oock doe wy doodt waren door de misdaden, levendich ghemaeckt in Christo, door wiens ghenaede wy zijn salich gheworden, ende heeft ons mede opgheweckt, ende ghesettet in de Hemelen in Christo Jesu, makende ons salich uyt ghenade door het gheloove; ende dat niet uyt ons, het is Gods gave; niet uyt de wercken, op dat niemandt en roeme; soo dat niemandt van nu voort aen de wtvercorene Gods beschuldighen can ⁽¹⁾: want Godt ist diese rechtveerdich maeckt, ende niemandt en canse oock verdoemen, dewijle Christus voor haer ghestorven is, soo dat sy versekert zijn, dat noch doot, noch leven, noch enghelen, noch overheden, noch machten, noch teghenwoordighe, noch toecomende dinghen, noch hoochte, noch diepte, noch eenighe andere creatueren, salse connen scheyden van de liefde Godes, welcke bestaet in Christo Jesu onsen Heere, met meer andere dusdanighe dinghen die Paulus seght, en connen alle niets ghelden: want dat verstaet onse h. Moeder de Roomsche Kercke alleen op de ghene die uyt eenighe sonderlinghe openbaringhe sulckes versekert zijn, ende niet op de ghene die op Gods woordt ende beloften enckelijck betrouwen ⁽²⁾: want sy heeft eens voor allen besloten, dat een alsoodanich vertrouwen, soude een vermetene opgheblasentheyt wesen; maer als men op sijne eyghene verdiensten, goede wercken, ende satisfactien vertrouwet, soo is men ghewis, dat men in de rekeninghe effen uyt comen sal; oft immers, soo hier op dese weerelt noch niet ghenoech ghedaen en is, dat sal men voorts hier naemaels in het andere leven tot den laetsten penninck toe betalen, soo dat men Gode niet een mijte en sal schuldich blijven. Want daer toe heeft sy het salighe

(1) Rom. 8.33.34.39.

(2) Trident. Sess. 6. cap. 9. decret. De Justificatione. Int Interim des keysers Caroli int 8. ca.

[p. 223]

Vaghevyer verordent. Van het welcke wy nu voorts spreken willen, ende bewijsen dat het in de Schriften soo wel ghegrondet staet, als de satisfactien ende voldoeninghen, daer wy nu van ghesproken hebben.

[p. 224]

Dat VIII. capittel.

Waer in het Vaghevyer soo met texten der Schriften, als met der ervarentheyt, bevesticht wordt, ende ghehandelt van de remedien ende hulpmiddelen, daer mede de zielkens uyt het Vaghevyer ghelosset worden.

Het Vaghevyer dan heeft oock sijnen grondt op de h. Schrift. Want soo alle de Missen op de Schrift ghefondeert zijn, ghelijck als wy bewesen hebben, voorwaer de Misse van Requiem en mach gheen bastaert wesen. Ende, is nu de Misse van Requiem op de Schrift ghefondeert, soo isser ontwijffelijck een Vaghevyer. Maer laet ons uytghedruckte texten by brenghen, [om de ketters te beschamen]. Siet, daer staet in den eersten, by Paulum tot den Corinthen ⁽¹⁾: Dat niemant een ander fondament der leere legghen en mach, dan Jesum Christum. Ende soo wie op dit fondament bouwet gout, silver, costelijcke ghesteenten, hout, hoy, stoppelen, eens yeghelijcx werck sal openbaer worden; want de dach salt openbaren. Want het sal door het vyer gheopenbaert worden; ende hoedanich een yegelijck werck zy, sal het vyer beproeven, etc. Dit heeft onse lieve Moeder de heylighe Kercke op het Vaghevyer uytghelegt. Ende, hoe wel hier uyt soude volghen, dat alle menschen

(1) 1 Cor. 3.11.12.13. - Dese text wordt int 4. boeck der Sententien, cap. 1. dist. 21, jae by alle Catholijcke schrijvers verhaelt.

[p. 225]

sonder uytneminghe, soo wel die Sancten ende Sanctinnen, die de heylige Vader de Paus ghecanoniseert heeft, jae oock de Pausen selve, soo wel als henneken alle man, souden in het Vaghevyer moeten dansen; nochtans, dewijle dat sulcx met het gheloove der heyligher Kercke niet overeen en comt, van weghen der overbodighe verdiensten, die de Sancten voor haer ende voor hare goede vrienden ghedaen hebben, boven het ghene dat sy schuldich waren te doen, soo heeft sy slecht ende recht daer uyt besloten, dat alleenlijck de zielkens der genen die sonder dootzonde uyt dese weerelt scheyden, eer sy voor hare daghelijcksche zonden genoechsame penitentie ghedaen hebben, sullen int Vaghevyer een wijle tijdts ghebraden oft ghesoden worden, soo langhe tot datmense met zielmissen ende aflaets-brieven, als met een crauwel uyt den ketel hale ⁽¹⁾. Het welcke is grootelijcx te bemercken, overmidts daer uyt fijn besloten wordt: ten eersten, dat alle zonden, soo hier vooren bewesen is ⁽²⁾, niet doodtlijck en zijn, ende de eeuwighe verdoemenisse niet en verdienen. Ten anderen, oock siet men hier uyt het gene dat wy nu corts vermeldt hebben, als dat de doot ende dat lijden Christi slechts maer de erfzonde afgewasschen heeft, ende niet de dagelijcksche zonden, daer wy selve voor ghenoech moeten doen ⁽³⁾. Ende belanghende dat de ketters segghen, als dat Paulus, in den voorghehaelden text van gheen Vagevyer en spreeckt, maer verstaet alleenlijck te spreken, gelijck als het de text selve mede brenght, ende vele oude Vaderen hebben uytgeleght ⁽⁴⁾, van het vyer des h. Geestes, het welcke metter tijdt allerley leeren openbaert, die op het fondament, namelic Jesum Christum, ghebouwet zijn; ende segt dat de goede stichtelijcke leeren blijven staende in dese beproevinge; maer de onnutte menschen

(1) Siet het boeck, ghenaemt Compendium Theologicum, lib. 7. cap. 1. Bernardus de Bustis, int Rosaria, int 2. sermoen, int 1. stuck.

(2) Int 7. cap. des 2. stucks.

(3) Int Concilie van Trenten, in de 7. Sessie, can. 10. ende 14. Sess. cap. 8.

(4) Epiphanius, int boeck ghenaemt Ancyrotus, sprekende van de leere der h. Dryvuldicheyt, seght dat is een eenich fondament: ende brenght desen ext Pauli tot sijnen propooste.

[p. 226]

ghedichtselen moeten vergaen als hoy ende stoppelen voor het vyer, daer en hebben wy niet mede te doen; want dat en is maer een uytlegginghe van de letter ^*, ende niet nae den gheest oft Allegorie; het is ons slechts genoech, dat de h. Roomsche Kercke Paulum anders verstaen heeft, ende sijnen text op het Vaghevyer uytgheleght. Ghelijckerwijs sy oock uytghelegt heeft de ghetuyghenisse des Evangelists, vermeldende als dat het een gebruyck onder de Joden was, over de doode te weenen ⁽¹⁾. Want daer uyt heeft sy besloten, dat de Joden het Vagevyer geloofden, mits het (haers dunckens) een groote mallicheyt soude gheweest zijn, soo sy de dooden beweent hadden, sonder een Vaghevyer te ghelooven. Soo dat het lichtelijck te vermoeden is, dat de gene die Stephanum also seer beweenden, alst ons verhaelt wort in de handelinghen der Apostelen ⁽²⁾, ooc niet beter en wisten of hy en was int Vagevyer gevaren, niet tegenstaende dat hy Jesum aen de rechterhant Gods des Vaders gesien hadde, ende sijne getuyghenisse met den bloede verseghelt. Ten derden, wort het Vaghevier claerlijck bewesen uyt den uytghedruckten text Pauli ⁽³⁾, welcke seght, dat in den name Jesu alle knyen buyghen, der ghener die in den Hemel zijn, op der aerden, ende onder der aerden. Voorwaer, dit en willen wy van de Duyvelen niet verstaen hebben; ergo, soo volght daer uyt, dat het op de zielkens ghesproken is, die int Vaghevyer geroostet ^** worden. Want op dit selve propoost segt oock Joannes in sijne Openbaringhe ⁽⁴⁾: Ick hebbe gehoort dat alle creatueren den Heere loveden, in den Hemel, op der aerden, ende onder der aerden, ende in de zee, segghende: hem die sit op den throon, ende den lamme, zy lof, eere, ende heerlijckheyt, ende cracht, van eeuwicheyt tot eeuwicheyt. Alwaer hy ontwijffelijck het Vaghevyer verstaet, naede uyt legginge ons l. Moeders de h. Kercke. Ende hier uyt mach men afnemen, dat Pythagoras niet seer

* Var. Na de letter.

(1) Siet Eckium ende andere schrijvers hier op. - Mat. 9.23. - Luce. 8.52.

(2) Act. 8.8.

(3) Phil. 2.20.

** Var. Ghetroostet.

(4) Apoc. 5.13.

[p. 227]

verscheyden en was van het gheloove der h. Roomscher Kercken, doe hy seyde dat der menschen zielkens in de beesten verhuysen; dewijle hier Joannes, ende elders oock David, ghetuyghen, dat de creatueren onder de wateren, jae de visschen selve Godt loven ende prijsen, ende dat hel selve op de zielkens die int Vaghevyer zijn, van de h. Roomsche Kercke wordt verstaen ⁽¹⁾, soo dat sy niet onbillijcx besloten heeft, datter oock een Vaghevyer is in de grondt der zee; waer uyt het schijnt, dat de zielkens der verstorvene menschen binnen in de visschen huys gaen houden. Ende het mach zijn, dat de voorseyde Pythagoras uyt dien aensien veroorsaeckt is gheweest, sijnen jongheren te verbieden dat sy gheenen visch en souden eten; aenghesien insonderheyt, dat S. Patricius Vaghevyer by de zee ligt in Yrlandt, ontrent een gheberghte, ghenaemt Hecla, aldaer onse lieve Moeder de h. Kercke vastelijck ghelooft, dat de arme zielkens in het ys soo wel ghepijnicht worden als in het vyer. Soo dat men te rechte hadde moghen op den voorghehaelden text Pauli by voeghen, als dat de beproevinghe oft openbaringhe der ghenen die op het fondament Christum bouwen, niet alleen door het vyer en gheschiet, maer oock door het water ende door het ys. Want alsoo verstaet de heylighe Kercke het gene datter geschreven staet: wy zijn door vyer ende water gegaen ⁽²⁾. Ende Vergilius, de wijse poëte, die van het soenoffer der Missen soo goet bescheyt ende onderrichtinghe hadde, als boven ghesien is, heeft oock het Vaghevyer ghestelt by een meyr of een groot water, ghenaemt Lacus Avernus ⁽³⁾, het welcke staet niet seer verre van Romen, int landt van Naples, aldaer hy den inganck ende het voorgheborcht der Hellen stelt, ende beschrijft voorts het Vaghevyer, ende alle de pijnen ende tormenten der zielkens alsoo rustich ende aerdich, dat het recht schijnt dat onse lieve Moeder de h. Kercke hare Vaghevyer met sijne tanghen ende blaesbalcken

(1) Siet Eckium in sijn Enchiridio.

(2) Psal. 66.12. - Siet Eckium ende andere Catholijcke schrijvers, ende insonderheyt de boecken der Sententien.

(3) Int 6. boec AEneidos.

[p. 228]

heeft opghestoockt, soo dat het de Catholijcksche doctoren niet qualijck voor en hebben, die hare Vaghevyer met de ghetuygenisse Vergilii bevestigen ⁽¹⁾. Maer oft daer schoon geen schrift en ware die het Vaghevyer uytwese, nochtans de ervarentheyt leert ons ghenoech, datter een Vaghevyer is. Derhalven soo en ist van gheenen noode, dat wy onse hooft vele breken over de ghetuygenisse des boecks der Machabeen, om ons den ketters tot eenen spot te maken. Want sy seggen dat het soo vele schilt, dat dat boeck voor een boeck der heyligher Schrift ghehouden moet worden, dat de schrijver ende autheur selve begeert datment hem vergeven ofte verthyen wil, soo hy niet bequamelijcken ghenoech gheschreven en heeft ⁽²⁾. Ende voorts mach men sien wat van sijne schriften te houden is, dewijle hy hooghelijck prijst eenen ghenaemt Rasis ⁽³⁾, die sich selven deerlijck om den hals brochte, ende sijne eyghene inghewanden stortede, op dat hy in der vyanden handen niet en soude comen; het welcke voorwaer is een grouwelijck stuck, ende teghen Godes wet opentlijck strijdende. Sy bewijsen oock, dat hy van Christo ende van sijne Apostelen, jae oock van de gantsche ghemeynte, tot ontrent dry oft vier hondert jaren daer nae, nemmermeer en is aenghenomen gheweest dan voor Apocrypho, dat is, voor een eygen menschelijcke schrift, ende niet voor het onghetwijffelde woordt Gods ⁽⁴⁾. Ende daerenboven segghen sy oock, of sy schoon dat boeck wilden aennemen, dat daer nochtans van 't Vaghevyer niet vermeldet en wordt, dan slechts van de verbiddinge der genen die gestorven zijn, uyt aensien der verrij senisse ^*, ende niet uyt eenighe aensien der voldoeninge des Vagevyers. Daerom willen wy onse hooft hier over niet vele breken, maer willen onse Vaghevyer met de ervarentheyt ^**

(1) Dantes int boeck ghenaemt 't Vagevyer, ende Margarita Phiosophica.

(2) 2. Mach. 15.39.40.

(3) 2. Mach. 14.43.46.

(4) Siet wat Eusebius van Melitone schrijft int 4. boeck sijner historien, cap. 26. ende leest Augustinum int 2. boeck tegen Gaudentium 23. cap. ende Jeronymum in sijn voorrede op het boeck der Machabeen.

* Var. Verdernisse.

** Var. Met ervarentheyt, enz.

[p. 229]

sterckelijck bevestigen. Op dat ick dan onverhaelt late, dat der Papen borse is een suyver teerende Vaghevyer, ghelijck als een yeghelijck met ooghen sien mach ende met handen tasten, noch vinden wy by ghewisse ghetuygenissen onser voorvaderen, datter soo menige zielkens verschenen zijn, ende merckelijck gheseyt hebben, dat sy int Vagevyer seer swaerlijck gepijnicht werden, ende begeerden vriendelijck, datmense daer uyt soude willen helpen, met Missen, aelmissen ende aflaets-brieven, ghelijck als men van den Paus Benedictus de achtste selve schrijft ⁽¹⁾. De legenden ende andere Catholijcksche boecken, zijn vol van alsoodanige exempelen, soo datter gheen twijffel meer aen wesen en can.

Voorts vinden wy sekere ende ghewisse historien van Odilionis Vaghevyer, int Coninckrijck van Sicilien, op het geberghte ghenaemt AEthna, het welcke eeuwelijck is bernende, ende daer worden de arme zielkens alsoo deerlijck gheherst ende gheroost, als oft het drooghe haringhen waren, oft van die Westphalische hespen, die seven jaren lanck in den roock ghehanghen hebben. Ende dit is de oorsake, waerom de Paus Joannes de xviii, uyt grooter medelijden dat hy met de zielkens hadde, ende by goeden ende rijpen raedt van den voorsz. Odilio, welcke was een heylich Vader ende Monick tot Cluny, heeft bevolen, dat men stracx nae aller heyligen feest ende merctdach, soude devotelijck voeren een merctdach van alle geloovige zielkens; het welcke wordt van onse l. Moeder de h. Kercke seer vlijtichlijck achtervolght, ende veel jaren aflaets ghegunt den genen die de paepcramen ende miswinckelen op dien merctdach gaen versoecken, ende hare geldeken uyt den buydel schudden, om sich een vierhoop oft een sester zielmissen ende vigilien, ende een sack seven-psalmen oft twee, met een dry oft vier mudden Paternosteren ende Avemarien, met een strijckstock laten afmeten, om den zielkens int Vaghevyer een present daer van te

(1) Fascic. temporum, ende andere historien.

[p. 230]

schencken. Want dat is recht speck voor haren beck; ende sy zijn met dien cost alsoo wel vermaeckt, als oft sy met een natte sack om hare ooren ghesmeten waren. Ende noch daerenboven heeft de h. Kercke alle middelen ter weerelt ghesocht, om de arme zielkens, die in de groote hitte des Vaghevyers nae haren adem staen gapen, als een carper nae het water, eenichsins te laven ende te vercoelen, ende hare pijnen te minderen; welcke middelen sy alle uyt de Schrift ghegraven heeft ⁽¹⁾.

Want, in den eersten, heeft sy bernende keersen inghestelt, die men tot hare verlichtinghe in de duysternisse des Vaghevyers soude ontsteken; om datter gheschreven staet, dat Christus is het ware licht, ende wie hem naevolght, die en wandelt in de duysternisse niet. Daeromme heeft sy oock gepracktiseert, dat men aen de vier hoecken van de dootkiste vier keerssen soude setten, op dat den dooden man vierderley zonden vergeven worden, namelijck die hy begaen heeft met dencken, met spreken, met doen, ende met laten.

Ten tweeden, comt sy den zielkens te hulpe met wieroockbrandt; want daer mede worden sy verlicht van den grooten stanck des Vaghevyers.

Ten derden, met wywater, het welcke men op hare graven met een quispelsteert devotelijck werpen moet, op dat sy daer door vercoelt ende ghelaeft moghen worden van de groote hitte des vyers. Want daer staet gheschreven: Asperges me, Domine, hysopo.

O Heere, du salt my met hysop besprenghen, dat is te segghen, dat mijn heere de prochiaen sal met een wywaterquispel, mijn graf begieten. Want men mach wel dencken, doe David dit sprack, hy was al begraven, ende sijn ziele lach al int Vaghevyer. Anders en soude het onse l. Moeder in

(1) Alle dese 15. remedien ende hulpmiddelen, soo sy hier beschreven zijn, vindt ghy int boeck, ghenaemt Sermones discipuli de tempore et de Sanctis cum promptuario exemplorum.

[p. 231]

den persoone der zielkens der verstorvenen niet daghelijcx singhen.

Daerom moet haer dit wywater alsoo wel te baten comen als twee cackhielen. Het welcke blijckt opentlijc uyt der Schrift; want in Luca staet gheschreven, dat de rijcke vrecke, doe hy in de Helle lach blakende, begeerde slechts maer een druppelken waters om sijne tonge te laven. Soo nu dan een druppel waters de zielen helpen can, die in de Helle ligghen, hoe vele meer sal dat heylighe wywater de zielkens int Vagevyer vercoelen, daer het soo overvloedelijck met een groote quispelorium ghegoten wordt over hare graven?

Ten vierden, worden sy gheholpen met broot ende wijn te offeren; want door cracht van alsoodanighe offerhande werden de zielkens van Godt ghespijst ende ghelaeft.

Ten vijfden, met vigilien van dry, van ses ende neghen lessen, met De profundis, met Requiescant in pace, ende met andere dierghelijcke soete liedekens, die Job ende David songhen, doe sy int Vagevyer lagen. Want onse l. Moeder de h. Kercke heeftse al t' samen op het Vaghevyer uytghelegt.

Ten sesten, met vette offerhanden; midts dat de zielkens wonderlijck seer verblijdt zijn, als de Papen veel offerhanden beuren, ende het is oock rechte sausse nae haren mondt.

Ten sevenden, met aenroepinghe der Santen ende Santinnen, ende met letanien ende kyriellen te singhen; want daer veel aflaten op ghegheven zijn.

Ten achtsten, met vasten ende de knyen te buygen; want daer staet een uytgedructe text in de decreten, dat het vasten der levenden, is de troost der dooden ⁽¹⁾.

Ten neghenden, als men hare naeghelatene schuldt betaelt.

Ten thienden, als men wercken der barmherticheyt, ende in sonderheyt den Papen ende Monicken, doet.

Ten xi, als men hare testamenten nae comt, in sonderheyt soo sy den cloosteren ende cluysen eenich ghelt ende goet hebben achter ghelaten.

(1) Cap. Animae. 23. quaest.

[p. 232]

Ten xii, als men de penitentien, die sy van hare biechte noch schuldich ghebleven zijn, in haren naem volbrenght.

Ten xiii, als men de beloften die sy in hare leven ghedaen moghen hebben, achtervolgt.

Ten xiiii, als men haer vergeeft het gene dat sy in hare leven mogen misdaen hebben.

Ten laetsten, ende ten alderbesten, als men Misse voor haer doen laet; want dat gaet alle andere remedien verre te boven, midts dat de Misse is een wonderlijcke treckplaetster, die niet alleen de zielkens uyt het Vaghevyer, maer oock het gelt uyt den buydel trecken can. Ende [oock] dat Requiem aeternam, in de Misse drymael ghesongen, is een soo crachtighen slaepdranck, dat het de zielkens alle hare pijnen ende smerten op een ooghenblick versuet ende verdrijft, ende doetse slapen als ratten, soo dat sy gheene pijne in de maghe noch in de lendenen meer en voelen; jae al hadden sy de blase also vercronckelt ghehadt, dat sy gheene boonen en hadden connen ghepissen, noch souden sy op eenen lick van stonden aen soo ghesont werden, als een verrotten appel.

Maer noch beneven alle dese goede ende heylsame hulpmiddelen, soo hebben de lieve ende devote susterkens tot Leyden in Hollandt, ende in alle Regularissen cloosters noch wat gevonden, dat seer aerdich is; want tusschen Bamis ende aller Heyligen dach, na dat de vigilien van ix. lessen seer devotelijck gesongen zijn, soo gaet hare Mater in een duyster kelderken met een roede in de handt, ende daer comen de susterkens, d'een voor, de ander nae, met den aers bloots hoofts, jae sommige oock wel heel moedernaeckt voor haer liggen, ende ontfangen de salige discipline voor de zielkens int Vagevyer; want soo menige thien slagen als sy ontfangen, so menighe zielkens vlieghender knap henen nae den Hemel. Is dat niet een costelijc dinc? Ic achte voorwaer dat het de andere nonnen, bagijnen ende susterkens ^* haer ooc moeten naespelen, al waert maer alleen om het welstaens wille, ende dat het de Pater menich mael doen moet, by ghebreck van de Mater.

* Var. Gesusters.

[p. 233]

Maer noch daerenboven schrijft Durandus ooc, dat de zielkens alle sondage heylich avondt ende speeldach hebben. Want dewijle Godt bevolen heeft, dat men op den Sabbath-dach rusten sal, soo ist daer uyt goet af te nemen, dat de zielkens ooc rusten van hare pijnen. Ende daerom ist een seer devote sake, dat onse lieve Moeder de h. Kercke soo veel ledighe dagen, beneven den sondach, heeft ingestelt ende geboden, op dat de zielkens dickmael mochten rusten ende spelen gaen, midts dat het goet te dencken is, dat sy de gheboden der h. Kercken alsoo wel onderhouden, als de gheboden Gods; want anders waren sy Lutherianen, ende nu weten wy dat gheene Lutherianen int Vaghevyer comen. Want het Vaghevyer is alleen voor de goede Catholijcksche ondersaten der Roomscher Kercken ghemaeckt. Soo dat het wel te gelooven is, dat de lieve zielkens met soo veel leghe daghen soo wel gheholpen zijn, als met een vuyst in d'ooghe. Wel ghenomen nochtans ende verstaen, dat men op de sondaghen ende andere speeldaghen alsoo wel voor haer bidden mach, als op de andere dagen, als sy int Vaghevyer liggen bernende; want dit heeft onse lieve Moeder de h. Kercke uytdruckelijck bevolen, zijnde daer toe beweeght door het exempel van een goede vetten Abt, welcke (soo als Durandus ⁽¹⁾ vertelt) om dat hy sijne Monicken verboden hadde, dat sy op de sondaghen niet en souden moghen bidden voor de zielkens, dan slechts alleenlijck op de werckdaghen, werde op eenmael van haer wel dapperlijck geclopt ende swaerlijck ghewondt, ende midtsdien gedwongen sijn verbodt te wederroepen ende te niete te maken. Ende het is wel recht ende billick, want oft sy schoon somwijlen speeldach hebben, nochtans moeten sy dat op andere daghen suer becoopen. Want de pijnen die sy te lijden hebben zijn alsoo uytnemende swaer, dat onse doctoren voor ghewis gheschreven hebben ⁽²⁾, dat soo daer een ziele dertich jaren lanck int

(1) Int 7. boec in den tijtel De officio mortuorum. Num. 2.

(2) Dit is byna van woorde te woorde afgheschreven uyt den boeck ghenaemt Sermones discipuli de tempore et de sanctis cum promptuario exemplorum, int 160. sermoen van de zielen.

[p. 234]

Vaghevyer gheleghen hadde, ende datter een Enghel uyt den Hemel quame, die haer de keur gave, oft sy noch liever hadde eene corten winterdach daer te ligghen bernen, oft wederom op de weerelt te comen, ende aldaer eene alsoo sware penitentie te doen, dat sy soude hondert jaer lanck op scherpe ijsere naghelen treden, anders niet eten dan swart broodt, ende drincken bittere galle met sueren edick vermenght, ende draghen altijdt een cleedt van kemels hayr, ende eene harde steen tot hare hooftpeul hebben, noch soude dat zielken veel liever kiesen alsulcke sware ende hondertjarighe penitentie op der aerden, dan eenen dach int Vaghevyer langer te blijven. Siet, sulcke dinck is mostaert; want, soo als in de decreten staet, daer en is geene tijdtlijcke pijne noch marter, die met de pijne des Vaghevyers eenichsins te verghelijcken zy. Jae, de h. Thomas de Aquino segt ⁽¹⁾, dat het vyer der Hellen ende het Vagevyer maer een vyer en is, soo veel als het de pijne aengaet, ende verschillen alleen daer in, dat het eene is tijdtlijck, ende het andere eeuwich. Soo dat het niet sonder oorsake en is, dat Vergilius ⁽²⁾ een afschutsel tusschen beyden ghestelt heeft, van ijser ende metael gemaeckt; hoewel dat sommighe meynen, dat het maer met waghenschot plach afgepaelt te zijn, ende dat het waghenschot nu over langhe verbrandt is gheweest, soo dat nu de Helle ende het Vagevyer al maer een gat ende een vyer en maken. Waer uyt sommighe vermoedt hebben, dat het Vaghevyer moeste uytghepist wesen [van Martin Luther; maer die propositie is seer schandaleus, quetsende de goede Catholijcke ooren, ende rieckende na de mutsaerden. Wt welker oorsaeke de Bisschop Lindanus, een van den nieuwen huspot, meynde op eenmael eenen schilder in den Haghe te doen verbranden, om dat hy het oordeel des joncxsten dagh hebbende geschildert, eenen Monick gemaeckt hadde, pissende in't Vagevyer. Voorwaer den Bisschop soude hem wel hebben leeren pissen, in een goedt vyer dat met

(1) Cap. Qui in aliud, dist. 25.

(2) AEneid. libro. 6.

[p. 235]

geen pissen en soude uytgegaen hebben, hadde hy hem niet wel weten te verantwoorden, segghende dat sijne meyninge niet en was met den Monick Martinum Luther te kennen tegheven; maer gheneralijcken de Catholijcke leere der geestelijcke, ende insonderheydt de Monicken af te beelden, die het Vagevyer uytpissen voor den jonghsten dagh, om dat sy leeren dat alsdan gheen Vagevyer meer wesen sal, midts dat alle de zielen hare lichamen wederomme sullen aennemen, so dat hy genoech bewees dathy een goedt Catholijck was, ende geloofde dat het Vagevyer noch niet uytghepist en was, maer soude eerst ten jongsten daghe uytgepist worden]. Hoewel datter andere gheleerde lieden zijn, die een andere oorsake bybrenghen, waerom dat het Vaghevyer nu met de Helle onverscheydentlijck soude vermenght wesen.

Want men vindt in de historien geschreven ⁽¹⁾, datter een goet h. Paus was, die geerne goet bescheyt gheweten hadde van sijnen secretaris (welcke was een dapper gheleert man) of hy oock wel macht hadde, met eenmael te ghelijck een volcomen aflaet te gheven, int ghemeyne voor alle de gheloovighe zielkens, die te dier tijdt ^* int Vaghevyer waren, ende oock met eenen, voor alle de andere, die in de toecomende tijden aldaer noch hadden moghen comen, soo datter gheen Vagevyer meer van doen en ware gheweest. Waer op hem de secretarius weder vraeghde, by dien dat het nu alsoo ware, dat hy alsulcke macht hadde, of hy dan niet ghewisselijck en gheloofde, dat alle de voorleden Pausen sijne voorsaten, oock de selve ende even ghelijcke macht souden hebben ghehadt? Ende de Paus antwoordde: jae gewisselijck, dewijle doch alle sijne macht van hen was her afghecomen. Soo vraeghde de Secretaris wederom, oft dan van soo menighe Pausen ende h. Vaderen, die voor hem op den Roomschen Stoel gheseten hadden, niet eene alsoo barmhertich ende den gheloovige zielkens soo goetgunstich ware ghevonden gheweest, die het

(1) Dit staet in de Apologie Bernardini Ochini.

* Var. Die dier tydt, enz.

[p. 236]

selve hadde onderstaen te doen, soo verre als hy de macht hadde ghehadt. Hierop seyde de Paus, dat hy daer van niet en hadde vernomen. Waerop hem de secretaris volle bescheyt gaf, segghende: ick hebber seer wel van vernomen; want onse Heere Jesus Christus, de opperste Bisschop der Bisschoppen ende Paus over alle Pausen, heeft de macht wel ghehadt om alsulcks te doen, midts hy almachtich was; ende heeft oock de wille ghehadt, midts hy uytnemende barmhertich was, ende den menschen eene onuytsprekelijcke liefde ende gunsticheydt toedraghende. Derhalven soo heeft hy dese sake gantsch volcomentlijck uytghevoert, so dat sich niemandt daerover meer en behoeft te becommeren. Want hy heeft met het offerhande sijns lichaems een aflaet by Godt den Vader verworven, ende de selve met sijnen bloede in der eewicheyt beseghelt, tot ghenietinghe aller gheloovighe zielen, voorleden ende toecomende. Soo dat sy nu niet meer gerichtet worden, ende de doot noch de pijne der Hellen niet meer en behoeven te smaken, maer treden van dese tijdtlijcke doodt in dat eeuwighe leven, ghelijck als hy selve by den Evangelist Joannes claerlijck is betuyghende ⁽¹⁾.

Siet, hier uyt willen sommighe nu beweeren, dat sichtent ^* desen grooten ende generalen aflaet, het Vaghevyer gantsch verwoest is geworden, soo datter de Duyvels in zijn comen woonen, ende hebben van de Helle ende van het Vagevyer al een keucken ghemaeckt, daer sy hare zielkens in koken ende smooren nae haren wille. Derhalven ooc de Catholijcksche leeraer, Bernardinus de Bustis ⁽²⁾, beweert met de ghetuyghenisse Gregorii, dat het al met een stoken doorgaet, segghende: Nam (ut inquit Gregorius) sub eodem igne electus purgatur, et damnatus crematur, dat is, Want (soo als Gregorius seght) met eenerley vyer ende berninghe wordt de wtvercorene afghevaeght, ende de verdoemde ghebrandt.

(1) Joan. 3.18. - Joan. 5.24.

* Var. Sich ten.

(2) In sijn boeck ghenaemt Rosarium, int 3. deel der 2. Serm.

[p. 237]

Ende daerom ist oock dat onse l. Moeder de h. Kercke in het ghebedt, ghenaemt Offertorium, d'welck sy op aller zielkens jaermerckt ende op de anniversarien oft jaer-ghetijden seght, gheen onderscheydt en maeckt tusschen de Helle ende het Vaghevyer. Want dit zijn de woorden die sy ghebruyckt:

Domine Jesu Christe, Rex gloriae, libera animas omnium fidelium defunctorum de manu Inferni, et de profundo lacu; libera eas de ore leonis, ne absorbeat eas tartarus: sed signifer S. Michaël repraesentet eas in lucem sanctam, etc.

Dat is te segghen:

O Heere Jesu Christe, Coninck der heerlijckheyt, wilt doch aller gheloovighen zielkens uyt de cracht der Hellen verlossen, ende uyt den diepen poel, ende uyt des leeuwen muyl, op dat sy in de Helle niet verslonden en werden, maer datse de vaendragher Sinte Michiel in dat heylighe licht brenghe.

Alwaer sy merckelijck het Vaghevyer de Helle noemt. Ende in een ander Collecta, die sy op den selven dach oock singht, noemt sy het selve Regiones tenebrarum, dat is te segghen, de landtschappen oft de plaetsen der duysternissen, biddende Godt, dat S. Michiel sich vereerweerdighen wille, de selve daer uyt te lossen. In somma, sy maeckter al een gat ende eenen poel van. Hoe nu dat by gecomen zy, of dat het schutbert verbrandt is, of dat het Vaghevyer uytghepist is, dat is een al te hooghe questie voor ons, ende daerom laten wy de doctoren van Loven daer van disputeren: sy mogen daer een ame wijns of twee over drincken. Ons is ghenoech, dat wy het Vaghevyer, niet alleen met clare texten der Schrift, maer oock met de ervarenheyt hebben bewesen, ende onwederlegghelijck bevesticht.

[p. 238]

Dat IX. capittel.

Handelende van de indulgentien ende aflaten, ende bevestighende de selve uyt de Schrift.

Nu volghen dan de aflaten ende indulgentien, welcke moeten noodtsakelijck uyt het fondament des Vaghevyers voortcomen, in sonderheyt, soo men daer een clistery van percamen, loot ende wasch in stoot; want dat can eene wonderlijcke operatie doen, ende maken onse lieve Moeder de h. Roomsche Kercke wederom frisch ende fraey, of sy schoon den loop des buydels ghecreghen hadde, hoewel dat sy nu soo oudt ende coudt gheworden is, dat haer gheene clysterien meer veel connen ghehelpen. Doch evenwel, dewijle de ketters eeuwelijc na schriften gapen, ende en willen niet ghelooven, of ten staet juyst in haren Bybel, soo willen wyse verseynden aen den brief Pauli tot den Collossensen, daer sullen sy vinden dat Paulus segt: Dat hy in sijnen vleesche vervult het overblijfsel der verdruckinghen Christi, voor sijnen lichame, namelijck de ghemeynte ⁽¹⁾. Bespreken nochtans, dat sy desen text na hare wijse of nae de letter niet en sullen verstaen, als of Paulus anders niet en wilde segghen, dan dat hy als een lidtmaet des

(1) Colloss. 1.24.

[p. 239]

lichaems Christi, sijnen hoofde Christo Jesu doorlijden gelijckformich wort, tot stichtinge ende onderwijsinghe der ghemeynten. Want dese uytlegginghe is kettersch, ende en comt met het gheloove onses l. Moeders der heyliger Kercken niet wel over een. Maer sy moeten weten dat Paulus aldaer seggen wil, als dat het lijden Christi niet genoechsaem en is, om voor alle zonden te voldoen, die wy nae der handt ^* ghedaen hebben, die ^** moet een yeghelijck uyt sijn eyghen buydel met verdiensten ende goede wercken, ende met aflaten oft Paus bullen betalen. Want daer toe dienen de verdiensten der Santen ende Santinnen, die van den Paus ghecanoniseert zijn gheweest, t' samen met alle het bloedt der martelaren, die voor de Roomsche Kercke ghestorven zijn, ende voort alle de wercken der volmaecktheyt, die S. Franciscus, Dominicus, Benedictus, ende andere h. Vaderen voor een toemaetken opgheleyt hebben, boven 't ghene dat sy schuldich waren te doen ⁽¹⁾. Want alle dese verdiensten ende goede wercken op eenen hoopghesmeten, t' samen met alle onse verdiensten ende wercken der supererogatie, dat is te seggen, de goede wercken, die ons noch tot een toeworp overblijven, nae dat onse mate fijn met eene strekel is afghemeten, worden alle ghelijck in een kiste ghesloten, ende onse h. Vader de Paus van Romen heeft de sleutel daer van te bewaren, ende deylt eenen yegelijcken daer uyt, nae dat hem gelieft, dat is, na dat een yeghelijck hem de handt met heylige gulden olye best smeeren can. Want dese gulden olye is soo crachtich, datter gheen misdaedt, zonde noch schelm-stuck in de werelt soo groot en gheschiet, of het wordt met dese olye fijn gesuyvert ende geteert, gelijck als men merckelijck sien mach in de Taxa poenitentiariae Apostolicae, dat is, in het rekenboeck oft taxregister, daer de boete ende aflaet aller zonden ende misdaden op sekere gelt gheset ende ghetaxeert wordt, in de pausche oft apostolische penitency-camer ⁽¹⁾:

* Var. Na den doop.

** Var. Want die, enz.

(1) Petrus Asores in Catholica assertione de lege.

(1) Siet hier van in de extravag. des Paus Clement de 6. rubrica. De poenitentia et remis. cap. unigenitus Dei filius. - Item de beschrijvinghe der kercken schat, genomen uyt de compilatie van m. Joan. de Fabrica super relaxatione. - Item de glose op 't cap. Antiquorum ext. de poenit. et remis. ende alle Catholijcksche doctoren.

[p. 240]

Maer in sonderheyt deylt hy van desen schat den ghenen wel overvloedelijck mede, die int jaer genaemt Jubileus, nae Romen trecken, ende S. Peters ende S. Pauwels graven devotelijck besoecken; want sy crijghen volcomen aflaet van alle hare zonden. Ende dit verblijdt de lieve Apostelen wonderlijcken seer, midts dat S. Peter hier uyt wel mercken can, dat het ghebedt Christi voor hem ghedaen (doe hy seyde: ick heb voor dy ghebeden dat dijn geloove niet en vergae) nu sijne volle cracht ghecreghen heeft, als hy siet dat het volck soo devoot is om sijn graf te gaen besoecken. Ende hier mede wordt oock vervult het gene dat wy te hants uyt Paulo hebben verhaelt, soo dat sy beyde groote vreuchde hebben, als sy alsulcke devocie mercken, ende lachen als of sy den tantsweer hadden ⁽²⁾.

De h. Kercke brenght hier noch andere texten voort, tot bevestinghe der indulgentien als namelijck, daer onse Heere tot Petrum segt: ick sal dy gheven de sleutelen des hemelschen Coninckrijcx ⁽³⁾; dat zijn de sleutelen van desen rijcken schat, die in de voors. kiste opgesloten is, ende en can nemmermeer uytgeput worden. Want ⁽⁴⁾ of schoon alle menschen, die in de weerelt zijn, tot Romen ginghen int jaer Jubilei, om den vollen aflaet te verdienen, nochtans soude die kiste daer door niet alsoo vele vermindert worden, als de Noordtsche zee minderen soude, soo daer yemandt een cleyn druppelken waters uyt scheppede; oft S. Godards bergh, soo daer yemandt een cleyn zandeken uyt wech name, ghelijck als dat clipperveersken claerlijck is ghetuyghende:

Mille licet sumant, deperit inde nihil.

Dat is te segghen:

(2) Dit staet uytdruckelijck de glos. op cap. Antiq. ext. de poen. et remis.

(3) Mat. 16.19.

(4) Dit staet ooc uytdruckelijck in de voorschreven glose, ende wort van alle de doctoren achtervolghet.

[p. 241]

 

Of schoon van desen schat duysent en duysent deylen,

 

Hy blijft al even groot, men sieter niet aen feylen.

Ende hoe nut ende profijtelijc dat dit onse lieve Moeder de heylige Roomsche Kercke zy, blijckt merckelijck daer uyt, dat alleen de aflaet ende ghenade-brieven, met de Reservationes pectorales, mentales, regressus generales, et speciales accessus, met andere dierghelijcke, grillen meer, bedraghen den Paus van Romen alleen in Vranckrijck over de tweemael hondert duysent croonen jaerlijcx, soo dat het selve over de gantsche Christenheyt meer dan thien milioenen, dat is twee hondert tonnen goldts is beloopende ⁽¹⁾.

Maer wat wil ick van den Paus seggen; men heeft onlancx ghesien, dat een slecht minnebroeder, ghenaemt Samson van Milan, zijnde van den Paus Leo de thiende onder meer andere verordent om het ghelt der bullen ende indulgentien te versamelen, hadde in een weynich tijdts soo veel gelts by een vergadert, dat hy bode hondert ende twintich duysent ducaten ghereedt ghelt te gheven, soo men hem Paus wilde maken. In somma, alle de indulgentien, aflaten, carenen jubileen ende bullen des Paus, connen lichtelijck uyt de Schrift bewesen worden, soomense recht verstaen wil, na onse l. Moeders der h. Kercken uytlegginghe.

(1) Int boeck ghenaemt Defensio Parisien. curiae pro libertate Eccle. Gal. Ludovico II. oblatae, Ar. 77.

[p. 242]

Dat X. capittel.

Van de opperste macht des Paus, ende bevestinghe des selfs met schriften ende exempelen.

Want soo vele als het de macht des Paus aengaet, die wordt met alsoo vele clare ende dappere ghetuyghenissen uyt de Schrift bewesen, dat ick nauwelijcx wete van waer ick eerst beginnen sal. Dan ick mach den alderbekensten text nemen, daer Christus seght: Ick segghe dy dat du Petrus bist, ende op dese Petra, dat is, op dese steen of steenrotse, sal ick mijne ghemeynte timmeren, ende de poorten der Hellen en sullense niet overweldighen, etc. ⁽¹⁾ Want in dese corte woorden wordt, ten eersten, ghetoont(nae de gheestelijcke uytlegginghe der h. Kercken) ⁽²⁾ dat Petrus is het vaste fondament der Kercken, (want van Christo en weet sy geene tijdingen), ghelijck als Clemens in sijnen sendbrief aen Jacobum de broeder des Heeren seer heerlijck heeft aenghewesen. Ten anderen, so en wordt hier by Petrum niet verstaen de persoone Petri des Apostels, maer in den naem Petri worden de h. Pausen als met een natte vingher aengewesen. Want dat de ketters

(1) Mat. 16.18.

(2) Cap. Ita Dominus, dist. 19.-Ca. Omnes, dist. 22.-Cap. Non turbatur 24. quest. 1. ende in de 1. decr. brief Clement. in den beginne.

[p. 243]

willen segghen, dat Petrus noyt en soude te Romen gheweest zijn, is gheloghen. Siet doch, sijn ghebeente ende sijn hooft ligter noch heden ten daghe in een vergulde kasse. Ende daerenboven niet alleen sijne legende, maer oock de salighe bloet ^* Lipomanus, ende dat boeck ghenaemt Speculum Historiale, dat is, de spieghel der historien van Vincentius Lirinensis, vermelden wel duydelijck, dat hem Christus Jesus buyten de stadtpoorten van Romen te gemoete quam, ende zijnde van S. Peter gevraeght waer hy henen wilde, antwoordde segghende: ick gae nae Romen, om my wederom te laten cruycigen. Ende een weynich daer nae werde Petrus selve ghecruycicht, namelijck, op den selven dach, op de selve plaetse, ende onder den selven tyran, daer Paulus een jaer te vooren onder ghedoodt was geweest. Jae selve nae dat hy eerst 25. jaren lanck te vooren dat Pausdom gheregeert hadde ⁽¹⁾. Ten selven litteecken, datter sijnen stoel uyt een porphyrsteen ghesneden, ende de casuyfel daer hy sijne eerste Misse mede sangh, noch daer voor een testament gelaten zijn. Ende al ist dat Lucas getuygt ⁽²⁾, dat hy seer langhe te Jerusalem geweestis, jae oock op den selven tijdt doe hy te Romen zijn moeste, nae de rekeninghe ende calculatie van onse lieve Moeder de h. Kercke, ende dat Paulus hier mede overeen stemmende, schrijft, dat doe hy te Romen ghevanghen lach, soo en wasser niemant in de stadt van den gheloovighen, die hem eenich bystandt dede, ick swijghe datter Petrus Paus soude gheweest zijn, nochtans, dat en mach ons t' samen niet beweghen. Want wy moghen daerop altijdt antwoorden, als dat Lucas op gheenen ^** kerfstock gesproken heeft, ende hy en hadde sijne arithmeticam niet wel vast; of men mach oock seggen, gelijc als vele onder de Lutherianen selve bekennen, dat een lichaem wel op

* Var. Het salighe bloot.

(1) Cap. Quamvis, 21. dist. - Cap. Sacrosanct. dist. 22. - Cap Beati, 2. quoest. 7. - Cap. Fundamenta, De electione ut Electi potestate

(2) Siet de handelingen der Apostelen, daer gessproken wordt van Cornelis den Hooftman van 't Concilie te Jerusalem, van Petri ghevanckenis, ende op veel andere plaetsen meer. - 2. Tim. 4.16.

** Var. Eenen.

[p. 244]

twee, jae op meer plaetsen op eenen selven tijdt wesen can. Ende aengaende Paulum, hy mochte by avontueren vergheten hebben, dat Petrus te Romen Paus was; alsoo het wel blijckt uyt het ghene dat hy tot den Galaten schrijft ⁽¹⁾, seggende dat Petrus was ghestelt tot een Apostel der Joden, ende hy der heydenen. Oft men mach oock daer op wel antwoorden, als dat het Petro niet wel en betaemde, die doch een vorst ende prince was over alle Apostelen, een arm gheselle als Paulus te gaen besoecken in sijne ghevanckenisse; [oft misschien dat sijnen muyl noch niet wel behanghen ende verciert was op sijn Paus van Romen; ofte hy mochte wel vreesen dat, indien hy daer gekomen ware, Paulus en soude hem de voeten niet hebben willen kussen, nademael hy geschreven heeft, dat sijne Apostelschap so weerdich was als het Apostelschap Petri; ende dat soude hebben moghen reycken tot nadeele van sijne pauselijcke weerdigheydt.] Doch soude de Paus Gregorius de sevende ^*, eene van sijne naevolgheren, ontrent het jaer duysent ende vierentseventich, den seer machtighen Keyser Henricum de vierde (doe hy met een seer slechte cleedinghe, bloodts hoofts ende bervoets int midden van eenen seer scherpen winter tot hem quam, in de stadt van Camisen, ootmoedelijck versoeckende, toeganck tot sijne Heylicheyt te moghen hebben) nochtans liet over de dry gheheele daghen voor de stadtspoorten staen, sonder hem eenmael te willen aensien ⁽²⁾, ick swijghe versoecken of te ghemoete gaen, dewijle dat hy sich daerentusschen verlustede met sijne lieve cortisanen ende met de Gravinne Matildis, die noch ten lesten voor den Keyser verbadt; waerom soude men oock niet wel moghen ghelooven, dat Petrus sijne stemmicheyt ende graviteyt statelijck ghehouden heeft, sonder Paulum in sijne ghevanckenisse veel te gaen besoecken? In sonderheyt, daer hy doch soo veel te doen hadde, met nieuwe prelaten

(1) Gal. 2.7.8.

* Var. In sijne gevanckenisse. Want soo de paus Gregorius de sevende, etc.

(2) Dit beschrijft Platina, Benno Cardinalis, ende andere historischrijvers.

[p. 245]

over al in te stellen; of hy mochte misschien oock wel swackelijck wesen ⁽¹⁾. [Want op dat ghy het weten meucht, de Pausen van Romen, al zijnse geen slechte menschen, maer Goden op der aerden, worden nochtans somwijlen wel kranck ende swack, ja oock van de pocken ende andere leemten.] Maer dat heeft nu sijn bescheyt. Doch evenwel blijft dit altijt vast, als dat Petrus 25. jaren lanck te Romen geseten heeft, ende aldaer eenen yegelijck het landtschap uytghedeylt nae sijn goetduncken, oock Prelaten, Bisschoppen ende Ertzbisschoppen over de gantsche weerelt ingestelt, ende de heydensche overheyt die te dier tijdt regeerde, van haren rechtstoel afgeset, ende andere in hare stede inghestelt, die hy noemde primates, op dat men voor haer soude int recht staen ⁽²⁾, ghelijck als in den brief Anacleti ende int boeck der Decreten wel rijckelijck gestoffeert wordt. Ende dat dit alles op de Schrift gefondeert zy, blijct uyt de woorden des selven Anacleti, welcke brengt den claren text der Psalmen by, tot bevestinghe sijns segghens ⁽³⁾, namelijck: Mosis ende Aaron onder sijne priesteren. Want daer uyt wordt gheweldelijck besloten (alsoo hy segt) dat de Roomsche Paus is het hooft der Kercken. Is dat niet wel geniest? Godt zegent u. Item de h. Apostelen (segt hy) hebbent onder malcanderen bestemt ende verordent (hoenae sal dit geschiet zijn, doe sy met malcanderen twisteden wie de grootste soude wesen in het Rijcke der Hemelen?) dat de Bisschoppen van elcke natie souden weten, wie de eerste onder hen was; want al ist schoon dat sy alle twaelf te gelijck Apostelen waren, nochtans soo heeft onse Heere dat voordeel Petro ghegunt, als dat hy soude boven de

(1) Dit schrijven alle de Catholijcksche doctoren, ende vele oude historien, die nochtans met haer selven niet over een en comen, soo dat het schijnt dat ter valschz in moet wesen.

(2) Dit wordt verhaelt in de 1. decret. brief Anacleti, gheschreven van de ordeninge der Ertzbisschoppen ende Bisschoppen. Int eerste boeck der Concilien, ende cap. Provintic. dist. 99.

(3) Dese getuygenisse Davids uyt den 98. Psalm, wordt byghebracht in den derden brief Anacleti, meldende van de Patriarchen, etc. Ende in de decreten, cap. Sacrosanct. dist. 20. - Matt. 18.1. - Marci. 9.3. - Luce. 9.46.3.

[p. 246]

andere Apostelen wesen, ende houden het Cephas, dat is te seggen, het hooft ende het vorstendom des Apostelschaps ⁽¹⁾. Siet, dat is de uytlegginghe ons liefs Moeders der h. Kercken op dese woorden Christi: du bist Cephas. Het is wel waer dat Cephas is een Chaldeeusch woordeken, ende beteeckent gheen hooft, maer een steen, ghelijck als Petra int Griecx ende int Latijn, want alsoo legt het Joannes de Evangelist selve uyt. Doch evenwel, nae dien dat het onse lieve Moeder de h. Kercke ghelieft heeft alsoo te verduytschen, overmidts dit woordeken Ceph oft Cepha, waer mede de Chaldeen eenen steen noemen, bynae effen alsoo luyt, als het woordeken daer men int Griecx ende int Fransoys een hooft mede beteeckent, namelijck Cephali oft Chef, soo ist wel recht, dat men de uytlegginghe Joannes als letterlijck late varen, ende blijve op de uytlegginghe der h. Kercken, die doch alleene volcomen macht heeft de Schriftuere uyt te legghen nae den gheest ende allegorien. Derhalven soo moet by dit woordeken Cephas, een hooft ende niet een steen verstaen worden, gelijc als men in de glose der decretalen opentlijck lesen mach. Ende hier op hebben wy twee aerdighe puncten te bemercken ⁽²⁾.

Het eerste, als dat de h. Kercke eene alsulcke volle macht heeft, dat sy niet alleenlijck het broodt in vleesch can veranderen, maer oock van eenen steen een hooft maken, ende de woorden also wel transsubstantieren, als het broodt. Het anderde, als dat men een goede ende vaste bewijs-rede mach slaen op de ghelijckformicheyt der namen, die bynae op eenen thoon ende gheluydt uytgaen. Ghelijck als de h. Kercke hier uyt besloten heeft, dat S. Clara de duystere ooghen claer maken can, S. Quinten can de quinten int hooft meesteren, ende S. Valentijn gheneest de vallende sieckte, ende S. Etropius de hydropisie, dat is de watersucht, om dat hare namen daer

(1) Hoe dat Christus sijnen Apostelen heeft bevolen heerschappije te voeren de een over den anderen, vindt ghy Luce int 22.25.26. - Matth. 20.25.26. - Marci. 10.42.43. - Cephay. - Joan. 1.42.

(2) Glos. in capi. Antiquorum. est de poeniten. et remissionibus.

[p. 247]

mede over een comen. Doch evenwel, dit en can altijdt niet bestaen. Want anders mochten de ketters hier uyt oock besluyten, dat de Papen zijn pronckende apen, ende de gheestelijckheydt is maer een beestelijckheydt; dat de Bisschoppen zijn rechte bijtschapen, ende meester Gentianus so vele is als in Fransois un genti asne, dat is, een hupsch ezelken, ende Blindanus oft Lindanus, een blinde ezel, oft een schoon ezel op zijn Spaens; dwelck doch niet bestaen en can, gemerckt dat de ezels geene boecken en pleghen te schrijven, soo als dese ghedaen hebben. Derhalven soo moetmen dit int oordeel der h. Kercken laten staen, namelijck wanneer men een argument ende bewijs-rede uyt de ghelijckformicheydt der namen trecken mach, ende wanneer niet.

Wijder ghebruyckt onse lieve Moeder de h. Kercke noch meer andere schoone ende clare schriften, om den stoel des Roomschen Paus wel vast te ondersetten, als namelijck datter gheschreven staet, dat Christus ghecomen was om den wille sijns Vaders te doen ⁽¹⁾. Want daer uyt volght noodtsakelijck, dat alle goede Christen menschen schuldich zijn de wille haers Moeders der Roomscher Kercken te volbrenghen, van welcke Kercke de Paus ontwijffelijck het hooft is. Ende by den Propheet Esaiam spreeckt de Heere ⁽²⁾: Sal sich oock een byle verheffen teghen den ghenen diese ghebruyckt? oft een sage sich roemen teghen den genen die daer mede saeght? Ghevende daermede te kennen, dat de Coninck van Assyrien niets en vermochte teghen de almogentheyt Gods, die hem als een bijle oft saghe gebruycken wilde, om sijn volck daermede te straffen ende te tuchtighen. Hier uyt heeft onse Moeder de heylige Kercke besloten, ende (soo sy seght) claerder dan de sonneschijn bewesen, datter gheene macht ter weerelt en is, die de stoel des Roomschen Paus mach richten oft straffen. Dit selve bevesticht zy noch stercker met de woorden Pauli,

(1) Joan. 4.34.5.30.

(2) Esai. 10.15. Welcke ghetuyghenisse wordt van den Paus Nicolao op dil propoost verhaelt: in eenen Sendbrief aen den Bisschop van Constantinopolen; ende staet oock in de decreten, cap. Inferior. sedes. dist. 21.

[p. 248]

welcke segt, dat de natuerlijcke mensche en can Gods saken niet begrijpen noch verstaen; maer de gheestelijcke mensche onderscheyt ende recht alle dinghen, ende wort van niemant ghericht. Want dit legt sy uit op den Paus van Romen, als dat hy so geestelijck soude zijn, dat hem niemant en mochte oordeelen noch straffen ⁽¹⁾. Voorts wordt sijne macht bevesticht uyt het eerste boeck Mosis, ghenaemt Genesis, daer geschreven staet, dat Godt in den beginne schiep hemel ende aerde. Want dat is soo veel te segghen (ghelijck als het de h. Roomsche Kercke uytleght) als dat de Paus is het begin van alle dingen, dewijle datter maer van een begin ghemeldet wordt, ende niet gheseyt ⁽²⁾: in den beginselen, int ghetal van velen; ende derhalven die de Keyser by de Paus soude willen verghelijcken, is een boose ketter [(rieckende thien mijlen in 't ronde na de mutsaerden)] ende van der Manicheische secte, welcke voorgaf datter meer dan een begin aller dinghen was. Wat dunckt u daer van? Is dat niet wel ghepepen? oft men daer een pavane op danssede? Maer toeft wat, daer staet oock gheschreven, dat Godt twee groote lichten gheschapen heeft, het groote ende het cleyne, dat is te seggen, nae de uytlegginghe der heyligher Kercken, dat de Paus van Romen is boven alle overheyt, ende boven den Keyser. Want hy is de sonne, ende de Keyser is de mane. Waer uyt men claerlijcken sien mach, dat Moses van des Paus staet heeft weten te spreken. Ende Job heeft daer oock al eenighe tijdinghen van ghehoort. Want Godt de Heere spreeckt aldus tot hem ⁽³⁾: Weetstu oock hoe den Hemel gheregeert wordt? oft canstu hem meesteren op aerden? Dat is te segghen, nae de uytlegginghe der heyligher Roomscher Kercken ⁽⁴⁾:

Dat, ghelijckerwijs als in den Hemel een eenich Godt alle

(1) Bonifac. 8. in de Extravaganten, De majoritate et obedientia. ff. quod etiam. Genes. 1.1.

(2) Dit schrijft de Paus Bonif. de 8. in de extravaganten, tractatu. majoritate et obedientia. ff. In hac ejusdem.

(3) Job. 38.33.

(4) Dese uytlegginge met de twee naevolghende, staen duydelijck gheschreven in de glose der decretalen op het cap. Antiquorum ext. de poenitent. de remissionib.

[p. 249]

dinghen regeert ^*, ende de heylighe Drijvuldicheyt tot een enckele eenicheyt ghebracht wordt, alsoo moet het oock hier op der aerden toegaen, als dat de eenighe Paus over alle staten, over alle vorstendommen ende coninckrijcken heerschappije voeren sal, dewijle hy de eenighe richtsnoer ende reghel oft compas van alle andere menschen is.

Ende hier op verstaet sy de prophetie Pauli ⁽¹⁾: als de volheyt der heydenen incomen sal, dan sal het gheheele Israel salich worden; t'samen met het ghene dat Christus seght ⁽²⁾, als datter maer een schaepskoye ende een eenich herder wesen sal, namelijck, als alle natien op der aerden den Paus van Romen onderworpen sullen wesen. Ghelijck als men nu op onse tijden een goet begin daer van ghesien heeft, ende noch daghelijcx den voortganck met ooghen sien mach. Want dat de Paus niet alleen een gheestelijck regiment, als Bisschop, maer oock een weereltlijck als Coninck voeren moet, wordt met helle clare ghetuygenissen der h. Schrift van onse l. Moeder de heylighe Kercke bevesticht. Want daer is ymmers een uytghedruckte text, als dat de Apostelen seyden: siet, hier zijn twee sweerden. Waer op de Heere antwoorde, niet dat het te vele was, maer dat het genoech was. Nu dan, hier uyt besluyt onse l. Moeder, dat de Paus van Roomen twee sweerden voeren moet, te weten, het gheestelijck ende het tijdtlijck ⁽³⁾. Ho ho! hoe clinckt dat in der ketteren ooren?

Maer in sonderheyt moeten sy hier op weten, datter een goet man in Spaengien onlancx gheweest is, die dit alsoo niet en conde verstaen, segghende dat dese Schrift te dien propooste niet met allen en diende; ende van stonden aen so heeft ^** hem de h. Inquisitie, de alderliefste voestersse ende bewaerstersse van onse h. Moeder de R. Kercke, aen een staeck verbrandt, als grootelijcx gheblasphemeert hebbende, overmits daer uyt wilde volgen, dat de h. Kercke geen volle macht

* Var. Gheregeert.

(1) Rom. 11.25.26.

(2) Joan. 10.16.

(3) Dit vindt ghy in den voorghealligeerden text der decretalen. ff. in hac ext. De majoritate et obedientia.

** Var. Van stonden aen heeft, enz.

[p. 250]

en heeft, om de Schrift uyt te leggen soo sy wil, het welcke is jae een grouwelijcke lasteringhe.

Daerom moeten dese ketters wel toesien dat sy den mondt toehouden, ende noch ander ghetuygenisse hooren. Want noch daerenboven seght oock onse Heere tot Petrum: steeckt dijn mes in de schee. Daer uyt blijct merckelijck (spreect de h. Vader Bonifacius de 8.) ⁽¹⁾ dat de twee sweerden, soo wel het tijdtlijck als het gheestelijck, zijn in de macht der Kercken. Ende is jae noodich, dat het eene sweerdt zy onder het andere; dat is te segghen, dat de tijdtlijcke jurisdictie ende ghebiedt der overheyt, zy onderworpen de gheestelijcke ende kerckelijcke macht. Want na dien dat S. Paulus segt: daer en is gheene macht, welcke niet en zy van God ingestelt; voorwaer daer en soude gheene goede ordeninghe wesen (segt hy) soo het een sweerdt het andere niet en ware onderworpen, ende dat het onderste werde ghebracht tot aen 't opperste, door eenighe tusschen-middel. Siet, die is de eygentlijcke, natuerlijcke ende grondelijcke uytlegginge der voorghealligeerde texten der h. Schrift, soo als onse l. Moeder de heylighe Kercke de selve van woorde te woorde heeft uytgheleyt. Is dien papegay dan niet fijn afgheschoten? Laetse nu loopen de Hugenoosen ende Lutherianen, die altijdt roepen, dat wy met geene schriften de macht des Paus connen bevestighen; nu sien sy ymmers wel, dat wy schriften ghenoech hebben, om daer mede ter merct te comen.

Maer noch willen wy uyt der Schrift bewijsen, dat de Paus alleene macht heeft, de kercken te wijen, ende de altaren te ghebenedijen. Siet, dit wordt opentlijck in de Psalmen aenghewesen, daer gheschreven staet ⁽²⁾: ten zy dat de Heere het huys bouwe, te vergheefs arbeyden de ghene die daer aen timmeren. Want dit is de selve text, die de heylighe Vaderen int Concilie van Carthago vergadert, sonderlinghe bewesen ^*

(1) In de Extravag. De majorita. et obed. Ende dit is alsoo besloten int Concilie van Arles.

(2) Psal. 127.1.

* Var. Dit is.

[p. 251]

heeft ^{* (1)}, dat sy souden scherpelijcken verbieden, als dat gheen slecht priester noch Paep sich soude vervorderen alsulcx te doen; was dat niet een saeck om daer op te letten? Daerenboven stater oock gheschreven ⁽²⁾; ick ben de wijnstock, ghy zijt de wijnrancken; wie in my blijft, ende ic in hem, die sal vele vruchts voortbrengen. Het welcke de h. Kercke verstaende op den Paus van Romen, heeft onwederroepelijck besloten, dat niemandt en soude mogen de kercken wijen, anders dan hy alleen; hadde sy daer toe gheen groote, reden [uyt de landtwijse van Rothomus]? Ende daerom is sy ontwijffelijck wel recht ghefondeert, ende billicx veroorsaeckt gheweest, om uyt dese ende oock uyt alle de andere voorghehaelde texten te besluyten, te wijsen, ende te determineren ⁽³⁾, als dat de Paus gheen enckel mensche is, maer een stadthouder Gods, jae Godt selve op aerden; uyt welcker oorsake hy oock sijnen naem ⁽⁴⁾ verandert, soo wanneer hy tot den pauselijcken Stoel verheven wordt, namelijck om dat hy ooc van natueren verandert, ende van een enckel mensche wordt een halve Godt.

Derhalven moeten sijne geboden onderhouden worden als gheboden Gods ⁽⁵⁾; jae men mach over sijn gherichte ende goetduncken niet eens twijffelen noch argueren ⁽⁶⁾. Want hy mach een nieuwe Godsdienst ende religie vestighen ende bondich maken, nae dat het hem int hooft schiet ⁽⁷⁾; ende men moet sijn bevel van noots weghen nae comen, hoe swaer ende onverdraghelijck dat het oock wesen mach ⁽⁸⁾. Want hy ⁽⁹⁾ can van een

* Var. Bewoghen heeft.

(1) Durandus int boec genaemt Rationale Divin, Offic. Lib. 1. Rub. 7. De dedicat. Ecclesiae.

(2) Joan. 15. 1.

(3) Glos. in de extravaganten. De verborum signific. ende int cap. ad Apostolicae ff. Nos. lib. 6. de senten, et re judicata. - Item siet hier op de uytgedruckten text in de decretalen, ca. quanto personam de translatione Episcopi, ende de glos. in 6. decret. lib. 1. De Electione, etc electi potestate, ende alligeert daer op cap. Quos Deus, 3. quaest. 2.

(4) Glos. op de voorrede der decretalen, int 6. boeck.

(5) Cap. sic omnes distinct. 19.

(6) Cap. si quis suadente. 17. quaest. 4.

(7) Cap. praeceptis distinct. 12.

(8) Cap. in memoriam, distinct. 19.

(9) Cap. fuit semper. 9. quaest. 3. ende cap. Euphemium. 11. quaest. 3.

[p. 252]

eerloos boeve, een man van eeren maken, ende en mach van niemanden geoordeelt noch ghestraft worden ⁽¹⁾, jae al liep hy voor duysent Duyvelen, ende sleypte met sich een grooten hoop volcx nae der Hellen, dewijle hy doch alle menschen oordeelen sal. Jae hem is een volle macht ende bevel in Hemel ende op der aerden ghegheven ⁽²⁾, ende moet van een yeghelijck voor heylich ghehouden worden, al ware hy schoon oock een naeckte stucke boefs ⁽³⁾, ende niemandt en mach hem seggen: mijn Heer, waerom doet ghy dit aldus? Ende derhalven soo verclaert, segt ende pronuncieert de h. Kercke ⁽⁴⁾, dat het allen Christenen noodich is tot der salicheyt, den Paus van Romen onderworpen te wesen, soo alsser gheschreven staet, Joannis int eerste ⁽⁵⁾: van sijne volheyt moeten wy alle ghelijck scheppen, ende ghenade voor ghenade. Het welcke nae de letter wel mach van Christo gesproken zijn; maer nae den gheest, dat is, nae de uytlegginge der h. Kercken ende der gheestelijcke Papen ⁽⁶⁾, is het op den Paus van Romen ontwijffelijcken te verstaen. Daerom segt Esaias ⁽⁷⁾: Als de dach der versoeckinghe comen sal, waer sult ghy dan henen loopen om u te verberghen, ende den toorne Godes te ontgaen; ende wien sult ghy uwen roem ende uwe eerlijcheyt laten ⁽⁸⁾? Dat is te seggen, nae de selve uytlegginghe der h. Kercken ⁽⁹⁾, dat de Paus van Romen is alle onse roem ende heerlijcheyt. Want hoe soude men dat anders connen verstaen? Dewijle dat hy macht heeft, een man oft een vrouwe ⁽¹⁰⁾ die hem aenghedragen

(1) Cap. Si Papa et ibi glossa dist. 40. cap. paret. cap. nemo indicabit. cap. Aliorum. cap. facta. cap. cuncta per mundum, met de andere naestvolghende capittelen. 9. caus. q. 3.

(2) Cap. omnes dist. 22.

(3) Cap. non nos, dist. 40. ende de glos. in extravag. cap. 1. de Religiosis ordinibus. Papa Symmachus ende Andre. Barbarus glos. in extravag. ad Apostolatus de pe. dist. 3. ff. persona.

(4) Ext. de majoritate et obedientia. Paragrap, porro. Leest oock van alle dese dingen Hostiensem, een vermaert Canonist, in sijne somma tit. de Officio legati ff. quod pertinet ad Officium. Num. 3. ende wordt oock verhaelt van Nicolaus Goerius, in den handel de Potest. Legati a latere. Num. 23. ende 24.

(5) Joan. 1.18.

(6) Ext. de usu pallii ad honorem.

(7) Esai. 10.4.

(8) Cap. aliorum hominum, can. 9. quaest. 3.

(9) Troilus Malvitius in de handelinghe. De Canonizatione Sanctorum in 3. dubio

(10) Dit staet bynae yan woorde te woorde verhaelt int boeck ghenaemt Ceremoniale S. Romanae Eccles. int 2. cap. des 1. boecx.

[p. 253]

wordt, uyt den name Godes, ende uyt sijn eygen name, jae oock sonder consent ende verwillinghe der Cardinalen, te verclaren, te bestemmen ende te vonnissen, Heylich te wesen, ende setten hem in den calendier ende int registerboeck der Sancten, ende gunnen hem een plaetse in de Dionysische hierarchie ⁽¹⁾, het zy onder de Enghelen of Ertzenghelen, martelaers oft confessoren, soo 't hem best gheleghen is, ghebiedende ende bevelende, dat hem in alle kercken eenen heylighen dach sal gehouden worden, ende een heylighe ende devote dienst ghedaen, ghelijck als men eenen Sanct behoort te doen. Jae oock verclarende ende ghevende allen den ghenen die penitentie doende, ende ter biechten gaende, alle jaren eenmael sullen het graf des nieuwen Sancts ofte Sanctinnen, met bedevaerden vereeren, aflaet haerder zonden voor een jaer ende veertich daghen. Jae hy mach oock selve de Sancten die langhe tijdt aenghebeden zijn gheweest, uytmonsteren, ende haren naem uyt den almanack schrabben; ghelijck als het gebleken is by Bonifacium de achtste, die S. Herman van Ferrarien (nae dat hy over de twintich jaren voor een Sanct ghehouden was geweest) heeft doen uytgraven ende verbranden. Ende dat noch meer is, men vindt dat Clemens de vijfde, ontrent het jaer onses Heeren 1309, heeft den Engelen uyt pauselijcke macht ende authoriteyt bevolen ende belast, dat sy souden de zielkens der ghenen die in bedevaerden nae Romen treckende, over wegh ghestorven zijn, van stonden aen sonder eenich vertreck of uytstel, in den Hemel voeren, sonder eens het Vagevyer te laten riecken, soo als men sien mach by het inhoudt sijner bullen

(1) Hierarchie is te segghen ende heylich regiment, ende wort genoemt Dionisische, van eenen genaemt Dionisius, die de h. kercke segt den Areopage geweest te zijn daer Lucas van vermeldt in de handelingen der Apostelen; de andere seggen dat het S. Denijs van Parijs geweest is; de andere meynen dat het een versierden naem is, ende vervalschten boeck, die onder synen naem is uytgegaen, daer hy de hemelsche hierarchie, dat is het hemelsche regiment met alle de choren der engelen, met alle de stoelen ende bancken, also eygentlijck beschrijft, als of hy daer thien jaren lanck in gewoont hadde. Of men mach ooc verstaen by dese Dionisische hierarchie, het heylich regiment, dat Dionisius gesellen, dat is Bacchus gesellen, houden op de heylige dagen der Sancten, die de Paus gecanoniseert heeft, als op dry Conincx avont, ende S. Martens avont, ende andere diergelijcke.

[p. 254]

daer op ghemaeckt; waer van noch hedensdaeghs bondige copijen liggen tot Viennen, tot Limoges ende Poictiers, steden in Vranckrijck, in der stadt privilegie kisten. Waerom soude hy dan niet billicx onse roem ende onse heerlijcheyt wesen, dewijle hy Sancten ende Sanctinnen canoniseren, maken ende ontmaken can, ende bevel heeft over ^* de Engelen des Hemels ⁽¹⁾? Ic swijge, dat hy als Paep wesende, Godt can maken, ende den schepper aller dinghen selve scheppen, soo als beschre ven wordt int boeck ghenaemt Stella Clericorum, dat is te seggen, de sterren der clercken oft priesteren; daer alle de Papen ghenoemt worden Creatores Creatoris ⁽²⁾. Ende nu maeckt hy selve alle de Papen, soo dat hy te rechte ghenoemt mach worden, Creator Creatorum Creatoris, dat is te segghen, de schepper der ghenen die den schepper aller dingen selve geschapen ende gemaeckt hebben. So dat het niet te onrechte en is, dat Paulus, in den brief tot den Thessalonicensen ⁽³⁾, sprekende van den Paus van Romen, segt, dat hy sich verheffen sal boven alles wat genoemt wordt Godt ofte Godsdienst, ende sal sitten in den tempel Gods, ghelijck als of hy Godt selve ware, hem selven uytghevende voor Godt. Het welcke ooc te vooren alsoo geseyt was van den Propheet Daniel ⁽⁴⁾, als dat hy sich soude verheffen boven alle Godheyt, ende wonderlijcke dingen spreken tegen Godt, ende na sijnen lust alles doen: verheffende sich boven alle dingen ter werelt, ende uytdeylende de landtschappen ende coninckrijcken, nae sijnen lust ende wille. Want naevolgende dese prophetien, soo heeft onse lieve Moeder de h. Kercke geordonneert ende besloten, dat hy een volmachtich gewelt heeft om alles te doen

* Var Onder.

(1) Siet het 1 cap. des 2. stucks.

(2) Dat is te segghen, de scheppers des scheppers aller dinghen.

(3) 2. Thes. 2.4.

(4) Dan. 11.36. Dese prophetien Danielis ende Pauli, heeft de heer Everardus Ertzbisschop van Saltzbourg alsoo uytgelegt, ende op den Paus van Romen verstaen. Ghelijck als men sien mach in het boeck, genaemt Annales AEventini, lib. 7. Alsoo heeft oock de Keyser Fridericus de 2. de selve plaetse uytgelegt, als men in de voorgehaelde plaetse lesen mach. Ende Arnoldus bisschop van Orliens heeft het selve int Concilie van Reims ooc gedaen.

[p. 255]

wat hem gelieft, ende te mogen dispenseren over het Oude ende Nieuwe Testament, over den eedt, ende over alle beloften ⁽¹⁾.

In somma, over alle godlijcke ende menschelijcke rechten, van niet yet te maken ^*, van het recht crom, ende van het crom recht, geschapene dinghen ende substantien te transsubstantieren, dat is wesentlijc te veranderen, nae dat hem in den cop schiet. Want hem zijn alle wetten ende rechten onderworpen ⁽²⁾, ende men mach sijn hoocheyt geene wet stellen, midts hy is de levendige fonteyne der gerechticheyt ⁽³⁾, die in de saken des geloofs geensins feylen noch missen en can ⁽⁴⁾, ende derhalven mach alles bestellen ende besluyten wat den geloove aengaet, ende de h. Schrift uytlegghen nae sijn goetduncken: hy is alleene het doen ende het laten. So dat, oft schoon de gantsche weerelt tegen des Paus gevoelen ware ⁽⁵⁾, nochtans moeste men het met hem houden. Int corte, hem en is niemant ghelijck dan God alleen ⁽⁶⁾, ende daeromme can hy alles doen wat Godt doet ⁽⁷⁾. Want al wat Godt in den Hemel doet, dat doet de Paus op der aerden. Wat wil ick veel seggen? Sijne hoocheyt ende weerdicheyt is soo uytnemende groot, datmense met geene tonge soude connen uytspreken, noch met geen menschelick verstant begrijpen, gelijck als Zodericus Zamorensis ende Bartholus Chassaneus, jae de gantsche R. Kercke besloten ende gedetermineert hebben ⁽⁸⁾, want

(1) Leest hier over cap. Lector. met de Glos. aldaer, dist. 34. ende de dist. 17. ende wordt oock bevesticht van Sigismundo Neapolitano. Leest ooc de Glos. op den 1. boeck der decretalen Gregorij titul. De translatione Episcopi. cap. Quanto personam. aldaer vindt ghy dese stucken verhaelt, ende met getuygenissen der decreten bevesticht. Item de Glos. der decreten, causa, 15. Quaest. 1. Ende op de Extravaganten, Joan 22. titul. 14. Cum inter. Ende Panorm. schrijvende op de selve. plaetsen.

* Var. Van yet niet te maken.

(2) Fortunius Gartia in lib. 1. in Prin. 4 Col. de Pactis.

(3) Curtius Senior ex Baldo. in Conc. 20. in sive.

(4) Joan. de turrecremata.

(5) Catalditius in tracta. de Potestate Papae.

(6) August. Beronis in Rubr. de Off. de leg. num. 10.

(7) Bero in cap. cum tit. num. 1. De usuris. Decius op veel plaetsen, ende wordt van Ludovici Gomesio hier in naeghevolght.

(8) Zodericus Zamorensis in speculo humanae vitae, lib. 2. Cap. 1. - Bart. Chassaneus in Catalogo, gloriae mundi, in 4. Parte, in 7. considerat.

[p. 256]

soo als Antonius Florentinus ghetuyght ⁽¹⁾, hy is boven alle creatueren, ende sijne macht ende geweldt streckt sich over hemelsche, aerdtsche ende helsche saken, midts hy is de oorsake der oorsaken ⁽²⁾, ende de hcere der heeren, de bruydegrom ende het hooft der gantscher Kercken ⁽³⁾, jae het hooft des geheelen weerelts ⁽⁴⁾: hy is het licht, de claerheyt ende 't fondament des gheloofs ⁽⁵⁾, ende als een sonne ende glantz derwaerheyt: hy is het alderhooghste tsop ^* van den trap ⁽⁶⁾, ende alles wat men meer seggen oft dencken can. Want aengaende de coninckrijcken, vorstendommen ende landen uyt te deylen, ende te gheven eenen yeghelijcken, soo 't hem te passe comt, die const heeft hy heel vast op sijn duymken, ende practiseertse noch dagelijcx. Gelijckerwijs als men duydelijck verstaen mach uyt dat gemeyne clippelveersken:

Petra dedit Petro, Petrus diadema Rodolpho.

Dat is te segghen:

Christus de vaste steen schanck Petro dese croone,
Daer ick uyt Petri naem Rodolphum met beloone.

Het welcke veersken de voorghenoemde Paus Gregorius de sevende, die te vooren Hildebrandus ghenaemt was (nae dat hy den Keyser Henricum de vierde in den ban geworpen hadde, ende vervloeckt alle de gene die hem aenhanck deden) sonde aen Rodolphum, Hertoghe van Swabenlandt, met een keyserlijcke croone; gevende hem daer mede duydelijc te kennen, dat hy volle macht hadde, de keyserlijcke croone met het rijck te schencken den ghenen diet hem gheliefde; waer op hy oock fijn propheteerde, nae des hooghen priesters ende Joodtschen Paus Caiphas wijse, segghende ⁽⁷⁾, dat hy niet en wilde

(1) Antonius Florentinus in sijne Summa.

(2) Dit betuyght Felinus op veel plaetsen.

(3) Ca. Quoniam. De immunitate Eccles. 6.

(4) Ioannes de turre cremata, in vele plaetsen.

(5) Antonius de Rosello.

* Var. Top.

(6) Corsecus Siculus in tract. de Regia Potestate.

(7) Siet Benno de cardinael. Joannes Matius, Marc Historiarum, Chronic, Sigeberti. - Platina ende andere historischrijvers meer.

[p. 257]

voor een Paus bekent worden, soo dat selve jaer voor Pincxterdach, niet en storve een valsche oft onrechte Coninck. Want het gheschiedde effen aldus; niet dat de Keyser Henricus, op den welcken hy het geladen hadde, dat jaer overleedt, maer de kans viel op den Rodolphum, dien hy de keyserlijcke croone gheschoncken hadde, welcke worde dat selve jaer jammerlijck verslaghen, zijnde hem de handt eerst afghehouwen, ende beclaghende seer hooghlijck voor de Bisschoppen, dat hy door het ingheven des Paus, ende door hare opstoken, hadde sijn handt meyneedich ghemaeckt, ende teghen sijnen eyghen heere ende overheyt opghesteken.

Een weynich daer nae volghde de Paus Paschalis de tweede, welcke excommuniceerde den Keyser wederom op een nieu, ende beval den Grave van Vlaenderen, genaemt Robrecht, dat hy soude de stichten van Luyck ende Camerijck met vyer ende sweerdt vernielen ⁽¹⁾, uyt oorsake dat sy haren natuerlijcken Keyser ende heere Henrico wilden ghetrouwe blijven. Jae, hy gaf de keyserlijcke croone met alle de rijcx juweelen, Henrico de vijfde, den sone des Keysers Henrici de vierde; ende maeckte soo vele, dat de sone teghen sijn eyghen heere rebelleerde, ende vervolghde sijn eyghen vader met alsulcken grouwelijcken ende onnatuerlijcken haet, dat hy hem in den kercker in de stadt van Luyck jammerlijck liete sterven, int jaer xi. C. ende acht, ende en wilde die van Luyck in ghenade niet opnemen, tot der tijt toe dat sy het doode lichaem sijns vaders (dwelck by hen begraven lach) hadden onmenschelijck opgegraven, ende als een hont buyten der stadt op het veldt henen geworpen; want daer door werden sy oock van den Paus Paschalis uyt den ban gheset ⁽²⁾.

Men mach het selve oock merckelijck afnemen uyt het exempel des Keysers Friderich Barbarossa, welcke nae vele

(1) Den brief des Paus, aen Robrecht den Grave van Vlaenderen, vindt men int 2. boeck der Concilien fol. 810.

(2) Siet Robertum Barm. Chron. Euseb. ende Nauclerum.

[p. 258]

excommunicatien ende vervloeckinghen, werde ten laetsten in de stadt van Venegien, op de groote merckt, ghenaemt S. Marcus plaetse, recht boven op de trappen van de groote kercke, oft van het palays, met voeten op sijnen neck ghetreden van den Paus Alexander de derde ⁽¹⁾, welcke tot bevestinghe alsulcker macht [allegeerde de h. Schrift seggende ^*], voor alle het volck: daer staet gheschreven: du salt wandelen op de adderen ende basilisken, ende sult met voeten vertreden de leeuwen ende de draken ⁽²⁾.

Desghelijcx werde de Hertoghe van Venegien, ghenaemt Franciscus Dandalius, van den Paus Clemens de vijfde verbannen, ende tot penitentie verwesen, dat hy soude in des Paus sale op handen ende voeten gaen lancx der aerden, cruypende met een halsbandt om den hals als een hondt. Soo dat het blijckelijck is, dat de Paus van Romen heeft volle macht ende bevel over alle Coninghen ende Vorsten ⁽³⁾. Ende daerom mach hy hen ghebieden als sijne leenlieden ende landtsaten, ende machse af ende op setten, als hem ghelieft. Het welcke alsoo verre streckt, dat hy oock heeft volle ghebiedt, macht ende jurisdictie over de Coninghen ende Keyseren der Turcken, ende andere ongheloovighe Heydenen, soo dat men vry mach van alle Coningen ter weerelt een sake aen sijner heylicheyt beroepen ende betrecken. In somma, hy heeft alle conincklijcke, keyserlijcke ende priesterlijcke rechten, want hy wordt als een priester ghewijt, ende als een Coninck ghecroont ⁽⁴⁾. Ende derhalven is hy de Coninck der Coninghen, ende de Heere der Heeren, [ende de rechte meester moets.].

Want aengaende dat de ketters hier teghen werpen dat Christus gheseght heeft ⁽⁵⁾: ghevet den Keyser wat des ^** Keysers

(1) Siet Joannem Carionem in sijne cronijcke, ende andere cronijckschrijvers.

* Var. In den ouderen text: Alsulcker macht, seyde, enz.

(2) Psal. 91.

(3) Quaest. 40. doorgaens. - Quaest. 45. oock doorgaens.

(4) Augustinus de Ancona in somma de Ecclesiastica potestate, Quaest. 1. Articulo 7. ende andere canonisten meer. Jacobus de Terano, camerlinck des Paus Urbani de seste, schrijft dit in tractatu Monarchiali, qui incipit: Reddite quoe sunt Coesaris Caesari.

(5) Matt. 22.21. - Marc. 12.17. - Luc. 20.25.

** Var. Dat des.

[p. 259]

is, ende Gode wat Gode toecomt, dat (seght onse Moeder de h. Kercke) en is gheen eeuwighe reghel, maer heeft slechts een wijle tijdts standt ghegrepen, namelijck eer Christus noch geleden hadde, ende na den Hemel was opghevaren. Want daerenteghen als hy seght: nae dat ick van der aerden opgheheven sal zijn, soo sal ick alles met my optrecken, dat verstaet sy alsoo, dat Christus zijnde nae den Hemel opgheclommen, sal alle coninckrijcken ende vorstendommen uyt der Coninghen ende Vorsten handen nemen, door het middel sijnder landtsknechten, namelijck de Apostelen [ofte Pausen] van Romen ⁽¹⁾. Ende aengaende dat hy elders sijnen Apostelen verbiedt goudt oft silver te besitten, dat moet oock verstaen worden, niet langher dan tot dat sy alle coninck-rijcken sich sullen hebben onderworpen, om de selve den Pausen van Romen, hare naevolghers, by testament nae te laten, want dan is het met de reghel uyt. Ende daeruyt ist, dat de Pausen hebben met opghesetten wille daer toe ghearbeydet, dat sy het Roomsche rijck (het welcke doe ter tijdt sich over oosten ende westen streckede, ende hadde Grieckenlant, ende bynae de gantsche weerelt sich onderworpen) mochten ontween splijtten ende van een scheuren. Ghelijckerwijs als de Paus Alexander de derde, den ambassaten des Grieckschen Keysers Emanuelis opentlijck bekent heeft, verclarende wel duydelijck, dat hy het Griecxsche rijck met het Roomsche gheensins en wilde wederom vereenicht hebben, namelijck, op dat hy dies te beter mochte de handt boven houden ⁽²⁾.

Daer uyt ist oock, dat de Pausen Gregorius de ix. ende Innocentius de iiii. hebben den Keyser Fredericum den tweeden afgheset, ende sijne ondersaten van haren eedt ontslaghen, jae de gene die hem wilden getrouwe blijven, gheexcommuniceert ende verbannen, oock daerenteghen groote aflaten gegeven den genen die tegen haer souden opstaen ende rebelleren. Ende dat meer is, na dat hy sich selven uyt de excommunicatie

(1) Matt. 10.9. - Marc. 6.8. - Luc. 3.9.12.33.

(2) Dit getuyghet Platina int boeck van de Pausen, daer hy beschrijft het leven Alexandri de derde.

[p. 260]

des Paus Gregorii, met hondert twintich duysent marcken gouts geholpen ende gelost hadde, soo werde hy niet te min op een ander mael wederom vervloeckt, ende inden ban geworpen. So datmen Henricum de Lantgrave van Thuringhen tot Keyser vercore; ende nae sijne doot (welcke seer schielijck was [midts hy van den peerde viel, ende den hals brack]) werde den Grave van Hollandt Wilhelmo de keyserlijcke croone geschoncken; welcke ooc seer corts daer nae van de Vriesen [diemen hedensdaegs Noorthollanders noemt] werde omghebracht. Nae den welcken het keyserrijck seventhien jaren langh sonder hooft oft Keyser ledich ghestaen heeft ^*.

[Ja het en heeft sichtent dien tijdt noyt wederom op sijne rechte voeten mogen ghebracht worden, als het te vooren was, beneven dat in dien oproer, de Saracenen het heylich landt (het welcke de Keyser vijfthien jaer langh in ghehadt hadde) wederom hebben ingenomen, ende de Christenen tot op desen dach toe gantschelijck daer uyt verdreven. Dies moeten wy der helscher Roomscher Vaderen danck weten. Maer wat ist dan?] Lesen wy niet ^** by alle waerachtighe historien, dat de Paus Urbanus de 4, ontrent het jaer 1264, beroofde Conradinum, Conradi des Keysers sone, van het coninckrijcke van Cicilien, dwelck hem met alle rechten aen ghestorven was, ende schanck het Carolo, den Grave van Angjou ende Provincen, Lodowijcx des Conincks van Vranckrijcks broeder? Ende dat sijnen naevolgher Clemens de 4. hem de croone op 't hooft settede, met sulcker voorwaerde, dat hy den Roomschen Stoel jaerlijcks soude betalen de somme van veertich duysent gouden croonen. Daerenteghen Nicolaus de derde, ontrent het jaer 1268, om Carolo dat selve te benemen, [midts hy vreesde dat de Fransoysen in Italien hem te machtig mochten werden,] dede Petrum, Coninck van Aragonien, die des voorschreven Conradini nichte ghetrout hadde, in Italien afcomen, ende

* Var. Sonder hooft oft Keyser gestaen heeft.

** Var. In den ouderen text: Hoe doch? lesen wy niet, enz.

[p. 261]

bracht hem daer toe, dat hy het coninckrijc van Sicilien wederom innam, hebbende met groote behendicheyt beschickt, dat alle de Fransoysen die int gantsche eylandt van Sicilien waren, beyde mans ende vrouwen, oude ende jonge, te ghelijck op eenen avondt [des Paeschdaeghs] van de Sicilianen jammerlijk vermoordt werden. Waer van noch heden ten daghe de Siciliaensche Vesperen in een ghemeyne spreeckwoordt verluydt ende vernaemt worden. Doch daernae wederom ter contrarien sijnen naevolgher Martinus de 4. verbande ende vervloeckte desen Petrum, ende stelde niet alleenlijck het coninckrijck van Cicilien in Robrechts des Graven van Artoys beschuttinghe, uyt name van des voorschreven Caroli sone, die in sijner vyanden handen gevangen was, maer beroofde hem ooc van sijne erfconinckrijck van Arragonien, ende schanck het Carolo, Grave van Valois, Philippi des Conincks van Vranckrijcks sone.

Desgelijcx de Paus Bonifacius de achtste heeft hy Philippum den Coninc van Vrancrijck niet verbannen, ende sijn coninckrijck den Keyser Alberto (van wegen der heylige Roomsche Kercke) toeghewesen, om dat hy den Paus van Romen niet en wilde hulden, ende voor sijnen overheer bekennen ⁽¹⁾? Soo dat de Coninck van noodts wegen bedwonghen werde, ontrent twee oft drije hondert peerden, onder het bevel van Sara Colomna heymelijck uyt te schicken, die den Paus te Anagnia (daer hy was residerende) by nachte vinghen, ende tot Romen ghevanclijck brochten; aldaer hy nae xxiiii. daghen sterf als een hondt, ghelijck als het spreecwoordt (daer wy hier beneden van segghen sullen) is luydende ⁽²⁾.

Oock hebben wy onlancks ghesien, dat de Paus Alexander de sevende heeft Ferdinando, den Coninck van Castilien, des Keysers Caroli des vijfden groot-vader, ten besten ghegheven ende mildelijck gheschoncken alle de landen van de nieuwe Indien die nae westen ligghen, streckende van Spaengien af

(1) Siet de cronijcke van Vranckrijck ende Carion.

(2) Van dit spreecwoort wordt ghemeldet achter int leste stuck.

[p. 262]

in de Grootezee, ende dat, ghelijck als de bulle daer over luydt, Motu proprio, dat is te segghen, uyt eygene beweeghnisse, ende niet om dat hy sulcks versocht was; maer veel eer, de mera liberalitate, et ex certa scientia, ac de apostolicae potestatis plenitudine, dat is te segghen, wt enckele loutere mildicheyt, ende sekere ghewissicheyt, ende uyt volle apostolische macht ⁽¹⁾.

Soo dat de Coninck van Peru, genaemt Atabaliba, welcke van de Spaengiaerts in eenen slach overwonnen werde, seyde met grooten onrecht, dat hy van den Paus niet en hiel, dewijle hy eenen anderen gaf, het ghene dat hem niet toe en hoorde. Want de Monick Vincentius Valverda hadde hem uyt sijnen breviaris oft getijdenboec duydelijck bericht, dat Christus de Sone Gods, scheydende hier uyt dese weerelt ^*, hadde den Paus van Romen tot sijnen stathouder ghelaten, om alle coninckrijcken uyt te moghen deylen nae sijne goedtduncken, ende dat de Paus van Romen hadde den Coninc van Spaengien alle sijne landen van Peru ende van nieuwe Indien gheschoncken ⁽²⁾.

Oock wilde Leo de i, int jaer 1515, Francisco, den Coninck van Vranckrijck, die te Bolonien opghetoghen was, om een verdrach met hem te maken, het keyserrijck van Constantinopolen gheven. Maer de Coninc dancte hem seer hoogelijck, ende wilde de ghifte niet aenveerden, ten ware dat sy hem ghelevert werde, [seggende, dat hy geen cantoir bequaem en hadde om sulck een geschenk op te steken; maer den goeden helschen Vader en wist van geen leveren: want het soude hem al wat duerder gekomen te staen hebben, dan sijn bezegelde bullen; maer hy dede als een van sijn voorgangers, welcke na datmen Sanchio, des Conincx van Spaengien broeder,

(1) Dit zijn de woorden, verhaelt in de bulle des Paus Alexandri hier overghegheven int jaer 1493, den 4. May: welcke bulle staet van woorde te woorde verhaelt by Francisco Lopez de Gomara, in sijne Indische hist.

* Var. Scheydende uyt den weereld.

(2) Dese histo. vindt ghy beschreven by den voorsz. Francisco Lopez de Gomara in de historie van Indien, in het 113. cap.

[p. 263]

verklaert hadde het hooft des aenslachs datmen tegen de Saracijnen aen nam, den Paus schanck hem het coninckrijck van Egypten al sonder eens te leveren, ende liet hem in 't volle consistorie uytroepen Coninck van Egypten: het welcke Sanchius verstaen hebbende ende niet willende ondanckbaer wesen: wel, seyt hy, nademael my den Paus gemaeckt heeft Coninck van Egypten, soo maeck ick hem Calyphe van Baldac, dat is te segghen, Paus oft hoogepriester van Baldac oft Babylonien in Egypten.] Het welcke te doen, de h. Vader gheensins ghesinnet en was: [want het soude hem ondoenlijck, ja onmogelijck gheweest hebben te bekomen; doch hy wil evenwel daer over gehuldet worden, al ist dat het hem niet een penninck gekost en heeft.] ^*

Ende niet langhe te vooren, ontrent het jaer 1466, soo hadde de Paus Paulus de tweede, het conincrijck van Bemen Georgio der natuerlijcken Coninck afghewesen, ende den Vorsten van Duytschlandt gheschoncken; doch alsoo, dat sy het met haren eygen oncost souden gaen innemen; daer toe sy wel ruym hondert duysent, soo ruyters als knechten, verloren hebben, sonder nochtans veel uyt te richten. Want alsulcke giften zijn van den aert der bisdommen, die hy den eenen ende den anderen uyt schenct over Jerusalem ende andere steden in Turckien, daer de Bisschoppen anders niet van en genieten dan [een paer hoornen ende een paer hantschoen, met] den blooten titel, die haer in een bulle van een schaepsvel wel beseghelt ende bewaret is. Ende zijn sy daer mede niet te vreden, sy moghen voorts met haren eygen oncost ende perijckel de reste gaen halen. Doch wilt hy evenwel daer over ghehuldet worden, al ist dat het hem niet een penninck ghecost en heeft ^**. Daer uyt sien wy noch dagelijcx, dat de Coningen van Naples ende van Sicilien hem alle jare op S. Peters dach moeten

* Var. In den vroegeren text leest men: Ghesinnet en was, midts het hem al duyrder soude hebben ghestaen, dan sijne heseghelde bullen. Ende, enz.

** Var. De woorden: Doch wilt hy evenwel...... ghecost en heeft, staen in den jongeren text niet. Vgl. 18 regels hoogerop.

[p. 264]

hulden, ende voor haren leenheere bekennen; ende tot een teecken alsulcker bekentenisse, schencken sy hem een witte hackeneye of telle, seer rijckelijck behanghen, met noch etlijcke duysent ducaten. Ja oock het coninckrijck van Enghelandt heeft langen tijt van den Roomschen Paus te leene ontfangen gheweest. Want de voorghenoemde Paus Alexander de 3. ⁽¹⁾ hadde den Coninck Henricum daer toe ghebracht, ontrent het jaer 1181, onder het decksel dat Thomas van Cantorbien met des Conincx verwillinghe vermoordt was gheweest. Beneven dat langhe te vooren, in het jaer 740, een Coninck Juas genaemt, het gantsche eylandt den Paus van Romen tribuyt-plichtich hadde gemaeckt; soo dat de Pausen, hare ontfanghers ende rentmeesters altijt in Engelandt hadden, om S. Peters penninghen te versamelen, tot dat Henricus de i. het selve verbode.

Maer waer toe noeme ick alsoo bysonder de Coningen van Engelant ende van Napels, daer doch alle Coningen ende Keyseren over de wijde weerelt schuldich zijn, den Paus van Romen sijne h. voeten te cussen? Is dat niet wel teeckens ghenoech, dat hy over haer volle macht ende gheweldt heeft? Ende het is oock recht. Want door hem regneren de Coningen, ende door hem voeren de wetghevers het gericht, soo als van Salomone gheschreven staet, Prov. int achtste. Want het gene dat hy aldaer van de eeuwige wijsheyt Godes meldet, dat heeft onse lieve Moeder de Catholijcksche Kercke op den Paus van Romen uytgheleght, als by de glose op de Clementinen ende by Panormitanum ghenoechsaem blijcken can ⁽²⁾.

Ende daerom soo mijn Heer de Paus te peerde wil rijden, soo moet de Keyser of de Coninck die daer by is, de steghelreep houden, ende daer nae voorts het peerdt met den toom een wijle tijdts in de handt leyden. Ende soo de Paus

(1) Platin. int leven Alexand. de 3.

(2) Glos. ende Panormit. op de Clementinen Lib. 5. tit. ad nostram. Dit staet uytdruckelijck ende int breede verhaelt int boeck genaemt Ceremon. Rom. Eccl. in den 2. tit. des 1. boecx, in ff. Ordo process. ende voorts in den 3. tit. ff. de prima lotione manuum.

[p. 265]

op eenen stoel gevoert wesen wil, daer is de Keyser oft de Coninck, wie hy oock zy, van plichts weghen schuldich, sijnen neck te buyghen, ende den stoel op sijne schouderen te laden. Ende voorts, als de Paus ter maeltijdt gaet [(want de Pausen eten oock als andere menschen, al zijn sy halve Goden van 't geslachte van de Satyren)], is hy schuldich het water te schencken, om sijne heylighe handen te wasschen. Ende voorts moet hy het eerste gherichte op de tafel setten.

Summa sommarum, hy moet mijn Heer de Paus dienen, als een knaep sijn meester dient. Jae waerom niet? Dewijle hy den Paus van Romen den eedt der ghetrouwicheyt ende der ghehoorsaemheyt pleghet, soo als merckelijck in de pauselijcke rechten wordt uytgedruckt ⁽¹⁾. Daerentegen de Paus en is hem noch yemandt ter weerelt schuldich eenighe eerbiedinghe te bewijsen, ten zy dat hy somwijlen uyt sonderlinghe voordeel sijnen h. aers oplichten wil, om den Keyser te cussen ⁽²⁾. Anders zijn alle menschen op der aerden schuldich, soo haest als sy hem onder de ooghen comen, drymael de knyen te buygen, ende sijne voeten te cussen. Ende daer hy voorby gaet, moeten sy op de knyen vallen, ende hem aenbidden, ten zy dat sy stocvisch eten willen, dat des Paus travanten al ghereet hebben sonder boter. Ende daerom roepen sy, Abasso, Abasso, dat is te segghen, Valt neder op uwe knyen ⁽³⁾. Dwelck voorwaer seer billick is, ende wordt met clare schriften bevesticht, midts dat in den 8. Psalm gheschreven staet: du hebst alle dinghen hem onder de voeten onderworpen, schapen ende runderen, ende dat vee des veldes, dat is te segghen, de Christenen, de Joden ende de Heydenen, jae ooc de vogelen des lochts, dat is, de verstorven heyligen, ende de visschen in der zee, dat is de zielkens die int Vaghevyer wandelen. In somma, daer en is niet, of het is hem alles

(1) Clem. Unica de jure jurando, vers. Postquam ibi, ende in ff. Certum. Ende dit verhaelt oock Restaurus Castaldus in Tract. de Imperatore quest. 36. Ende de forme des eedts wort verhaelt in cap. Tibi Domino, dist. 63.

(2) Dit hebdy int voorsz. boec genaemt Ceremoniale, etc. in den tit. des 3. boecx.

(3) Dit leght Barbazia een Catholijcx doct. alsoo uyt, ende wort van de canonisten also verstaen.

[p. 266]

evenghelijck onderworpen. Want hy is de Heere over de gantsche weerelt ⁽¹⁾. Ende de weerelt hoort hem toe, nae den uytgedruckten text in den 24. Psalm: den Heere hoort het aerdtrijck met alle haer volheyt toe. Soo als onse Moeder de h. Kercke uytgheleght ende besloten heeft ⁽²⁾. Ende daerom (als Anthonius de Rosellis ⁽³⁾ ghetuyght) mach hy den eenen sijn goet ende have benemen, ende gheven het eenen anderen, diet hem ghelieft. Ende dit is dat de Cardinael Polus, stadthouder des Paus, int Concilie van Trenten oock beweert, ende met Christi woorden bevesticht, welck gheseyt heeft, dat hy van Petro een visscher der menschen soude maken. Dat is met hem soo veel te segghen, als dat hy soude alle Keyseren ende Coninghen, jae alle menschen in des Roomschen Paus vischnet stooten, op dat hyse mochte sieden ende braden, oft in de panne fryten, soo het hem best smaecktede.

Ende al ist sake dat Paulus van een ander vermeldt ⁽⁴⁾, welck soude wesen, de Godt deser weerelt, ende dat Christus den selven oock noemt, de Vorst deser weerelt, namelijck, de ghene die tot hem seyde: ick sal dy alle dese coninckrijcken ende haer macht ende heerlijckheyt schencken, soo du my wilst te voete vallen ende aenbidden, want sy is my overgegeven, ende ick machse schencken den genen diet my gelieft ⁽⁵⁾; nochtans dat en strijdt hier teghen niet met allen, want sy zijnt beyde seer wel eens, sy verstaen malcanderen wel, ende verdraghent als twee hoofden in een capruyn, soo datter gheene jeloersheyt vallen en wil. Want, ghelijck als de Schrift betuyght ⁽⁶⁾: de drake heeft de beeste die op seven bergen sit ende regeert, alle sijn gheweldt, sijnen stoel, ende sijne groote macht overghegheven. [Want siende moontjens-peck dat hy by Christo niet en hadde

(1) Cap. Cuncta per mundum 2. quoest. 3. ende glos. op het cap. ad Apostolicae. De sententia et re judic. in 6. ende doorgaens in de quest. 23. 32. 45. 46.

(2) Anthonius de Rosellis in Tractat. de Conciliis.

(3) Reginaldus Polus int boeck dat hy op 't Concilie van Trenten gheschreven heeft.

(4) 2. Cor. 4.4. - Joan. 12.31.14.30.16.11. - Ephes. 2.2.

(5) Matt. 4.9. - Luc. 4.6.

(6) Apoc. 13.2.

[p. 267]

konnen gevorderen, dewijle hy sijn aengebodene geschenck niet en hadde willen ontfangen, hy keerde hem tot den Paus van Romen, die sich noemde Christi stadthouder ofte vicarius te wesen, welcke hebbende de presentatie gehoort, greep hem terstont by 't woort, ende van dien tijdt aen heeft hy sich in sijne tijtelen altijt genoemt den Coninck ende Heere der werelt, ende een God op der aerden, also hier boven is gesien geweest; doch wat daer van zy, gedrage my aen hare ordonnantien ende decreten, die sy daer over met malkanderen ghemaeckt hebben] ^*. Sy sullen op hare rekeninge wel comen. Soo vele isser van, in somma, dat in den Paus van Romen alles vervult is, wat Daniel ende Paulus in de voorgehaelde schriften gepropheteert hebben, midtsgaders ooc het gene dat Joannes in sijne Openbaringe segt ⁽¹⁾: als dat de stadt op seven berghen ghebouwet (welck is ontwijffelijck de stadt van Romen, so als het Tertullianus, Lactantius, Jeronymus, ende alle oude Vaderen hebben uytgelegt, ende de gelegentheyt der stadt selve ghenoech uytwijst) sal een wonderlijcke macht ontfanghen (namelijck van den selven, die Paulus de Godt deser weerelt, ende Christus de Vorst des weerelts, ende Joannes den draeck noemen) soo dat hem alle Coningen ende Vorsten der aerden sullen aenbidden, ende sal met goudt, silver, peerlen, ende alderley costelijcke ghesteenten verciert ende toegemaeckt wesen, ghelijck als men ooghsichtelijck can mercken in onsen h. Vader den Paus van Romen, met alle sijne Cardinalen, die als peerle-poppen met alderley costelijckheyt behanghen zijn, ende sal eenen mondt ontfangen, sprekende groote ende wonderlijcke dingen. Soo dat een yeghelijck segghen sal: wie is haers gelijck? Effen alsoo, als wy sien

* Var. In den ouderen text staet: Overghegeven. Doch wat verdrach dat sy met malcanderen ghemaeckt hebben, daer laet ickse voor sorghen. Sy sullen op hare, enz.

(1) Apoc. 17.9. ende dit wordt van Tertuli. verstaen op de stadt van Romen, int boeck tegen de Joden, ende int 3. boeck tegen Marcionem. - Lactantius, Jerom. in den sendtbrief aen Marcel. Siet oock epist. Leodiensium adversus Paschalem 2. int 2. boeck des Concil. fol. 809.

[p. 268]

dat de Paus wonderlijcke dinghen van sich selven uytgheeft, ende schrijft sich selven toe een macht boven alle Coninger ende Vorsten, boven de Enghelen des Hemels, jae boven den eenighen Sone Gods ende Godt selve. Soo dat onse l. Moeder de h. Kercke besloten heeft, dat hy dieshalven Papa ghenoemt wordt, ghelijck als of men wilde segghen, Pape, het welck soo veel in Latijn beduydt, als by ons eenen groolen Jou. Want het is een woordeken van grooter verwonderinghe, overmidts dat hy is een wonderlijck ende seldtsaem dier. Soo dat hy ghenoemt wordt van eenen fijnen poëte: Papa stupor mundi, dat is te segghen, de verwonderinghe ende den Jow van der weerelt, effen gelijck of men seyde: Jow, wie is sijns gelijc? Soo dat het merckelijck blijckt, dat hem Joannes, in sijne Openbaringe, als met een natte vinger aenghewesen heeft, ende dat hem Paulus ende Daniel, ende de gantsche Schrift fijn met alle sijne vederen hebben afghemaelt ⁽¹⁾. Derhalven soo hebben de ketters dan groot onghelijck, als sy willen beweeren dat de heylighe Schrift van den Paus van Romen niet en weet te spreken, dewijle wy alle sijne macht uyt der Schrift onwederlegghelijck bewesen hebben.

(1) Glos. op de voorrede der Clementinen op het cap. quoniam, op het woordeken Papa, ende allegeert hier een poëte, die hy noemt Angelicum, dat is te seghen, een Enghel oft Enghelsche poëte.

[p. 269]

Dat XI. capittel.

Bewijsende met schriften, dat alle Papen ende gheestelijckheyt ontslaghen zijn van de jurisdictie, ghebiedt ende macht der overheyt.

Soo veel nu als het de andere Papen ende het gheestelijcke hof aengaet, welcke is behanghen ende verciert met hare officialen, dekenen, vicarisen, inquisiteuren, travanten, bancken ende gherichten, stocken ende blocken, en is der weereltscher overheyt, ghebiedt ende gherichte gheensins onderworpen, jae sy en moghen oock onder gheene weereltsche richters hare saken drijven noch pleyten, by so verre als sy een cruyne op het hooft draghen, welcke is het merckteecken ende character der stadt met seven bergen, daer Joannes van spreeckt. Dit wort oock alles met uytghedruckte clare texten, uyt der h. Schrift bevesticht ⁽¹⁾.

Ten 1, staetter gheschreven, dat doe Loth het moetwillich ende schendich ghewelt der Sodomyten wilde keeren, so sprac het volck der Sodomyten tot hem, segghende: du bist hier ghecomen als een vremdelinck, wat hebstu ons te straffen of te oordeelen? Hier uyt heeft onse l. Moeder de h. Kercke onwederleggelijck

(1) Van het merckteecken of het priesterlijcke character siet Thomam de Aquino, Scotum, ende andere scholasticken, ende brenght daer mede over ende het gene dat Joannes in sijne Openbaringe van dat selve character vermeldet.

[p. 270]

besloten, dat de Papen niet en mogen van der overheyt gestraft worden, verstaende ontwijffelijck dat de Papen rechte Sodomyten zijn, ende ingheboren borghers ende heeren der weerelt midts sy van den Paus (dien doch de weerelt toebehoort) zijn gheschapen ende ghemaeckt ⁽¹⁾; ende dat de weereltsche overheyt maer slechts vremdelingen zijn, die des weerelts regeeringhe van de Papen ende den Paus te leene houden, ende derhalven en moghen sy de ingheborene borghers van Sodoma ende Gomorra, dat is te segghen, de h. geestelijcke Papen, niet straffen. Want also hevet de Paus Anacletus in sijnen decretalen-brief selve uytghelegt ⁽²⁾, welcke uytlegginghe is van der heyliger Kercken voor goet aenghenomen gheweest, ende voor een artijckel des gheloofs in haren decreetboeck in gheregistreert.

Ten tweeden wordt dit oock bewesen met een uytghedruckte text des Evangeliums, daer gheschreven staet, dat Christus de coopers ende vercoopers met een sweep uyt den tempel ghedreven heeft. Want daer uyt blijckt dat de Papen ende de gheestelijckheyt van gheene menschen en moghen ghestraft worden [dan van Jesus Christus alleene], soo als het de voorseyde Anacletus ende de h. Kercke besloten hebben ⁽³⁾, verstaende dat de Papen in de Kercke anders niet en zijn dan rechte wisselaers ende vercoopers, die hare cremerijen wel soo duyr vercoopen, dat het gesichte somwijlen duyrder comt te staen, dan de beste ware der cremers van Parijs oft van Lyons. Ende al ist sake dat de andere wisselaers ende woeckenaers die selve privilegie alsoo wel ghenietet hebben als de Papen, namelijck, dat sy oock met een geessel werden uyt den tempel ghejaeght, jae dat men den

(1) Cap. Nullus Clericus, 11. quoest. 1.

(2) Anaclet. in sijne 1. brief van de verdruckinghe der Bisschoppen, ende van haerder verschuldinge oft verclaginge, int boeck der Decret. cap. Leget Ecclesiarum Cau. 3. Qu. 6.

(3) Dit vindt ghy in den 2. brief Anacleti, van de instellinghe der Biss. ende Ertzbiss. ende staet oock in de decr. cap. Accusatio quoque Cau. 2. Qu. 7. ende in de decreten Inonis, int 4. boeck.

[p. 271]

honden wel dickmael dit voordeel gunt, nochtans om dat de Papen wittebroodts-kinderen zijn, ende moeten wat voordeels hebben, ghemerckt dat hare cremerije costelijcker is dan eenighe andere, ende haren wieroock van beteren reuck, dan het wieroock dal de honden in de kercke gheven, soo heeft de h. Kercke dit alleen op de Papen willen verstaen, ende derhalven ghewesen, dat sy van gheene menschen ghestraft moghen werden, midts dat hen Christus de eere gunt, dat hyse met sweepen uyt der kercken ghedreven heeft. Het selve heeft sy noch stercker bevestight met den claren text van den Prophete David, daer gheschreven staet: Godt heeft ghestaen int midden van den Goden, dat is te segghen, van den priesteren ende Papen: item: ick hebbe ghesproken, ghy alle zijl Goden ⁽¹⁾. 't Is wel waer, dat den gheheelen Psalm van de Coninghen ende richteren deser weerelt nae de letter is sprekende, maer evenwel soo heeft het onse l. Moeder de heylighe Kercke op de Papen ende gheestelijckheyt nae den gheest verstaen, ende dat uyt ses treffelijcke ende ghewichtighe oorsaken: namelijck de eerste, om dat de gheheele text op de Papen alsoo wel, jae veel beter past, dan op de andere richters, want daer wordt gheseyt, dat sy niets en willen verstaen noch weten, maer wandelen in de duysternissen, ende stellen de gantsche weerelt over eynde, 'twelck op de Papen ende Bisschoppen soo wel sluyt, als ofter toe ghesneden ware ⁽²⁾.

Ten 2, soo zijn de Papen veel weerdigher ende beter, dan alle Coninghen ende Princen, soo veel als het goudt beter is dan loot ⁽³⁾, ende daerom moeten de Coninghen haren neck buyghen onder de knyen der Papen, soo alsser met uytghedruckte woorden geschreven is van den h. Paus Gelasio aen den Keyser Anastasium, ende in de decreten ghestelt. Jae sy zijn het licht der weerelt, aller menschen Vaders ende meesters,

(1) Psal. 82.1.6. - Dit volght voort in de voorgehaelde plaetse der brieven Anacleti.

(2) Int 5. versken desselven Psalms.

(3) Dit staet met uytghedructe woorden int cap. Duo sunt, distinct. 69, ende cap. Sacerdot. distinct. 95. ende cap. Quis dubitet, dist. 96.

[p. 272]

soo dat sy veel eer behooren Goden ghenaemt te werden, dan eenighe Coninghen ende richters.

Ten 3, zijn de Papen oock veel weerdiger dan de Enghelen ⁽¹⁾. Want, soo als onse Moeder de h. Kercke seer wel besloten heeft, een Enghel en mach gheen Misse doen, om dat hy den priesterlijcken character, dat is te segghen, het merckteecken ende naedruck niet en heeft. Ende daer staet uytdruckelijck gheschreven, dat niemandt coopen noch vercoopen en mach, of hy en voert den character ende het merckteecken, oft ymmers den naem des beestes ⁽²⁾.

Ten 4, zijn de Papen mitghesellen des h. Vaders des Paus, die jae doch gheen enckel mensche, maer Godt op der aerden is; derhalven soo moeten sy ooc van maechschaps wegen sijner Godtheyt mede deelachtich worden, ghelijck alsser geschreven staet, dat men den ghenen ghelijck wordt daer men mede verkeert, ende wie met peck omme gaet, die moet bepeckt worden. Daerom die oock met Godt op der aerden omme gaet, moet oock vergodet worden.

Ten 5, is het wel recht dat sy Goden ghenaemt worden, aengesien dat sy selve Godt connen maken; ende so als wy bewesen hebben, sy zijn scheppers der schepper. Ende nu isser een eeuwighe ende onfeylijcke ^* reghel onder de doctoren van Loven, die niet missen en can, midts dat sy uyt haren schoolmeester Aristotele gescheppet is, namelijck: Propter quod unumquodque tale est, illud ipsum magis est tale, dat is te segghen: Soo een dinck eenighe weerdicheyt crijcht uyt cracht ende gonste van een andere, dat selve daer het sijne weerdicheyt van ontleent, moet veel meer alsulcke weerdicheyt in sich hebben ⁽³⁾.

Dewijle dan dat een stucxken broodts Godt can worden, uyt cracht ende gunsticheyt der Papen, hoe veel meer moeten de Papen selve dan Goden wesen? Want in de Schrift staet

(1) Guido de mon. Roche. in Enchir. Sacerdotum, rub. de Sacra. Euch. ca. 2.

(2) Apoc. 13.17.

* Var. Onfeylbare.

(3) Stella Clericorum. Siet het 10. cap. des 2. stucks.

[p. 273]

opentlijck, dat gheene menschen ter werelt souden Goden connen maken ⁽¹⁾. Ergo soo moeten dan de Papen meer dan menschen wesen, dewijle sy daghelijcx Godt selve maken.

Ten sesten, soo luydt de gemeyne Latijnsche text, die in de heylige Roomsche Kercke gebruyckelijck is, ende van het Concilie van Trenten voor goet ende gheloofweerdich aenghenomen, als dat Godt in de Synagoghe der Goden ghestaen heeft. Het welcke op de Papen wonderlijck wel past, midts sy oock hare Synagoghen hebben, ghelijck als de Joden hier voortijdts hadden. Ende voorts is het wel ghewis, dat onse Heere in het midden van de Papen ende Priesteren gestaen heeft, doe Annas ende Cayphas hem beschuldichden, ende ghetuyghenissen tegen hem sochten, om hem ter doot te brenghen. Het welcke onse Papen in de heylige Roomsche Kercke noch daghelijcx seer fijn nae spelen. Soo dat men te rechte mach verstaen, dat sy de Goden zijn in de Synagoghe, in de welcker de Heere ghestaen heeft, ende noch daghelijcx staet in sijne lidtmaten, om ter doot veroordeelt te worden. Soo dat onse l. Moeder de H. Kercke desen text seer bequamelijc op hen uytgelegt heeft ende besloten, dat soo sy dan Goden zijn, soo en connen sy onder het gerichte der menschen niet staen.

Wijder brengt sy noch andere ghetuyghenissen met hoopen, die alle uyt clare duydelijcke schriften ghetogen zijn; als namelijck, dat Lucas schrijft, dat Godt wrake doen sal over den ghenen, die sijne dienaers ende kinderen verdrucken ⁽²⁾. Ende datter in de Psalmen gheschreven staet: De Heere de Godt der wraken, de Godt der wraken is verschenen ⁽³⁾. Item de Apostel Paulus segt: Wie bistu, die du des anderen knecht richten wilst ⁽⁴⁾? Ende op de selve plaetse: Wilt malcanderen niet oordeelen, maer veel eer oordeelt alsoo, dat ghy uwe broederen gheen erghernisse en geeft. Ende de Heere spreeckt by den Propheet Zachariam: Die u aenroert, die roert mijnen oogh-appel aen ⁽⁵⁾. Zijn dit niet heerlijcke schoone

(1) Jere. 16.20.

(2) Luc. 18.

(3) Psal. 94.1.

(4) Rom. 14.14. - Rom. 14.13.

(5) Zach. 2.8.

[p. 274]

ende gheweldighe ghetuygenissen, die niet en connen nedergheleyt worden? ende bewijsen wel duydelijck, dat de Papen der overheyt gerichte niet en zijn onderworpen? Ymmers, by soo verre als men de ghesonde gave ende uytlegginghe der h. Kercken aenhanght, sonder te passen op t' ghene dat de ketters voortbrenghen; want sy souden wel alle dese ghetuygenissen tot grooten nadeele ende vercortinghe der gheestelijckheyt willen uytleggen. Maer in sonderheyt isser noch eene clare text voor handen, daer niet op en valt te segghen, namelijck, daer onse Heere seght ⁽¹⁾: De vossen hebben hare holen, ende de voghelen des lochts hebben hare nesten; maer de Sone des menschen en heeft niet waer hy sijn hooft op rusten mach. Hier moghen de ketters hare ooren wel te weycke leggen. Want hier uyt besluyt onse l. Moeder seer gheweldelijck, dat de ghene die de Papen willen verclaghen of beschuldighen, zijn de vossen daer onse Heere van spreeckt. [Daerom ist dat de bottricken van Parijs gemeenlijck roepen: De vos, de vos, als sy een hugenois ergens ontmoeten.] Ende tot bevestinghe des selfs, soo brenght sy den text Salomonis voort, segghende: Die de gracht ghegraven heeft, sal selve daer in vallen. Item: Een steen is swaer, ende het zandt ^* ghewichtich, maer der dwasen toorne gaetse noch beyde te boven. Siet, comt dat niet wonderlijck over een? het schijnt dat het met een pinceel naeghetrocken is. In somma, alle hare decreten ende ordonnantien steken vol alsulcke bequame schriften, die sy wonderlijck seer fijn buygen ende passen can tot harer materie; soo datter niet een draet op en scheelt. Want als de Schrift van Brugghe spreeckt, soo verstaet sy dat op Ghendt; ende meldt de Schrift van een catte, dat legt sy op een eyndtvoghel uyt. Somma sommarum, sy maeckt van een koe een windtmeulen; ende daerom en can sy niet missen, oft sy en vindt altijdt ghetuyghenissen ghenoech uyt der Schrift, om hare dinghen claer te maken.

(1) Mat. 8.20. - Luc. 9.58.

* Var. Landt.

[p. 275]

Dat XII. capittel.

Dat de Papen ende gheestelijckheyt behooren rijck te wesen, bevesticht met der Schrift.

Want dat de Papen ende de gheestelijckheyt, tsamen met de h. Vader de Paus, behooren wel rijck ende weeldich te zijn, dat vindt sy daer in oock al gheschreven. Want de eerweerdighe ende hoochgheborene cardinael Polus, wijlen stadthouder ende legaet des Paus int Concilie van Trenten, heeft daer toe doen dienen den voorghealligeerden text Luce, daer onse Heere seght: Ghy vanght nu visschen, maer van nu voortaen sult ghy menschen vanghen ⁽¹⁾. Want dat is met hem een Prophetie, welcke ten tijden der Apostelen noch niet volbracht en was, doe Paulus seyde, datter weynige rijcke ende weynighe groote hanssen in de ghemeynte Christi waren; maer sy is eerst volbracht geweest (seght hy) ontrent drij hondert jaren daer nae, namelijck, doe de Keyser Constantinus ⁽²⁾ (soo men seght) den Paus Sylvestro een groot deel des Roomschen Rijcks mildelijck schanc, oft veel eer (so hy segt) weder gaf ende restitueerde; ghelijck als het noch blijct by de copye

(1) In 't boecxken dat hy ghemaeckt heeft van 't Concilie van Trenten. - Luc. 15.10.

(2) Cap. Constantinus.

[p. 276]

des briefs, welcke staet van woorde te woorde int boeck der decreten.

Tis wel waer, dat Laurentius Valla, ende vele andere gheleerde lieden, met desen brief ghegeckt hebben, ende uyt alle de historien, jae oock uyt den inhoudt des selven briefs onwedersprekelijck bewesen, dat het een valsche brief is, ende alsoo plompelijck gheconterfeyt, dat het een calf met een ooge mercken soude. Maer dat staet onder de doctoren van Loven; sy mogen daer van disputeren, als sy onder de roose sitten, met een canne goeden rijnschen wijns; want den Landonium en moghen sy doch niet. Aengaende ons, ist loghen, ist waer, Godt gheve ons een goedt coren jaer. Soo veel isser immers van, dat de Roomsche Kercke is in de possessie ende besit der erffenissen, die S. Pieter in sijn Testament heeft nae gelaten. Ende hiet dies halven Patrimonium S. Petri, dat is, S. Pieters Vader-erve. Sy is oock in de possessie der costelijcke juweelen ende clenodien des h. Roomschen Stoels, ende der costelijcker drijdobbelder croonen, ende andere schoone costelijcke stucken; want alle de Bisschoppen moeten sweeren, dat sy de selve juweelen ende dat Patrimonium sullen na alle hare vermogen helpen, bewaren ende vermeerderen ⁽¹⁾. Maer wat ist? Paulus seght selve, dat een Bisschop behoort gastvry ende herbergich te wesen. Het is dan wel recht, dat hare borsse wel ghestoffeert zy, om Coninghen ende Princen te gaste te nooden, ende goet chier met hen te maken ⁽²⁾. Want anders, hoe souden sy koecken backen, hadden sy vyer noch vet? Voorwaer, sy en souden hare bisdommen soo duer niet willen coopen, noch en souden voor een Pallium gheen dertich duysent ducaten gheven, soo sy daer nae met Petro moesten segghen: Aurum et argentum non est mecum; ick en hebbe goudt noch silver. Maer dat is al verandert, ende de cantse is ghekeert; daerom moeten nu de Papen rijck zijn,

(1) In den Eedt die sy doen, eer sy tot Bisschoppen worden aenghenomen.

(2) Dit is het Argument Eckii in sijn Enchiridio.

[p. 277]

ende het goedt der weerelt besitten, aenghesien dat haren vader ende schepper de Paus, is de Heere der gantscher weerelt; soo als wy hier vooren ghenoech hebben aenghewesen ⁽¹⁾.

(1) Int 11. ende 12. cap. deses stucks.

[p. 278]

Dat XIII. capittel.

Daer de aenbiddinghe der beelden met schriften bevestight wordt.

Nu willen wy van de aenbiddinghe der beelden wat spreken ende sien met wat schriften dat die ondersettet is. Want het h. tweedde Concilie van Niceen steeckt ontwijffelijck vol bequame schriften, die daer soo wel te passe ghebracht werden, als roosen in een verckens-kot ⁽¹⁾. Maer wy willen slechts de beste ende de bequaemste uytkiesen, op dat men daer uyt van alle andere oordeelen mach. Soo hebben sy dan uyt den Ouden Testamente by ghebracht, dat Godt den mensche nae sijnen beelde geschapen heeft, ende daer uyt besloten, dat men wel beelden mach hebben. Item, Godt heeft het licht van de duysternisse ghescheyden. Daerom (seght Agapius, de alderheylichste Bisschop der stadt Cesarea) neme ick de beelden gheerne aen, ende vervloecke alle de ghene die anders ghevoelen. Ho ho ghesellen, hoe loopt dat voort? Daer nae wordt de brief des Roomschen Paus Adriani ghelesen ⁽²⁾; daer seght hy, dat Jacob heeft den stock Josephs aenghebeden, oft Joseph selve. Waerom souden wy dan de beelden niet

(1) Siet fol. 4. ende cap. 1. des 4. stucx.

(2) In den brief des Paus Adriani, gelesen ende aengenomen int Concilie van Niceen, ac. 2. Siet het 2. boeck der Concilien, fol. 482. a. b. ac. 2. pa. 486.

[p. 279]

moghen aenbidden? Want al ist dat de ketters sich op den Hebreeuschen text hier beroepen, welcke seght dat hy Godt aen badt, zijnde geleunt op zijn bedde oft op een stock (want men mach het op beyde de manieren nemen); nochtans het is ons ghenoech, dat het onse lieve Moeder anders verstaen heeft, ende alle de h. ghehoornde Bisschoppen, die te Niceen vergadert waren, hebben dat anders uytgheleght ⁽¹⁾. Want sy en conden niet feylen, dewijle sy door den heylighen Gheest der Keyserrinne Irene vergadert ende geregeert waren, welcke Irenis gheest also yverich was in de sake der beelden, dat sy haren eygen sone, den rechten ende natuerlijcken Keyser, de ooghen uyt crabbede ende stack hem in een gat op dat sy soude alleene regeeren, ende de beelden nae hare goetduncken moghen oprichten. Waerom souden wy dan desen h. Geest niet gelooven? daer hy door de mondt der Bisschoppen verclaert heeft, dat op Josephs stoc een manneken gesneden stonde, ghelijck men sien mach op de stocken daer de gecken ende de kinderen op rijden, ende dit manneken werde van Jacob aenghebeden.

Voorts hebben sy oock dese texten ghealligiert ⁽²⁾: De zielen der gherechtighen zijn in de handen des Heeren. Item: Godt is wonderbaer in sijne Heylighen. Want by dese Heylighen, en verstaen sy anders niet, dan de stomme Sancten die in de kercke staen, overmidts dat op een ander plaetse gheschreven staet: De heylighen die op der aerden zijn. Item: Noë heeft Gode een altaer opghericht, ende Abraham desghelijcks, met vele andere meer. Ende is wel te vermoeden, dat sy gheene altaren op en richteden sonder schoone beeldekens van onse lief-Vrouwe, van S. Christoffel, oft van S. Anthonis vercken, oft eenich ander dierghelijck daer op te stellen. Want een altaer sonder Sancten, is soo vele als een koe sonder steert, oft een taerte sonder suycker.

Item ⁽³⁾, Moses heeft het Propitiatorium, dat is de soenkiste,

(1) Act. 2. Synodi Nicenae, pag. 480. c.

(2) Actione Sinodi Nicenae, pag. 498.

(3) Actio. 4. pagin. 504.

[p. 280]

van enckel goudt ghemaeckt, ende twee Cherubinen daer op ghestelt uyt bevel Gods. Waerom en souden wy dan oock niet wel beelden op onse altaren setten, nae den bevele der h. Kercken? Want, aengaende dat de ketters willen segghen, dat dese Cherubinen ende gulden Arcke verborghen ende bedeckt waren, soo datse niemandt conde sien, vele min aenbidden, daer op antwoordt onse l. Moeder de h. Kercke, dat sy dat oock wel can nae doen. Want de gheheele vasten door, soo kijcken hare beelden achter een blauwe huycke, ende daer nae spelen sy: Pijpt, oft ick en soecke u niet; teghen dat Paesschen aencomt. Ende dan comen de Papen die spelen voort: Coppen, comt uyt den hoecke

Soo dat de ketters gheen oorsake en hebben te kijven, dat onse beelden nemmermeer verborghen en staen.

Ten anderen soo seght sy, dat hoewel de Cherubinen verborghen waren, datse niemandt en conde ghesien, ghemerckt dat niemandt in dat heylichdom mochte treden, anders dan de hooghepriester eenmael des jaers; nochtans soo en lieten de Joden daerom de selve niet aen te bidden. Want dit hebben de Vaders in 't voorseyde Concilie uyt haer eyghen hooft alsoo besloten ⁽¹⁾.

Ende ten derden seght sy, dat soo men de beelden mach hebben in 't verborghen, waeromme soudese men in 't openbaer niet vele meer moeten hebben, om de selve aen te bidden? Want al ist [schoon] dat het Godt verboden heeft, men moet hem anders wijs maken. Want hy en wiste noch niet, dat de beelden waren de boecken der leecken, eer de Paus Gregorius ghecomen was, die sulcks gheleerdt heeft. Ende nu weet een yegelijck wel, dat men de boecken op een lessenaer stellen moet, op datter een yeder in lese, en de niet achter de bancke en worpe. Want daer staet opentlijck gheschreven, dat men een keersse onder de mudde niet en steldt, maer op den candelaer, op dat sy eenen yegelijcken lichte ⁽²⁾. Het welcke de

(1) Actio. 3. Synod. Nicene. pagin. 498. a.

(2) In den brief Adriani, aen het synodum. Act. 2. fol. 481. b.

[p. 281]

voorseyde h. Vaderen oock op de beelden verstaen hebben, als dat sy op de altaren moeten staen proncken, ende van henneken alleman devotelijck aenghebeden worden.

Daerenboven hebben sy noch voortghehaelt, dat Moses in de woestijne uyt Gods bevel, een metalen slange heeft opghericht, op dat de ghene die het souden aenschouwen, mochten van de beten der fenijnigher slanghen gheheylt worden. Want hier op spreken sy aldus: Wat een dolheyt ende rasernije soude het dan wesen van ons, dat wy noch souden willen twijffelen, oft oock alle de ghene die de beelden van Christus, van onse Liefvrouwe, ende van alle andere lieve Sancten aensien, sullen oock salich worden, ende van alle hare kranckheden ghenesen? Ende dit wordt haer oock van den h. Vader ende Paus Adriano ghewisselijcken versekert met seghel ende brief ⁽¹⁾, soo datter gheen twijffel meer op en valt. Hoewel datmen het selve oock merckelijcken sien mach te Halle, daer soo vele crucken van creupele menschen, ende soo menighe tafereelkens hangen der gener die van hare krancheden ende ghebreken zijn alsoo fijn ghenesen gheweest, dat de meeste hoop der ghenen diese daer ghehanghen hebben, gheene pijne noch weedom in 't hooft noch in de blase meer en ghevoelen. Ick swijghe soo vele vroukens, die bevrucht zijn gheworden, na dat sy ons liefs Vrouwen gordel eenmael hadden aenghedaen ghehadt. Ende noch onlancks ist in Hollandt ghebuert, datter een arm vrouken met eenen grooten buldt seer devotelijck quam versoecken onse Liefvrouwe van Heukelem, ende nae dat sy hare offerhande ghedaen hadde, so keerde sy wederom t'huys, ende liet haren bult achter. Jae, te S. Jobs te Wesemale quam een blindt edelman uyt Vranckrijck te bedevaerde, om sijn ghesichte dat hy van S. Jobs kranckheyt verloren hadde, weder te crijghen; ende doe hy sijne dinghen fijn beschickt hadde, soo riep hy tot sijne knechten int Fransoys, Je voy. Het welck verstaen werde van de Lovensche

(1) In den voorseyden sendbrief aen de vaderen des Conciliums ghesonden.

[p. 282]

doctooren, niet dat hy wech wilde, maer dat hy siende was, soo dat men het selve voor een groot mirakel in den tempel opgheschreven heeft ⁽¹⁾. Ende is ontwijffelijck te ghelooven, by verlies sijner zielen salicheyt, dat hy alsoo wel sonder bril sach als by de keersse. Ick swijghe van de groote ende machtige Liefvrouwen, die in Italien te Loretto, ende in Spaengien te Monserrato, mirakel doen, van S. Jacob tot Compostellen van S. Catharina van Senen, ende andere dusdanige groote Sancten ende Sanctinnen: want dat en is geen sause voor allemans mondt. Wy moeten ons met slechten cost lijden, ende onsen mondt van alsulcke lcckernijen afwisschen. Soo daer nochtans een plompe Hollander ware, oft een malle Brabander, oft oock een botte Vlaminck, die lust hadde om alsulcken heeren-cost te smaken, ende een bedevaerde wilde gaen doen, onder een weddinghe dat hy binnen dry jaren soude weder comen, dat mocht hy doen, ende sijnen lust gaen versaden ende versoecken wat de Liefvrouwen van Italien oft van Spaengien voor mirakel connen ghedoen.

Hy mochte effen also varen, als de goede man van Parijs, die geene kinderen en conde van sijn huysvrouwe gecrijghen, ende nam dierhalven aen vele devote bedevaerden te doen: want hy ginck eerst nae Compostellen, S. Jacob besoecken, ende van daer reysde hy nae Romen, om de h. Apostelen S. Peter ende S. Paulus aen te spreken, ende voorts trock hy na onse l. Vrouwe van Loretto, ende van daer na Jerusalem, ende ten laetsten na S. Catharina van Senen. Somma sommarum, hy bleef ontrent dry jaren uyt, ende doe hy wederomme te huys quam, soo vant hy dat sijn wijf drije kinderkens gecreghen hadde, by hulpe van de goede Sancten, die hy so devotelijc versocht hadde. Is dat niet een groot mirakel? Daeromme soo wie oock lust heeft van huys te trecken, om de Sancten alsoo te gaen besoecken, die mach hem te reysen stellen, de waghen staet al ghereet.

(1) Int tafereel van S. Jobs mirakelen.

[p. 283]

Wy sullen daerentusschen op onse materije wederkeeren, ende den ketters te ghemoete gaen, die met de heylighe Vaders des voorseyden Conciliums spotten, om dat sy het exempel des metalen slanghes, tot bevestinghe haerder beelden bybrenghen, segghende dat het was een oude testamentische figuere op Christum wijsende, ende opghericht door een uytghedruckte bevel Gods: want daer op willen wy hen antwoorden, dat sy moeten bot ghegheten hebben, ende en verstaen niet wat scherpsinnich is. Want anders, sien sy niet dat onse beelden oock zijn figueren, soo van Christus, als van sijne lieve Moeder ende grootmoeder, ende andere lieve Sancten ende Sanctinnen? ende zijn met uytghedruckte bevel des Paus ende der h. Kercken opghericht? Maer sy gaen evenwel noch voort, ende segghen dat de h. Coninck Ezechias dese metalen slanghe ommegheworpen heeft, ende tot pulver verbrandt ⁽¹⁾, soo haest als hy sach dat men het begonde te bewieroocken ende te vereeren, ghelijck als de h. Kercke hare lieve Sancten eert; ende willen daer uyt besluyten, dat men alle onse beelden oock moeste alsoo verbranden. Maer wy segghen neen daer toe, want dat was een ander dinck, ghemerckt dat onse Sancten gheen slanghen en zijn, ghelijck als dat was. 't Is wel waer dat men S. Margrieten ende S. Joris draken, ende S. Anthonis vercken alsoo wel aenbidt ende bewieroockt, als de Sancten selve, al zijn sy niet vele beter dan slanghen. Maer dat heeft oock een ander aensien: want het gheschiedt ter eeren, niet van de draken, maer van de Sancten daer sy bystaen, gelijck als een doctoor te Loven seer wel bescheyde, welcke hebbende sijn bonnet afghedaen voor Pilatus beeldt, soo als hy uyt het portael der Minnebroeders kercke te Loven ginck, keerde van stonden aen wederom, ende riep met luyder stemmen: Non tibi Pilate, sed Christo. Effen als of hy hadde willen segghen: Du Pilate, du bist maer een benghel; wat laetstu dy duncken? Ick hebbe mijn bonet voor dy niet afgedaen,

(1) 2. Reg. 18.4.

[p. 284]

maer voor dien Christo, die du daer onder handen hebbest.

Siet, alsoo gaet het oock met onse draken ende met S. Anthonis vercken toe. Sy crijghen menighe offerhanden ende menighe wasse keerskens, ende worden menichmael ghecust van ghebuerschaps weghen, om der l. Sancten wille daer sy by staen; maer sy en treckent haer niet meer aen dan een stomme block. Daeromme blijft dese rede der heylighe Vaderen des voorseyden Conciliums altijdt vast ende onbeweeght, als dat de h. Kercke beelden hebben moet, dewijle dat de Joden een metalen slanghe hebben ghehadt. Dit behanghen zy noch voort met vele andere fraeye ghetuyghenissen, als namelijck met het ghene dat David seght: daer is lof ende eerlickheyt voor sijn aenghesichte ⁽¹⁾. Item: ick hebbe de stede dijns huys lief ⁽²⁾. Want daer uyt volght, dat men de Kercken met schoone beeldekens behanghen moet. Item: ick soecke, o Heere, dijn aenghesicht ⁽³⁾. Item: de rijcken sullen dijn aenghesicht aenbidden. Item: laet schijnen over ons het licht dijns aenschijns ⁽⁴⁾. Want hier uyt besluyten sy, dat men ons liefs Heeren aensicht behoort fraey gheschildert te hebben, ende aen te bidden. Ende daer uyt ist dat te Romen alle jare, op den goeden vrydach, so wordt de h. Veronica, dat is een oudt versleten sletken, daer men seght dat ons Heeren aenschijn op gheschildert staet, met grooter devotie aenghebeden, ende het volck roept met luyder kelen, Misericordia, Misericordia, dat is, Barmherticheyt, Barmherticheyt, ghelijck alsmen oock tot Besanson in Bourgongien ende in vele andere plaetsen meer doet. Want dit lieve aenschijn van Veronica, is op den goeden acker gheplant gheweest, ende is alsoo wel ghewasschen ende vermenichvuldicht, dat mender met hoopen vindt, die alle mirakel connen ghedoen.

Daerenboven brenghen sy noch dese ghetuyghenisse voort, als dat het gheloove niet alleene en comt uyt het ghehoor,

(1) Psal. 69.

(2) Psal. 29.8.

(3) Psal. 27.8.

(4) Psal. 4.7.

[p. 285]

maer oock uyt het ghesicht, om dat Joannes seght: soo als wy ghehoort hebben, alsoo hebben wy oock ghesien ⁽¹⁾. Item, dat de Joden breede boorden aen hare rocken droegen ⁽²⁾: ergo, soo moet men oock beelden in de kercken hebben met vele andere dierghelijcken, die alle soo wel sluyten, als een haspel op eenen vleeschpot. Doch so yemandt lust heeft om dese schoone ghetuygenissen te sien, die mach lesen den gantschen handel des voorschreven Conciliums van Niceen, soo als hy verhaeldt wordt in het 2. boeck der Concilien, oft hy mach lesen een boecxken, dat te dier selver tijdt uytghegaen is in den naem Caroli Magni des Keysers, van het selve Concilie; daer sal hy sijn hertken wat moghen vermaken, met alle de schoone, rijcke ende aerdighe allegatien der h. Vaderen, tot desen propooste voortghebracht, ende met de droomen Constantini, die om sijn melaetsheyt te ghenesen, hadde jonghe kinderkens bloedt ghestort, ende werde daerom van Petro ende Paulo in sijnen droom getroost ⁽³⁾. Daer sal hy oock vele heerlijcke schoone mirakelen der beelden vinden, gheraept uyt het boeck Cosme ende Damiani, ende uyt het boeck Sophronii, van de mirakelen der Heylighen, ende andere dusdanighe loflijcke boecken, die de h. Vaderen aldaer hebben hooren lesen, ende met hare vonnissen bevestighet, ende voor goet aengenomen. Soo datter niet meer twijfels op vallen en can, dan op de gulde legende die in de misboecken geautentiqueert is. Ende op datmense te liever lese, soo wil ick daer een exempel uyt verhalen, dienende grootelijcks tot onser materije, op dat men uyt den nest sien mach, wat voghel datter in is.

Het was een dapper heylich Monick, die eeuwelijck van den Duyvel tot sijnen uytersten ouderdom gequelt werde; ende doe het hem ten laetsten begonde te verdrieten, so badt

(1) 1. Joan. 1.1.

(2) Num. 15.38. - Deut. 6.8. - Matt 23.4.

(3) Siet t' Concilium van Niceen. act. 4. fol. 521. daer vertelt de Monick Theodosius dese lieflijcke historie van den droom Constantini ende 'twassen beelt Cosme ende Damiani.

[p. 286]

hy den Duyvel seer vriendelijck, dat hy hem wilde met vreden laten. Daer op de Duyvel hem antwoordde: soo hy wilde sweeren te doen ende secreet te houden het gene dat hy hem soude seggen, soo soude hy ophouden van hem langer te quellen. De Monick beloefde het hem met eenen swaren eedt. Doe seyde de Duyvel: soo du wilst dat ick dy niet meer en quelle soo en machstu dat beeldt niet meer aenbidden, ende wees op onse Liefvrouwen beeldeken, dat hare kindeken in den arm hielt. Maer de Monick was looser dan de Duyvel, want hy ginck het des anderen daeghs sijnen Abt biechten, ende de Abt ontsloech hem van sijnen eedt, by dien dat hy altijdt soude blijven aenbiddende dat heylige beeldt ⁽¹⁾.

Is dat niet een lieflijcke ende heerlijcke getuygenisse van den Duyvel ontleent, daer de h. Vaderen int voorsz. Concilie de aenbiddinghe der beelden mede hebben bevesticht? Sy is voorwaer weerdt datmense op de balcken schrijve, op datse de kalveren niet af en lecken. Ende onse meester Gentianus behoort wel de standaert te draghen, ende met een drijvoet ghecroont te wesen, dewijle hy soo stoutelijck de weerdicheyt deses Conciliums legghen derf in de weeghschale teghen het tweede ghebodt Godes, het welck aller beelden vereeringhe ende aenbiddinge scherpelijck verbiedt; ende oock teghen het Concilie van Eliberum, ghehouden over 1200. jaren in Spaengien, den woorde Gods ghelijckformich.

(1) Dese schoone clucht wort int Concilie van Niceen ghelesen van den Monick Stephano uyt den boeck Sophro. Siet het 2. boeck der Concilien, int 2. Concilie van Niceen, act. 4. folio 520. c. d.

[p. 287]

Dat XIV. capittel.

Handelende van sommighe sekere beelden ende schilderijen, die de Roomsche Kercke ghebruyckt, ende bevestinghe der selver uyt de Schrift.

Maer om dat het de ketters op sommige sonderlinge beeldekens gheladen hebben, die de h. Kercke is met grooter devotien ghebruyckende, daer sy haren spot mede drijven, soo salt goet wesen, dat wy de selve uyt der h. Schrift oock bevestighen. Dat sy dan ten eersten de h. Drijevuldicheydt met drije aensichten schildert in hare Mis-boecken ende kercken, en is niet te verwonderen: want onse Moeder de h. Kercke heeft dat te Romen gheleerdt, dat men plach Janum met twee aensichten af te malen. Ende voorts stater in Joanne gheschreven, datter drije zijn in den Hemel die ghetuygenisse gheven, de Vader, dat Woordt, ende de h. Gheest, ende dese drije zijn een, etc. Soo moet mense dan nootsakelijc met drije hoofden, oft met drij aengesichten aen eenen hals maken. Want dat de ketters segghen, dat het uytdruckelijck verboden is, Gods wesen eenichsins af te malen, dewijle dat Godt segt: Du hebst de stemme uyt den vyere gehoort, maer gheene ghelijckenisse ghesien ⁽¹⁾: daerom wacht dy wel, dat du my gheene afbeeldinghc

(1) Deut. 4.12.

[p. 288]

en makest; dat is alleen voor de Joden ghesproken, ende is nu verandert door de loflijcke ghewoonte ons liefs Moeders der heyligher Kercken ⁽¹⁾.

Ende dat sy voort vercoren heeft de ghelijckenisse eens ouden mans, met een grauwen baerdt, om den Vader uyt te drucken, ende eens ghecruycichden, om den Sone af te beelden, ende eender duyven, om den h. Gheest, te kennen te gheven, dat comt uyt hare vrye wille. Want sy hadde wel moghen een haeghbosch, oft een vlamme vyers, ofte een wolcke, oft een kiste, [oft den donder met twee cherubinen in de kamer van de bondkiste] maken, om den Vader uyt te drucken: dewijle hy in alle dese ghedaenten also wel verschenen is, als in de ghedaente eens menschen. Ende sy hadde wel een kindeken in de wieghe ^* moghen nemen, oft een man die het volck onderwijst, om Christum te kennen te gheven, ende desghelijcx een tonghe oft een vlamme vyers, om den h. Gheest uyt te drucken, so wel als sy eenen ghecruycichden man ende een duyve ghenomen heeft; maer daer in ghebruyct sy hare vrijheyt: want dat heeft sijn bescheyt in de ghemeyne reghel, want ons alsoo ghelieft. Oft in het ghene dat de poëte Horatius seght:

Pictoribus atque Poëtis

Quid-libet audendi semper fuit aequa potestas.

Dat is te segghen:

Schilders met haer pinceel, ende poëten met dichten,
Moghen vast allerley vremde grillen aenrichten.

Ten tweedden, dat men de Enghelen met vleughelen afmaelt, is uyt Esaia ende Ezechiele ghenomen, welcke segghen, dat hen de Cherubinen met vleughelen in een ghesichte ghetoont zijn. Dat men oock S. Michiel met een weeghschale afmaeldt ⁽¹⁾,

(1) Dit slaen also de Vaders van 't Concilie van Niceen af: ende Eckius oock, seggende dat de Joden tot de afgoderije gheneyghet waren.

* Var. Kribbe.

(1) Siet oock fol. 221.

[p. 289]

dat is om dat hy de zielkens weghen moet, oft hare verdiensten ende goede wercken swaerder in 'tghewichte zijn dan hare ondeucht. Want, so als boven ghesegt is, de h. Kercke heeft hem dit ampt bevolen, midts dat sy voor een ghewisse artijckel houdt, dat men niet salich en can worden uyt den geloove in de verdiensten ende in dat vergoten bloedt Christi Jesu, ghelijck als Paulus wil segghen ⁽²⁾, maer een yeghelijck moet uyt de ghewichticheyt ende verdiensten sijner goeder wercken, ende met volle betalinghe oft voldoeninghe salich worden ⁽³⁾.

Daernae, dat men Mosen met hoornen afschildert, is uyt dier oorsaken, om dat het ghene dat gheschreven is, als dat het aenschijn Mosis blinckende was (ghelijck als het ⁽⁴⁾ Paulus oock selve uytleght) dat heeft de ghemeyne oversettinghe der h. Roomsche Kercken alsoo uytgheleght, als dat Moses hoornen hadde, om dat hy den Bisschoppen, die doch oock twee hoornen draghen, in desen deele soude ghelijck vallen ⁽⁵⁾.

Ende dat sy voort van de drije wijsen uyt den Oosten, drije Coninghen ghemaect heeft, ende den eenen peck-swart als een Moriaen, is uyt de prophecie Davids oft Salomonis gevisschet ⁽⁶⁾, segghende dat de Coningen uyt Moorenlandt sullen comen Christum aenbidden. Want dit heeft sy alsoo ^* uytgheleght, als dat het van de drije wijsen gesproken is. Ende hoewel dat Moorenlandt den Joden vele eer in 't Westen gheleghen is dan in 't Oosten, daer de wijsen van ghecomen waren, nochtans de h. Kercke can de gelegentheyt van de landen wel veranderen, ende van het Westen het Oosten maken.

Item, dat sy een os ende een ezel aen de kribbe van hare cleyne Jesuken ghestellet heeft, die hem met haren adem verwermen, dat is op den claren text Esaie ⁽⁷⁾ ghefondeert, segghende:

(2) Rom. 3.4. - Galaten, 4. - Ephes. 2.

(3) Antonin. parte 3. tit. 14. cap. 20. et par. 4. tit. 9. cap. 7. Bonaventura in Sent. lib. 4 dist. 15. Barnardinus Roserus, sermone 20. Petrus Sotus in assertione catholic. de bonis operib. ende andere Catholijcke schrijvers.

(4) 2. Cor. 3.7.

(5) Exod. 34.30.35.

(6) Psal. 72.10.

* Var. Aldus.

(7) Esaie, 1.3.

[p. 290]

een os kent sijnen meester wel, ende een ezel de kribbe sijns Heeren, maer het volck van Israel en wilt niet met allen verstaen, etc. Ende men mochte oock wel seggen, dat by den os, de Bisschoppen, Apten, ende Prelaten verstaen worden, welcke oock hoornen draghen als een os, ende connen teghen de ketters seer wel pleyten, in stede van het woordt Gods te prediken; ende by den esel de Minnebroeders, die oock grau zijn als ezels, t' samen met alle de andere Monicken ende slechte Papen, die niet vele meer en weten dan ezels, ende sien onsen Heere voor een kindeken aen, dat noch in de kribbe light, willen hem derhalven met schoone beeldekens ende popkens, met bellekens ende claterspaenkens, met pijpen ende morisken-dants, ende met ander kinderlijcke ceremonien paepen ende te vreden stellen.

Item, dat men S. Longinum schildert, die met een lancie de zijde Christi opghesteken hebbende, werdt siende, van het bloet dat in sijne ooghen springht, dat is oock uyt duydelijcke schriften ghetoghen. Want de Evangelist Joannes ⁽¹⁾, segghende datter een krijchsknecht met een lancie de zijde Christi op stack, noemt dese lancie in sijne Griecxsche sprake Longi; daer van heeft de h. Kercke eenen Sanct ghemaect, ende heeft hem Longinum ghenoemt. Ende midts dat de selve Joannes seght ⁽²⁾, dat sulcks gheschiedt is, op dat de Schrift vervuldt soude worden, segghende: sy sullen sien wien sy doorsteken hebben; daer uyt heeft sy de legende van S. Longinus ghevischt, als dat hy blindt was, ende meynende nae een craeye te steken, stack in de zijde Christi Jesu, ende daer spranck bloedt uyt tot in sijne ooghen, waer door hy siende werdt, [ende sach den ghenen die hy doorsteken hadde], ende is van den Paus daer nae gecanoniseert, ende in den almanach ghestelt.

In somma, alle hare schilderijen, ende alle die stomme personagien, die in de Kercke staen, als de Apostelen met een

(1) Joan. 19.34.

(2) Joan. 15.37. - Zach. 12.18.

[p. 291]

telgioer achter 't hooft, ende elck sijn wapen in de handt, onse Liefvrouwe met ghecroldt hayr, met schoone vergulde cleederen, met hare lampers ende doecken, ende met alle haer cieraetsel toegherust als een weereldtsche princesse, ende Sinte Catharina, ende Sinte Barbara met hare bloote borstkens, met hare borduerselen ende stickselen, alsoo fraey toeghemaect ende geblanckettet, als de cortisanen van Romen ofte van Venegien, dit can sy alles fijn uyt de Schrift halen, ende op elcke naelde weet sy eenen draet. So dat de ketters hier op niet te segghen en hebben; want alles wat tot goede intentie ende tot vercieringhe onses liefs Moeders der h. Kercken geschiedt, dat moet Godt ontwijffelijck aenghenaem wesen, ende hy moet het in sijnen reken-boeck laten doorgaen, oft anders mossel en ware gheen visch.

Somma sommarum, wy moeten beelden hebben, ende schoone blinckende schilderijen in de kercken, jae al waert anders niet, dan datter de jonghe ghesellen ende meyskens dies te liever comen; waer door het menichmael geschiet dat sy alleen meynen de beelden ende schilderijen ende de schoone aensichten te comen besien, ende crijgen daerentusschen devotie om een misken te knappen, of een salve te hooren; waer door sy half tegen haren danck aflaet crijgen van hare sonden [ende misdaden]. Daerom en passen wy niet op alle het ghene dat de ketters hier op segghen, ende willen onse oude devotien ende manieren onverbrekelijc onderhouden.

[p. 292]

Dat XV. capittel.

Van het onderscheydt des spijsen.

Aengaende voort het verbodt der spijsen, dat is oock op uytgedruckte texten ghefondeert. Ten eersten, daer staet gheschreven dat Godt tot Adam seyde: du en salt niet eten van den boom des wetenschaps ⁽¹⁾. Daer uyt heeft de heylighe Kercke besloten, dat men gheen vleesch op de vasteldagen ^* en mach eten. Item, nae dat Adam gesondicht hadde, soo heeft Godt de aerde vervloeckt. Ende nu weten wy ymmers wel, dat alle het vleesch dat men eten mach, is van der aerden hercomende. Daerom soo heeft onse lieve Moeder de h. Kercke, op de alderheylichste daghen, als men voor sijne zonden penitentie doen moet, scherpelijck verboden, dat men geen vleesch en soude eten, om der vervloeckinghe der aerden niet deelachtich te worden, ghelijck als het de h. Bisschop Durandus seer fijn heeft uytghelegt ⁽²⁾. Waer uyt men claerlijck afnemen mach, dat het koren, daer het broodt van gemaelt wordt, ende de druyven, daer de wijn uyt gepersset wordt, geene vruchten der aerden zijn, maer der zee, ghelijck als de visschen; want anders moesten sy oock vervloect wesen, ende verboden op de

(1) In de Decreten, ca. Sexto die, dist. 35.

* Var. Vasten.

(2) Durandus int boeck ghenaemt Rationale divin. Officiorum lib. 6. Rubr. de aliis jejuniis. num. 22.

[p. 293]

vasteldagen. Of men mach oock segghen, dat de h. Kercke hier in ghedispenseert heeft, om dat de visch [de heylige Prelaten] niet wel ghesmaeckt en soude hebben sonder broodt ende wijn, [dewijle sy insonderheyt door het langhduerich sitten in de kercke, als sy singhen ende bidden, den aers flegmatijck hebben, dat met goeden wijn geholpen moet worden]. Ende daerom heeft sy alleen het vleesch verboden als onreyn ende vervloect, [alst gekoockt is; want aengaende het rouwe vleesch, dat moghen de Prelaten soo wel in de vasten als op den hoogen Paeschdach, het smaeckt hen altijdt even wel.] Maer de gene die gekoockt vleesch ^* oft eyeren nutten op de vischdaghen, [moeten] verbannen ende uytgheroeyt worden als eerloose ketters, ende aen een staeck verbrant [(ick versta de gene die de dispensatie met gelt niet af en kopen)]. Want. dat het vleesch ende eyeren (niet teghenstaende alles wat men uyt Paulo of uyt de h. Schrift daer teghen brenghen mach) onreyn, onheylich ende vervloect zijn, blijct genoechsaem uyt het groot mirakel dat in Italien noch geschiet, op den berg, genaemt Il monte della Vergine, dat is, ons liefs Vrouwen bergh ⁽¹⁾. Want soo wie op dien bergh vleesch oft eyeren brenght, oft oock melck, van stonden aen worden sy vol wormen; om dat onse Liefvrouwe niet lyden en wil dat men op haren bergh eenich vleesch oft eenighe onreyn spijse eet, dan alleenlijck visch ende fruyt, oft boomvruchten.

Maer wat ist? Alware het vleesch niet vervloeckt noch onreyn, nochtans soo heeft onse l. Moeder de h. Kercke groot recht, het selve te verbieden, op dat sy immers een onderscheydt der spijsen soude hebben, ende in desen deele den figuren ende schaduwen des Ouden Testaments eenichsins ghelijck vallen, waer in den volcke van Israel sekere spijsen verboden waren als onreyn. Hoewel dat onse l. Moeder wel so discreet ende verstandich is, dat sy het vleesch niet voor

* Var. In den ouderen text: ende vervloect. Soo dat de ghene die vleesch, enz.

(1) Dit vindt ghy in 't boec des Monicx Leandri Alberti van Bologien, genaemt de beschrijvinge van Italien, int 242. blat.

[p. 294]

heel onreyn en houdt in sich selven. Want anders, onse h. Vader de Paus met sijne Cardinalen ende Bisschoppen en souden het soo wel niet moghen, dat sy oock in de vasten, jae op den Goeden Vrijdach hare vingheren daer nae souden lecken [so wel gaer als rou]. Maer sy en wil hare Prelaten daer in niet seer verbinden, dan slechts harer ondersaten goede ghehoorsaemheydt beproeven ⁽¹⁾, ghelijck als Godt oock in den Ouden Testament sekere spijsen verboden hadde ⁽²⁾, meer om sijn volk in onderdanicheyt te houden [ende te leeren eenen gruwel ende schrick te hebben van hare nabueren der Egyptenaers ende andere afgoderyen,] dan dat sy aen haer selven onreyn waren (want het gene dat Godt geschapen heeft, is van den aenbeginne ⁽³⁾ goet ende reyn gheweest). Maer de heylighe Kercke heeft noch een ander aensien hier in ghehadt, als dat sy achtede dat het vleesch onreyn was, niet aen sich selven, maer aen den ghenen die gheene bullen van den Paus en hebben gecocht, om het selve te moghen met goede conscientie ghenutten. Want ghelijck als in de tijden Pauli de spijse gheheylicht werde, ende ghereynicht met dancksegginghe ende met het gebedt ⁽⁴⁾, alsoo wordt nu de spijse met des Paus bullen gheheylicht; want wie die heeft, die mach vry van alles eten sonder achterdencken, ende met goeder conscientie segghen: Omnia munda mundis, dat is te segghen, den reynen is alle dinck reyn. Maer die gheene bullen en heeft, al hadde hy noch thien mael sijn ghebedt daer over ghedaen, ende Godt ghedanckt voor sijne goede gaven, dat en can hem al niet helpen, hy moet vervloeckt ende verbannen wesen, ende uyt het getal der goede Catholijcksche ondersaten der h. Kercken uytgeroeyt, jae aen een staeck verbrandt worden, als een onreyn ende boos ketter.

Ende daerom ist dat de h. Prelaten, Cardinalen ende Bisschoppen, ende alle goede ondersaten des Roomschen Stoels, vergheten wel dickmael hare dancksegginghe ende ghebedt

(1) Dit schrijft Eckius in sijn handtboeck.

(2) Levi. 11. - Deut. 14.

(3) Gen. 1.25. - 1. Tim. 4.4.

(4) 1. Tim. 4.5.

[p. 295]

over de spijse te segghen, [ja den meesten deel soude hem schamen sulcx te doen]; ende soo syse by eenich ongeluck noch seggen (het welcke selden gheschiet) dat doen sy in een sprake die sy selve, ende den meesten hoop der gener die aen de tafel gheseten zijn, niet en connen verstaen, achtende dat sulcx tot de reynicheyt der spijsen niet veel [en] gheeft noch en neemt, by dien dat sy wel leckerlijbk ghecoockt zijn. Daerenteghen souden sy op de heylighe vasteldaghen vleesch eten, daer sullen sy hare bullen moeten hebben wel beseghelt ende behanghen, jae die sy oock selve connen lesen ende verstaen, oft anders waert al quaet werck.

Soo is dan het vleesch onreyn, den genen die gheene bullen en hebben. Het welcke men daer uyt afnemen mach, dat in Spaengien, daer de h. Inquisitie het jae veyl heeft, nochtans soo wie een bulle om een reael crijghen can, die mach den gheheelen vasten door, allerley pensen ende dermen, ende al watter in steeckt, met den gheheelen afval eten, sonder swaricheyt der conscientie. Ende daerom ist dat de eerweerdighe doctoor Eckius ⁽¹⁾, willende dit verbodt der spijsen uyt der Schrift beweeren, brenght den text voort uyt de Handelinghen der Apostelen: ziet dat ghy u onthoudt van de spijsen die den afgoden opgheoffert zijn. Want soo als Paulus seght: het ghene dat den afgoden opgheoffert was, dat was den Duyvel opgheoffert, ende derhalven onreyn ende vervloeckt den genen die het met alsulcker conscientie nutteden; alsoo, wil hy segghen, gaet het oock met [het] vleesch toe, in de verboden daghen, soo wanneer dat hare onreynicheyt ende vervloectkheyt met des Paus bullen niet en werdt afghestreken; maer anders en heeft het gheenen noodt, soo als vooren ghenoechsaem bewesen is.

(1) In sijn Enchiridio.

[p. 296]

Dat XVI. capittel.

Waer in de vasten uyt der Schrift bevesticht wordt; ende voorts gewesen, dat de Roomsche Kercke Christum in alles conterfeyten moet; ende ten laetsten, van de cracht der feestdaghen, ende instellinghe der selven.

Ende soo veel als het de vasten aengaet, die wordt van onse lieve Moeder de h. Kercke wel sterck bevesticht uyt der Schrift ⁽¹⁾. Want daer staet geschreven, dat wy schuldich zijn de thienden onser goederen Gode op te offeren. Ende nu (segt de h. Kercke) is de vasten het thiende deel van het jaer, daerom soo moeten wy nootsakelijck den heelen vasten onderhouden, ende en moghen geen vleesch met allen eten, aenghesien (soo boven ⁽²⁾ gheseyt is) dat het vleesch uyt de vervloeckte aerde hercomt. Want voor de thienden van dry hondert vijfensestich daghen, moeten wy sesendertich daghen vasten. Ende nu blyvender noch vijf daghen ende ses uren over; van dese vijf dagen vasten wy de vier, maer niet om der thienden wille, dan uyt een ander aensien, namelijck, dat de kerfstock des heylighen ghetals vol mach worden. Soo

(1) Van de vasten, siet de Decr. cap. Statuimus, met de twee navolgende, dist. 76. ende cap. Solent, de Consecrat. dist. 1. ende in sonderheyt, ca. quadrag. de consecrat. dist. 5. daer dit argument verhaelt wort.

(2) Int voorgaende capittel.

[p. 297]

blijfter dan noch een dach ende ses uren, dat maeckt effen dertich uren, die niet ghethient en worden; maer voor dese thiende moeten wy spade gaen eten ⁽¹⁾.

Siet, is dat niet wel effen ghepast? Laet onse Heere nu vry comen rekennige hooren, als hy wil. Hy sal vinden dat de h. Roomsche Kercke hem niet een cruys schuldich en is, jae heeft hem meer betaelt dan hem toequam. Want dese rekeninghe vindt ghy alsoo effen ghepast ende ghecalculeert in het rekenboeck der Decreten. Soo Godt dat boeck aenneemt (als hy ontwijffelijck doen sal, ghemerckt dat het sijne stadthouders de h. Pausen ghemaeckt hebben) soo is onse haen de Coninck. De Catholijcken moeten in den Hemel, al souden sy met coussen ende schoenen daer in varen. Het is verloren ghepraet, de Hemel hoort hen toe, soo syder gheraken connen, by dien slechts dat sy de vasten wel onderhouden.

Voorts vinden wy noch van den vasten gheschreven, dat Christus Jesus veertich dagen in de woestijne ghevastet heeft. Ergo soo moeten wy het dan oock nae doen, volghens de ghemeyne reghel: Omnis Christi actio nostra est instructio, dat is te segghen, nae de uytlegginge onses Moeders der heyligher Kercken ⁽²⁾: al wat Christus ghedaen heeft, dat moeten wy hem nae botsen. Want al ist schoon dat dit een mirakel was, om sijne leere te bevestighen, ghelijck als Moses ende Helias gedaen hadden, het welcke wy hem niet en connen nae doen, nochtans soo moeten wy doen het ghene dat wy connen, ende slachten dese apen ende meyrcatten, die de mensche niet en connen naevolgen in de sprake ende in het verstandt ofte redelijckheyt, daerom conterfeyten sy hem in alles dat hem eenichsins moghelijck is. Want dit heeft onse l. Moeder de h. Kercke alsoo besloten ende gheordineert, niet alleen in dit stuck, maer oock in alle andere die Christus ghedaen heeft.

(1) Hier volgen nu de eygene woorden der glose op de decret. Can. Quadrages. De consec. dist. 5.

(2) Int boeck der Decret. cap. significasti. De electione, cap. Deus omnipo. 2. quaest. 1. ende de glos. op de voorrede des 6 boecks der decretalen.

[p. 298]

Want ghelijck als hy speecksel in des blinden mans ooghen streeck, ende seyde in de Syrische sprake, Epphatach, dat is te segghen, gaet open, alsoo strijcken de Papen oock speecksel over de kinderen [oogen], ooren ende neuse, ende segghen oock Epphatach, al ist schoon dat de neusgaten ende de ooren open staen.

Ghelijck als hy te Jerusalem quam op een ezel inghereden, alsoo moeten de Cardinalen oock op muylen rijden, die met root scharlaken tot aen der aerden toe behanghen zijn, ende alsoo moet men op den Palmsondach een houten ezel omme trecken, met de Phariseen ende Papen rondtom loopende.

Ghelijck als hy sijner Apostelen voeten gewasschen heeft, alsoo moet de Paus oock der armen, ende de Abten haerder Monicken voeten met groote ceremonien ende met vele pronckerijen wasschen op den Witten Donderdach.

Ghelijck als hy een doorne croone ghedraghen heeft, alsoo moet de Paus oock een drijdobbelde croone, met costelijcke gesteenten verciert, op sijn hooft draghen, beneven de andere twee die men hem voordraeght, vol rubijnen ende diamanten, soo wanneer hy in sijn Pontificalibus als een blocksant ghedraghen wordt.

Item, ghelijck als Christus sijn cruyce gheladen heeft gehadt, alsoo moet de Paus oock een cruyce van enckel goudt op sijn cappe draghen, vol schoone blinckende ghesteenten ende peerlen.

Ghelijck als hy sijn bloet vergoten heeft, alsoo moeten de Cardinalen oock bloedtverwighe mantels ende hoeden draghen, Want dat de ketters segghen dat hare cleederen alsoo bloetverwich zijn, van het bloet der martelaren, dat sy vergoten hebben, oft ymmers, om dat hare cleederen schaemroot zijn, over het schendighe leven dat hare meesters voeren, en can niet waer wesen, dewijle dat het Durandus ende Innocentius, ende alle Catholijcksche mannen anders hebben uytgheleght.

Item, om dat Christus met ronde penningen verraden ende vercocht is gheweest, daerom moet de h. ablate in de Misse

[p. 299]

rondt als een penninck wesen, ghelijck als Durandus uytleght ⁽¹⁾; aenghesien in sonderheyt, dat sy hem aldaer oock willen met ghereede penninghen vercoopen, ghelijck als in de Stella Clericorum gheschreven is, dat de Papen die Misse singhen om gelt, doen effen alsoo vele, als of sy met Judas seyden: wat wilt ghy my gheven, dat ick u de man levere?

[Hoe wel dat onse h. Moeder de Roomsche Kercke seer voorsichtelijck toe gesien heeft, dat men hem niet te dier en soude verkoopen, hebbende gheordineert datmen hem altijdt leveren sal voor dertich fransche penningen, dat is een carolus, al ist dat Judas hem leverde voor dertich silvere penningen; maer de h. Kercke gheeft hem beteren koop, ende is te vreden het ghetal van Judas te houden, sonder aensien de weerde van de penningen.]

Item, om dat Herodes Christum een witte cleedt aenghetoghen heeft, daerom moeten de Papen een lanck wit cleedt als een hemde boven haren rock trecken, soo wanneer sy hare personagie in de Misse willen spelen. Ende om dat de Joden hem wederom een purpuren cleedt aen deden, daerom trecken sy een casuyfel daer over.

Om dat hy gebonden was, daerom draghen sy hare stolen om den hals, ende maniplen om de handen, ende schorssen haer hemde met een gordel op ⁽²⁾.

Voorts om dat hy aent cruyce met uytghereckte armen ghenaghelt is gheweest, daerom recken sy hare armen in de Misse oock uyt, effen als of sy wilden ghecruycicht werden (3).

Om dat hy in de witte doecken begraven werdt, daerom legghen sy haren Godt op eenen witten doeck neffens den kelck.

Ende om dat de krijchsknechten Christi cleederen in stucken gehouwen hebben, ende onder hen tot roof ghedeylt, daerom ist ⁽⁴⁾ dat de Papen op de Goede Vrijdach haren altaer

(1) Durandus Rational. Divin. offi. lib. 4. Rubr. de rer. num. 1.

(2) Siet hier over de uytlegginghe Durand. Innocentii, de offic. Miss. ende Guidonis de Monte Rocher. die dit alles soo fijn hebben uytghelegt.

(4) In de misboeck.

[p. 300]

met een enckel laken bedecken, ende legghen twee ander cleyne lakens oft doecken aen de hoecken des altaers, ende soo haest als sy dese woorden singen: Partiti sunt vestimenta mea, dat is, sy hebben mijn cleederen onder sich ghedeylt, soo moet men oock van stonden aen de twee voorghemelde doecken van den altaer rooven ende wech nemen.

Ende om dat Christus nae sijne verrijsenisse sijnen Apostelen den heylighen Gheest gaf, ende over haer blies, daerom ist dat de Bisschoppen ende suffraganen, soo wanneer sy eenige Paep maken, over haer moeten blasen, want met desen windt worden de Papen soo vol des h. Gheestes, als een koe vol welrieckende muscaten.

In somma, Christus en heeft in al sijn lijden ende sterven niets ghedaen, oft sy en spelent hem soo aerdich ende soo rustich nae, datter geen guychelaer noch camer-speelder en is, die het beter soude connen nae conterfeyten.

Jae sien wy niet oock, dat sy op den Goeden Vrijdach een crucifix van hout oft van steen hebben, dat sy op der aerden sachtkens nederlegghen, op dat hem een yegelijck al cruypende de voeten come cussen, als men de Paus van Romen doet? Ende daer nae steken sy hem int graf, tot dat het Paesschen worde, ende dan nemen sy hem weder op, ende singen [met luyder keulen]: Resurrexit, non est hic, Alleluya. De man is opgestaen, hy en is hier niet meer, God danc. Jae in sommighe plaetsen stellen sy het graf in de kercke op een hooghe plaetse, daer men met vele trappen op gaet, die met swart laken van boven tot beneden becleedt zijn, ende op elcken trap staet een silvere kandelaer met een bernende keersse; ende daer gaen de crijchsknechten int harnasch, soo blanck als een mol, ende bewaren het graf, tot dat de Papen hem comen uytnemen; ende dan comter een glants, daer sy quantsuys mede verslagen worden; ende den man staet op, ende daer singht men Alleluya met hoopen, ende dan slaet de clock elve.

Daer nae op den Hemelvaerts dach trecken sy de man met coorden om hoogh, boven op het ghewelfte in der kerckuylen

[p. 301]

Hemel, als oft sy hem nae de galge op trocken; ende daer staen de arme Papen, ende sien soo onnooselijck op haren Godt, als een hondt op een siecke koe.

Daer nae op den Pincxterdach spelen sy wederom een nieuwe batementken; want sy seynden een duyve uyt haren wlen-hemel, na dat sy eerst bernende stoppelen ende buscruyt daer uyt gheworpen hebben om de kinderen te vervaren, ende dat is quantsuys de h. Gheest, die met den donder ende blixem neder daelt.

In somma, men geeft dickmael een oortken oft een halve stuyver om een camerspel oft een guychelmerckt te sien, daer het de helft niet soo wel aen besteedt en is, als aen dese apen, dese Papen wil ick segghen, die doch alles connen nae spelen, soo aerdich dat het een lust is.

Ick swijge van de processien ende ommeganghen, daer sy hare crucifixen lancks de straten omme voeren, ende spelen u die gantsche Passie soo rustich nae, met alle seven weedommen onses liefs Vrouwen, als of het anders niet gheweest en ware, dan een enckel batementspel, om de kinderkens te doen lachen, ende de bedroefde herten wat te vermaken. Want dit gheschiet alleen op kermisdaghen, als de goede Catholijcksche herten vrolijck willen zijn, ende sich soo droncken drincken, dat sy van de bancke vallen, gelijck als men aen onse meesters van Loven alle jaren in de kermissen, ende insonderheyt op den sevenjarighen ommeganck der seven ween sien mach. [De Brabanders, Vlamingen, die van Artoys ende Piccardien, die doender oock komen haren Rosbeyaert, daer de vier Hemskinderen op saten, ende een reuse, ende een draeck, ende andere sulcke fraeye prondelingen.] Somma sommarum, al wat Christus ghedaen heeft, dat moet nae ghebotst wesen.

Alsoo gaet het oock met de vasten toe, want dewijle hy veertich dagen lanck ghevastet heeft, daerom sal onse l. Moeder de h. Kercke oock veertich daghen lanck haren buyck met alderley visch vullen, sonder eens vleesch te smaken, nae den uytghedruckten text Pauli, welcke seght: etet niet, smaket

[p. 302]

niet, handelet niet ⁽¹⁾. Ende voorts heeft Moses oock veertich daghen ghevast, tot bevestinghe des godtlijcken wets, die hy den volcke voordroech. Ende nu soo de Bisschoppen ende Prelaten hoornen draghen, ghelijck als Moses ghedaen heeft, waerom souden sy oock diesghelijcx niet wel vasten, ghelijck als hy ghedaen heeft? Ende indien dat de Bisschoppen vasten veel meer behooren het de leecken te doen, die alsulcke mach niet en hebben om dispensatien ende bullen van den h. Vader den Paus te moghen crijghen.

Daerom soo besluyten wy dan onwederlegghelijck, dat de h. Vasten in de Schrift soo fijn ghefondeert is, als alle andere artijckelen des gheloofs, die onse lieve Moeder de h. Roomsche Kercke verdichtet heeft. Ende daerom ist recht ende billick, dat de h. Roomsche Kercke hare vasten ende vischeten soo hooghe achtet ende houdet, niet alleenlijck voor een goet ende heylich werck aen sich selven, maer oock voor een verdienstelijck werck, waer mede wy den Hemel ende de ghenade Gods connen verdienen, sijnen toorne stillen, ende voor onse zonden ghenoechsaemlijck betalen ende ghenoech doen. Soo dat sy hare vasten bynae weerdigher achtet, dan de verdiensten des vergoten bloedts Christi Jesu, daer de ketters sich alleene op willen beroemen. Want siet, dit seght sy ⁽²⁾ in een van hare Secreten, op den woonsdach der Quatertemperen in den Advent, ende op den vrijdach der Quatertemperen nae Pinxter ^*, ende op den dincxdach nae de Passie sondach:

O Heere wy bidden dy, dat onse vasten dy aengenaem zy, ende dat het ons suyvere ende reynige, ende make ons weerdich dijner ghenaden, ende brenghe ons tot de hulpe der eeuwigher salicheyt, etc.

Wat soude men meer connen ghewenschen? Joannes de Apostel schijnt wat sonderlincx voort te halen, als hy seght, dat het bloedt Christi Jesu ons van onse zonden reynighet, ende maeckt ons aenghenaem Godt den Vader; maer dit wast

(1) Col. 2.21.

(2) In de misboeck.

* Var. Sinxen.

[p. 303]

ons nu hier door al op onse eyghen erve, want met onse vasten connen wy dat selve wel vercrijgen, dat hy den bloede Christi toeschrijft.

Want wat wil ick veel van de vierdagen ende onderhoudinghe der feesten segghen? van de welcke onse l. Moeder de h. Kercke so veel feestes maect, dat sy Godt jaerlijcx bidden, dat hare feestdaghen haer verleenen ende gheven de hulpmiddelen des teghenwoordighen levens, ende de besoldinge der eeuwigher salicheyt, ende dat sy door de onderhoudinghe der selver verdiene te besitten de eeuwighe vreuchde ⁽¹⁾. Ende van de heyliginghe des Paesch-avondts seght sy merckelijck:

Hujus igitur sanctificatio noctis fugat scelera, culpas lavat, et reddit innocentiam lapsis, moestis laetitiam, fugat odia, concordiam parat, et curvat imperia ⁽²⁾.

Dat is te segghen:

De heyliginghe of vieringhe van deser nacht verdrijft de zonden, wasschet de schulden af, ende geeft den ghevallen hare onnooselheyt weder, ende den droevigen hare blijschap. Sy verjaeght alle haet ende nijdt, sy maeckt eendrachticheyt, ende buyght de coninckrijcken, etc.

Siet wat een groote cracht dat dese onderhoudinghe der feestdaghen heeft. Wat comt dan dese ketteren over, dat sy ons schelden ende lasteren, om dat wy onderscheydt maken tusschen de daghen? Sy roepen ons nae ⁽³⁾, dat dewijle Christus Jesus met sijn bloedt te niete ghedaen heeft ende uytghewisschet het handtschrift welcke ons teghen was, ende bestondt in alsulcke ceremonien ende gheboden der wet, ende heeft de selve aen het cruyce gehechtet; soo en mach ons nu niemandt voortaen meer oordeelen, [noch] om het eten oft om het drincken, noch om eenighe onderscheydinghe van feestdaghen van nieuwe maenden ende sabbathen. Sy breken ons altijdt het hooft met het ghene dat Paulus tot den Galaten schrijft, segghende ⁽⁴⁾: Nae dien dat ghy Godt ghekent hebt, oft veel

(1) Dit singhtmen in de 1. collecte, in de Quatertemperen der Adventen.

(2) Dit singtmen den naest volgenden saterdach.

(3) Col. 2.14.16.

(4) Gal. 4.9.10.

[p. 304]

eer van Godt ghekent zijt gheweest, hoe gaet ghy u nu wederom keeren tot onderhoudinghe der krancke elementen, dien ghy wederom van aenbeginne dienen wilt? Ghy onderhoudt de daghen, de maenden, de tijden ende jaren. Ick vreese van uwent halven, dat ick te vergheefs onder u sal ghearbeydet hebben.

Maer wat hebben wy daer mede te doen? daer onse Moeder de h. Kercke der onderhoudinge der dagen ymmers soo veel cracht toeschrijft, als den bloede Christi selve? Ende daerom hebben onse Catholijcke doctoren recht, als sy bewijsen dat het onderscheydt der dagen, van den Joden hier voortijden onderhouden, door het lijden ende doot Christi gheensins en is afghestellet, ghelijckerwijs als Paulus beweeren wil, behalven slechts dat de daghen wat verandert zijn, ghelijck als Geckius fijn bewesen heeft ⁽¹⁾. Want in stede des Paesschen der wet, hebben wy onse Paesschen, in stede des Pinxterdaeghs der wet, hebben wy een nieuwe Pinxterdach op onse eyghen handt, in stede der nieumaents feeste, hebben wy onses liefs Vrouwen heylighe daghen, in stede der basuynen feest, hebben wy der Apostelen heylichdaghen, in stede der Tabernakelen feestdach, hebben wy onse kermissen, ende soo voorts, als men in den voorsz. Eckio merckelijck sien mach: soo dat de Duyvel slechts maer in een andere cappe vercappet is. Ende daerom alle de schriften des Ouden Testaments, daer in eenighe feestdaghen bevolen worden, ghebruyckt onse l. Moeder de h. Kercke tot bevestinghe van hare feestdaghen ende kermissen. Soo dat de ketters sich in desen deele niet te beclaghen en hebben, als dat wy gheene schrift en souden connen bybrenghen, dewijle het Oude Testament doch van alsulcke ghetuyghenissen vol is, ghelijck als sy selve wel weten.

(1) In sijn Enchiridion:

[p. 305]

Dat XVII. capittel.

Van het verbodt des houwelijcx den priesteren ghedaen, ende van de ghemeynschap der vrouwen, die in de h. Roomsche Kercke gheboden is, ende vlijtichlijck achtervolghet wordt.

Aengaende voort het verbodt des houwelijcx, den Papen, Monicken, ende allen gheestelijcken ghedaen, dat en connen wy alsoo uyt het Oude Testament niet beweeren, dewijle alle priesteren in het Oude Testament ghehilickt zijn geweest; maer in desen deele hebben wy met het Oude Testament niet te schaffen, dewijle het ons teghen is, ende segghen dat het verandert is door het Nieuwe, ghelijck als wy met uytghedruckte texten hier boven hebben bewesen, als namelijck daer geschreven staet ⁽¹⁾: alle die nae den vleesche leven, en connen Gode niet behaghen. Item: weest heylich, gelijck als ick heylich ben; ende andere diergelijcke meer, die wy hier boven verhaelt hebben, ende met het decreten-boeck onwederleggelijck bevestight. Daer is oock merckelijck van Paulo ghepropheteert gheweest ⁽²⁾, als dat men in de laetste daghen sal verbieden te houwelijcken, ende te genieten de spijsen die God te dien eynde geschapen heeft, datmense

(1) Rom. 8.8. - Levit. 10.18.11.25.

(2) 1. Tim. 4.5.

[p. 306]

soude met dancksegginghe ghebruycken. Soo dat gheen wonder is, dat het int Oude Testament niet verboden en was, noch oock int beginsel des Nieuwen Testaments, [als de volkomene volmaecktheyt des h. Roomsche Stoels, daer wy hier boven van gemelt hebben, noch niet voor handen en was]. Want dese laetste daghen, daer Paulus van vermeldt, en waren noch niet gecomen, ende, gelijck als een wijse doctoor ende heylich Paep tot Groeninghen seyde, de Paus en regeerde doe noch niet; maer nu, nae dat de laetste dagen verschenen zijn, ende dat de Paus sich het regiment der Kercken heeft aenghenomen ^*, [ende dat het dier der boosheyt in den tempel Gods geseten is, noemende sich God op der aerden, ende verheffende sich boven al 't gene datmen Godt noemt,] soo heeft de Kercke opentlijck verclaert ende onwederroepelijck besloten, dat men in den houwelijcken slaet Gode niet en can behagen noch heylich wesen, midts dat het enckele onreynicheyt ende vleeschelijcke besmettinghe is, ghelijck als wy hier boven met uytghedruckte texten der decreten hebben bewesen ⁽¹⁾. Ende daerom heeft sy besloten ende ghewesen, dat het veel beter is dat een Paep eens anderen mans huysvrouwe gheniete, dan dat hy een eygen wijf soude nemen, nae dat hy onse lieve Moeder de h. Kercke voor sijne echte vrouwe eenmael ghetrout heeft, ghelijck als Phigius, Eckius, Joachimus Perionius, ende andere dierghelijcke pilaren der h. R. Kercken in hare schriften fijn bewesen hebben.

Jae wy bevinden met de daghelijcksche ervarentheyt, dat de h. Roomsche Kercke veel liever ghedooghen wil, dat de heylighe lieve susterkens in de cloosteren, als nonnen ende bagijnen, met drancken ende medecijnen hare vrucht verderven, eer het gheboren is, oft ooc wreedelijck vernielen, nae dat het int licht ghebracht is, dan dat sy nae Pauli raet eenen man souden trouwen.

* Var. De woorden: ende dat de Paus...... aenghenomen, ontbreken in den jongeren text.

(1) Hier boven int 49. ende 50. bladt.

[p. 307]

Het welck opentlijck ghebleken is in de ondersoeckinghe der cloosteren, die de Coninck van Enghelandt, Henricus de achtste heeft laten doen over sijn gansche landt, daer men veel clooster-privaten vol heeft ghevonden van doode kinderkens ghebeenten, met veel andere grouwelijcke stucken, die al te eysselijck waren te verhalen ⁽¹⁾.

Ende Jovianus Pontanus, een goet Catholijcx ende wel geleert man, ghetuyght oock, dat het der heylige geestelicke susterkens dagelijcsche neeringe is alsulcx te doen.

[Het selve ghetuygen oock menighe degelijcke Catholijcksche predicanten, als namelijck Olivier Maile, Menno Bacelis, ende andere, makende daer af dickmaels meldinge].

Jae men vindt by oude lofweerdighe schrijvers, dat S. Gregorius, Bisschop van Romen, nae dat hy eerst een scherp verbodt des houwelijcken standts over de gheestelijcken hadde laten uytgaen, heeft het selve naederhandt ernstelijck wederroepen, ende met een hertgrondelijck berouwen ende leedtwesen beclaeght, uyt dier oorsake, dat doe hy op een mael nae sijnen vijver gesonden hadde om visch te crijghen, soo werden hem daer uyt gebracht meer dan ses duysent jonghe kinderkens hoofden, de welcke hy van stonden aen met suchten ende kermen bekende alsoo vermoordt te zijn, uyt oorsake sijns verbodts ⁽²⁾.

Maer onse l. Moeder de h. Kercke, die sich om een cleynken niet en laet beweghen, hoe wel sy alsulcx ghenoech weet, ende daghelijcx voor hare ooghen siet, jae isser oock menichmael van vermaent gheweest, heeft nochtans veel liever het selve heymelijck ende behendich toe te staen, dan dat sy soude de heylighe maeghdekens die eenmael gheprofessijt zijn, den houwelijcken standt toelaten ⁽³⁾. Ick swijge dat sy jae ooc

(1) Dese ondersoeckinge, ende 't ghene dat daer gevonden is, wort beschreven van Joanne Baleo Engelsch, in de voorrede sijns boecks van der Pausen leven ende handelingen. - Jovianus Pontanus int boeck van de wreedtheyt, oft De immanitate, cap. 6.

(2) Dit beschrijft Huldricus, Bisschop van Augsborgh, in den brief die hy op desen handel aen den Paus Nicolaum de 1, ontrent het jaer 865, ghesonden heeft.

(3) Siet het 11. cap. des 2. stucx.

[p. 308]

veel eer door de vingheren wilt sien over de grouwelijcke Sodomitische oncuysheyt der Monicken ende Papen, dan dat sy haer heylich verbodt soude willen wederroepen, niet tegenstaende, dat selve de Paus Pius de tweede menichmael bekent heeft, dat oft schoon het houwelijck uyt billijcke oorsaken den priesteren ware verboden gheweest, soo moeste men het nochtans nu om andere oorsaken, die vele ghewichtigher zijn, wederomme toelaten. Want dit is hare eerste regel ende A B C dat sy leeren, soo haest als sy in de Paperije of Monickerije gheprofessijt zijn, ende daer na eeuwelijck in de mondt hebben: Si non castè, saltem cautè, dat is te segghen, Soo sy ymmers sich niet reynichlijck en houden, ten minsten ymmers dat sy het behendich aenleggen, op dat men het niet lichtelijck ghewaer en worde.

Ende daer nae, om eenichsins daer in te voorsien, dat het de heylige mannen niet al te bont en maken, soo heeft onse l. Moeder de h. Kercke een ordonantie voorgheworpen, als dat sy andere liedens echte wijven vry mogen ghebruycken, ende dat alle vrouwen behooren ghemeyne te wesen; waer uyt men speuren can, dat sy van dese zeloersche wijven niet en is, die niet en connen ghelijden dat hare mans een andere vrouwe eens onder de huycke sien: want sy is wel te vreden, dat hare lieve mans, namelijck de Papen ende Monicken, alle vrouwen int ghemeyne ghebruycken. Jae sy beweert dat het alsoo wesen moet, ende bevesticht het met clare texten uyt der Schrift, beneven de heerlijcke ghetuyghenissen die sy van de heydensche philosophen hier op ontleent. Want siet, dit zijn de eyghene woorden van den h. Vader de Paus Clemens, welcke de Kercke houdt een naevolgher Petri gheweest te zijn, ende daerom heeft sy dese fijne woorden (die doch weerdt zijn datmense tot een eeuwighe memorie voor alle cloosteren ende Papen-huysen schrijve) in hare decreten, als een clabbeeckschen diamant, in eenen coperen vergulden rinck inghevoeght, daer hy segt ⁽¹⁾:

(1) Dit staet alsoo van woorde te woorde inde decret. cap. Dilectissimis. caus. 12. qu. 1. Ende in den 4. brief Clementis, int 1. stuc der Concilien.

[p. 309]

Lieve broeders, het leven int ghemeyn is allen menschen seer noodich, maer in sonderheyt den ghenen die onder Gods vendel onberispelijck willen strijden, ende conterfeyten het exempel der Apostelen ende haerder discipulen. Want selve nae der natuere, soo behoorde billicx het ghebruyck aller dinghen in de weerelt gemeyne te wesen; maer der menschen boosheyt is oorsake gheweest, dat de eene heeft bestaen te seggen, dit is mijne, ende de andere, dit hoort my toe: ende daer door is de scheydinghe aller dinghen inghereten. Int corten, een seer wijs man onder de Griecken heeft uytnemende wel gesproken, seggende: alle dinghen zijn gemeyn onder goede vrienden. Nu ist ymmers ongetwijffelt, dat onder 't getal van alle dinghen, oock worden begrepen de huysvrouwen. Want gelijckerwijs als de locht ende het licht der sonnen, niet en connen ghescheyden noch ghedeylt worden, alsoo en can oock niets ghedeylt worden, van al het ghene dat ghegheven is om int gemeyne te gebruycken; maer het behoort in den gemeynen hoop ten besten ghegheven te zijn. Daer van ist dat onse Heere oock spreect (merckt hier lieve leser uytghedruckte texten der Schrift) door sijnen Propheet, segghende: och wat een lustich ende lieflijck dinck ist, dat de broeders by malcanderen woonen ⁽¹⁾. Ende zijnde dit gebruyck van den Apostelen onderhouden, soo hebben sy te samen met ons ende met u een leven int ghemeyne gheleydt, ghelijck alsser gheschreven is: de menichte der gheloovighen was een hert ende een ziele, etc. ⁽²⁾.

Siet, dit is van woorde te woorde het besluyt ende determinatie ven onse l. Moeder de h. Kercke, die sy soo gheweldelijck uyt de Schriftueren besluyt, dat de ketters, die doch op de Schriften altijdt willen staen, sich niet meer en behoeven te beclaghen, soo de Papen ende Monicken somwijlen hare wijfkens uyt enckele liefde willen ontleenen, om dese heylige Clementische ghemeynschap met malcanderen te onderhouden.

(1) Psal. 133.1.

(2) Actor. 4.32.

[p. 310]

Ende al ist dat de glose daer op seght, dat dese ghemeynschap der vrouwen niet en moet verstaen worden nae het ghebruyck des vleesches, dan slechts nae het ghebruyck des ghewillighen dienstes ende der liefden, nochtans soo brenght het de text selve claer ghenoech mede, segghende datmender mede moet leven, als met de locht ende met de sonneschijn, die doch een yeder ghebruyckt die wil. Ende 't selve wordt bevesticht met de leere Pithagore ende Platonis, welcke hebben merckelijck ghewilt, dat de vrouwen souden ghemeyne wesen, [soo wel na het gebruyck des vleesches, als na alle andere ghedienstigheyt]. Ende het daghelijcksche ghebruyck wijst het genoech uyt: want de Papen en mogen doch gheene eyghene huysvrouwen hebben, maer ghebruycken de vrouwen int ghemeyn die sy crijghen connen, daer sy nochtans dese ghemeynschap in hare goederen alsoo scherp niet en onderhouden, midts dat een yeder sijn eyghen goet wilt hebben, maer niet sijn eyghen wijf, soo dat het meer om de wijven ghedaen is, dan om yet anders.

Ende dit mach oock wel de oorsake wesen, waeromme dat de Roomsche Kercke, die doch maer een bysonderde oft particuliere Kercke en can ghemaken, midts dat Romen maer eene bysonderde stadt en is, wort nochtans genoemt de Catholijcsche, dat is te seggen, de algemeyne ende generale Kercke, [ende hare devote kinderkens worden te rechte ghenoemt Catholijcke kinderen,] namelijc, om dat sy alsulcke lieflijcke gemeynschap van vrouwen ende kinderen ingestelt heeft, ende over alle de hoecken ^* des weerelts haer geslachte vermenichvuldicht, ende den aerdtbodem also vol van jonge Paepkens ende Monicxkens gemaeckt [hebben], als de sonne vol muggen: derhalven sy ooc te rechte genoemt wort, Ecclesia oecumenica, dat is te segghen, de Kercke die over den gantschen aerdtbodem als sprinckhanen verstroyt ende verbreydt is.

* Var. In den jongeren text staat: gemeynschap van vrouwen ende kinderen met de Papen onderhouden, die doch over alle de hoecken, enz.

[p. 311]

Dat XVIII. capittel.

Daer de seven orden des priesterdoms uyt der Schrift ende uyt het exempel Christi bewesen worden.

Maer dewijle wy nu op den heylichdom van onse Papen geraeckt zijn, soo willen wy rechtevoort alle de seven h. ordenen des weerdighen priesterdoms uyt der Schrift bevestighen ⁽¹⁾. Soo bewijst dan onse lieve Moeder de h. Kercke wel claerlijck, dat onse Heere Jesus Christus selve door alle dese ordenen heeft moeten monsteren, eer hy conde een mispaep worden. Siet, sulcke dinck is peperkoeck. Ende dan en houden onse ketters niet met allen van de h. Misse, daer Christus nochtans soo qualijck conde toe gheraken.

Want hy moeste eerst doorwaerder wesen, als doe hy de wisselaers ende de vercoopers uyt den tempel dreef, ende sprack door den mondt Davids ⁽²⁾: verheft uwe deuren, ghy princen, ende ghy eeuwighe poorten wordt verhooght ⁽³⁾. Item, als hy seyde: ick ben de deure des schaepstals ⁽⁴⁾.

Daer nae werdc hy leser, want hy las Esaias in den tempel ⁽⁵⁾.

(1) Siet ooc hier voor cap. 2. des 2. stucx.

(2) Alle dese schoone uytlegginghen vindt ghy by den e. Biss. Durandum, int boeck ghenaemt Rationale Divinorum Officior. int 1. boeck, Rub. De Ministorio et ordine Ecclesiae. Ende int 4. boeck der Sententien.

(3) Ps. 24.7.9.

(4) Joan. 10. Ende wort tot desen proposte ghealligeert int 4. boeck der Sent. cap. 2.

(5) Int 4. boec der Sententien. cap. 3.

[p. 312]

Voorts werde hy exorcist oft besweerder, doe hy seven Duyvelen uyt Maria Magdalena uytjoegh, ende doe hy met speecksel den mondt ende ooren des stommen ende dooven aenroerde, segghende: Epphatach ⁽¹⁾.

Ende daer na Acoluthus, oft page, ende Ceroferarius, dat is te segghen, keersdragher, doe hy seyde ⁽²⁾: ick ben het licht des weerelts: wie my naevolght, die en sal in gheen duysternisse wandelen ⁽³⁾.

Hy was onderdiaken, doe hy sijner jongheren voeten afwiesch ⁽⁴⁾.

Diaken, doe hy haer het Sacrament sijns lichaems uytdeylde, ende vermaendese tot waken ende bidden, in het hofken des berghs Oliveti ⁽⁵⁾.

Ten laetsten werdt hy priester, doe hy het broodt ende de wijn consacreerde, ende aen de tafel Misse songh ⁽⁶⁾.

Ende eyndelijck oock Bisschop, doe hy sijnen discipulen de handen op het hooft leyde, ende sandtse wech om het Evangelium te prediken.

Dit mach men al te samen int lanck ende int breede sien verclaert int voorghemelde boeck Durandi, int boeck der Sententien ⁽⁷⁾, ende in de Concilien van Toledo ende Carthago het vierde, ende oock in de decreten. Soo dat het blijckelijck is, dat alle de h. ordenen uyt de grondt der Schrift ghevisschet zijn, ende hebben hare fondament op het exempel Christi, al ist nu schoon dat de Papen wat meer voordeels hebben, soo dat sy wel connen al op eenen tijdt door dese seven ordenen monsteren, oft oock wel de vier oft de vijf overschricken ⁽⁸⁾. Want by dien dat sy slechs een cruyne op 't hooft draghen, dat is de character, merckteecken ende naedruck des weerdighen priesterdoms: soo moghen sy voorts

(1) Int 4. boec der Sententien. cap. 4

(2) Acoluthus int Griecx, is met ons soo veel te seggen, als een naevolgher, die men ghemeynlijck een Pape noemt op 't Fransoys.

(3) Joon. 8. Ende wordt verhaelt int 4. boeck der Sententien, cap. 5.

(4) 4. dist. cap. 6.

(5) 4. dist. cap. 7.

(6) In de 4. dist. cap. 8. Ende siet de selve allegatien by Durandum.

(7) In de 23. ende 77. dist.

(8) Siet het 11. cap. des 2. stucks.

[p. 313]

niet alleen Papen worden, maer oock Bisschoppen ende Cardinalen, ende sacken met beneficien crijghen, [volgende den text van den Apocalypsis, dat de gene die het merckteecken ofte character der beeste dragen, die mogen vry handelen, koopen, verkoopen, ende binden den Duyvel op een kussen.] Want onse h. Vader de Paus mach daer over vry dispenseren alst hem ghelieft. Maer dat heeft sijn bescheydt in des Paus fondament, dat wy hier boven onwederleggelijck bewesen hebben soo sterck te zijn, dat de Duyvelen der Hellen daer niets teghen en vermoghen. Op dit pas willen wy alleenlijck bewijsen, dat soo wanneer het der h. Kercke ghelieft de seven ordenen ordentlijck te ghebruycken, die can sy alle te hoop uyt der Schrift aerdich ende fijn bevestighen.

[p. 314]

Dat XIX. capittel.

Besluytende dat alle de ceremonien der h. R. Kercken op de Schrift ghefondeert staen, soomense verstaet nae hare uytlegginge, welcke alleene voor goet ghehouden moet zijn, ende wat voordeel de gene hebben die op dese uytlegginge blijven staende. Ende wort ooc van de Misse ende van het boec Durandi gesproken.

Jae sy en doet ter weerelt niets so groot noch soo cleyn, oft het en is al t'samen op de Schrift soo fijn ghefondeert als daer en toe. Ende dat mach hier uyt blijcken, dat sy jae oock de vergulde pantoffelen ende de costelijcke broeck des alderheylichsten Vaders des Paus daer uyt heeft gheraept. Want daer staet gheschreven: och hoe schoon ende lieflijck zijn de voeten der ghener die den vrede vercondighen, die het goede vercondighen ⁽¹⁾. Dat is soo veel te segghen, nae hare uytlegginghe, als dat de voeten ende de beenen des Paus van Romen, moeten met schoone vergulden pantoffelen ende met een costelijcke broeck verciert ende behanghen zijn ⁽²⁾, gelijck als het de e. doctoor ende Bisschop Durandus heeft aengeteeckent.

(1) Esai. 52.7. - Rom. 10.15.

(2) Deze uytlegginge vindt ghy by Durandum, int Rational. Divinor. Offic. cap. 7. Num, 8.

[p. 315]

Ende daer uyt ist, dat de Paus sijne voeten den Keyseren ende Coningen te cussen geeft, jae heefter oock op des Keysers Friderici neck (so als boven gheseyt is) mede getreden ⁽¹⁾, namelijck, om dat sy soo uytnemende schoon, lieflijck, ende welrieckende zijn, insonderheyt nae dat hy twee oft dry daghen ghestorven is, want dan comen alle devote Catholijcke menschen, ende cussense heel bloot, waer van sy oock groote indulgentien ende aflaten vercrijghen. [Want ghy moet weten, dat de Pausen oock sterven als andere menschen, al zijn sy Goden in haer leven.]

Maer soo yemandt begeert int lanck ende int breedt te verstaen, hoe aerdich dat dit alles op de Schrift ghefondeert zy, ende hooren voorts eygentlijck de reden ende oorsaken van alle andere ceremonien der heyligher Kercken, ende sien hoe rustich dat sy uyt den alderdiepsten grondt der h. Schrift ghevisschet zijn, die mach lesen dat boeck Durandi, dwelck hy uyt deser oorsake ghenoemt heeft, Rationale Divinorum Officiorum S. Romanae Ecclesiae, dat is te segghen, De rekeninghe ende reden oft oorsake der ceremonien ende Godsdienst der h. Roomscher Kercken. Daer sal hy wonderlijcke verborgentheden ende seer propere juweelen in vinden; jae, al ware de gantsche bybelsche Schrift verloren, men soude uyt desen boeck wel lichtelijck eenen nieuwen Bybel connen maken, die met der h. Kercken ordonantien veel beter souden passen, dan de brieven Pauli, daer de ketters ende Hughenoosen soo veel feestes van maken. Hy heeft u die texten soo vast, als een handt vol vlieghen. Ende daer en gheschiet in de heylighe Misse niet met allen, oft hy en weet daer een aerdighe reden ende rustighen text op te brenghen. Daer en is niet een gat, oft hy weter eenen naghel toe. Daer verhaelt hy u seer lustich alle de redenen, waerom dat de Paep, als hy sijn personagie wil gaen spelen, sich alsoo selsaem vermomt; waerom dat hy eerst een bagijne op't hooft set, ende een lanck vrouwen

(1) Siet het 10. cap. des 2. stucks.

[p. 316]

hembde over sijnen rock aentrect, ende daerenboven noch een kasack sonder mouwen, daer hy door 't gaetken boven uytkijct, effen als een schildtpadde uyt hare schelpe, oft een exter uyt hare gayole; waerom dat hy met een coorde om het lijf ghebonden is, als een dief die men ter galghen voert; waerom dat hy den lieden somwijlen den eers keert, somwijlen de borst, dat hy nu aen d'een zijde van de tafel, nu aen d'andere trippelt, als of hy een katerbrande dranssede; waerom dat hy somwijlen de keele opsteeckt, als een schouvagher sonder leeder, ende is terstont wederom soo stil, als ofter een muys in de craem laghe. Somwijlen voudt hy de handen te samen toe, als een bedruckte Magdalena, somwijlen reckt hyse aen alle canten uyt, als oft hy S. Luyaers boghe wilde afschieten; ende van stonden aen keert hyse wederom, ende draeytse van het cene op het ander, als oft hy vlieghen vinghe, oft blinde schermslaghen wilde slaen.

Daer nae vertelt hy oock seer bescheydelijck ende particulierlijck alle de reden ende oorsaken, waerom dat men heer Jans tafel so vroech dect, ende den croes met de cannekens ende het saucierken daer op soo degelijck stelt; ende waerom dat heer Jan aen de tafel somwijlen slaept, somwijlen heel schielijck uyt sijnen droom ontspringht; item, wat het te beduyden heeft, dat hy sijne secreten den broode ende den wijn in de oore luystert, ende dat hem sijne metgesellen sommighe met een opene keele toehuylen, als wolven in een wout, oft als verckens die men kelen wil, sommighe met orgelen ende clocken toepijpen, als ofter een boeren-kermis op handen ware; ende daerentusschen dat men tortsen aensteeckt, oft men de bruyt te bedde wilde leyden, ende mijn heer de Paep sijne slippen van achter op heft, als oft men sijnen almanack wilde bekijcken, om hem een clisterie van achter in te geven. Daer sult ghy oock vinden, soo ghy ymmers wel soeckt ^*, waerom dat Domine met het langh hembde, een wafelkoecxken ende

* Var. Soo ghy ymmers niet blindt en zijt.

[p. 317]

een croes met wijn, seer triumphantelijck om hooge steeckt, ende dat een yegelijck op de knyen gaet ligghen, ende de borst met vuysten slaet; ende waerom dat de Paep dan soo deerlijck begint te sien, als een kalf dat in sijn vonnis ligt, ende begint het wafelstucxken jammerlijck te beclaghen, ende met verckens tranen te beweenen, ende ten laetsten, als hy 't lange ghenoech om ende om gerolt heeft, soo gaet hyder mede decken, met een snau nae de kele, ende swelght het op sonder knouwen; ende daer nae laet hy sich noch eenmael vol schencken, ende lapt dat mede in de bierleerse. Noch sult ghy daer uyt verstaen, waerom dat hy den kelck soo vriendelijck leckt, als een aep sijne jongheskens doet.

Ende daerenboven sult ghy voorts wonder hooren van alle andere h. ceremonien der Kercken, die men ter tijt der Mettenen, Noenen, Vesperen, Completen, ende op ander getijden met grooter devotie pleget, t' samen met alle de grillen ende kirimirien die daer op loopen: wiese al gevonden heeft, ende wat sy te beduyden hebben. Hy weet voorts alle de feesten ende dobbel feesten, alle vigilien, quatertemperen ende vasteldaghen, alle vischdaghen ende eyerdagen, alle processien, ommegangen, kermissen, batementspelen, ende alle de guychelmerckten des gantschen jaers fijn op sijn duymken te vertellen, ende eenen yegelijcken sijnen eygen text uyt der Schrift seer constich toe te sonderen. Het is voorwaer een lust die 't hooren can. Daerenboven hebt ghy daer beschreven alle de staticheyt, prael ende pronckerije der h. Bisschoppen ende Prelaten, ende in sonderheyt des alderhelschten Vaders des Paus van Romen, van den welcken doch niet een sierken vergeten en is. Jae ick geloove, dat hy zijnde op sijnen heyligen kackstoel geseten, met oorlof sijner heylicheyt, niet eens en soude connen grijnsen, oft een grilleken maken, oft dese diepsinnige doctoor ende wijse Bisschop weet daer terstont een verborgene sin ende diep verstandt uyt te locken, ende een schrift so aerdich daer op te passen, als een zijden huyve op een verckens hooft. Wat wil ick vele seggen? Hy is

[p. 318]

doch een wonderlijck apteker, hy can van een koolstronck wonder koken.

Derhalven ooc onse l. Moeder de h. Kercke desen fijnen boec ⁽¹⁾ alsoo duyr achtet, dat sy hem om geen goet ter weerelt en soude willen missen: want het is doch haer beste schat, daer al haer heylichdom in besloten is. Waer willen nu dan blijven alle dese ketters ^*, Lutherianen, Hugenoosen, Zwinglianen ende Calvinisten, d'een hoop met den anderen, die sich so hooge roemen op het woort Gods? Dat sy slechts desen boec Durandi eens in de hant nemen, sy sullen daer bevinden, dat alle de ceremonien der heyligher Kercken, alle hare pronckerijen ende vremde grillen, op de Schrift fijn ghepast zijn, soo datter niet aen en ontbreect, ende dat de Schrift gantsch met ons is, soomense recht verstaen wil, nae de meyninghe ende uytlegginghe onser Moeder der h. Kercken, dat is te segghen, soo men de doodende letter ende den uytghedruckten text laet varen, ende hangt aen den gheest der speculatien onser doctoren van Loven ende van Parijs, die alleen levendich maeckt, soo als gheseyt is.

Daeromme, alle de gene die willen goede ende Catholijcksche ondersaten des heylighen Roomschen Stoels wesen, die houden sich vast aen dese uytlegginghe, ende mogen daer van geensins afwijcken, maer gelooven alles wat de h. Kercke ghelooft, sonder eenmael te ondervragen, oft te willen weten wat het zy. Hen is slechts ghenoech, dat sy weten dat de Roomsche Kercke niet feylen [noch dwalen] en can, soo langhe als sy in het Paus fondament blijft stekende. Sy zijn indachtich het ghene dat [den Coninck] Salomon seght: ghy en sult de landtpalen niet versetten die uwe vaderen gheleght hebben ⁽²⁾; dat is te segghen: ghy en sult niet met allen aenroeren van alle het ghene dat onse l. Moeder de h. Roomsche Kercke heeft inghestelt ende gheordoneert ⁽³⁾. Daerom sullen sy de lieve kinderen wesen, ende

(1) Het boeck Durandi.

* Var. Alle ketters, enz.

(2) Prov. 22.28.

(3) Also legt het Eckius, jae alle Catholijcksche uyt.

[p. 319]

goede daghen hebben. Sy sullen de goederen der aerden besitten, Bisschoppen ende Cardinalen worden, op hengsten ^* ende muylen nae des Paus ende der coninghen hof rijden, de schoonste cortisanen van Romen tot haren besten hebben.

In somma, het sal met hen zijn: herteken wat u lust ^**? Daerenteghen de andere die soo neuswijs zijn, dat sy alle dinghen willen weten, ende niets ghelooven, of het moet juyst in de Schrift ende in haren Bybel met uytgedruckte woorden staen, jae sy spotten noch met onse l. Moeder, ende met de uytlegginghen die sy op de Schrift brengt, dat zijn voorwaer ketters tot in den vierden graedt, soo als de doctoren in de medecijne spreken, dat is te seggen, tot aen den hooghsten trap. Want ghelijck als hier meester Gentianus fijn besloten heeft, sy en ghelooven de h. Kercke niet, sy en ghelooven de twaelf artijckelen niet; jae sy en ghelooven de h. Schrift niet, dewijle sy de uytlegginge der Schrift niet en willen aenveerden, die de h. Kercke voor goet aensiet. Ende derhalven soo moeten sy verbannen, vervloeckt ende gheexcommuniceert wesen, jae tot asschen ende pulver verbrandt, soo sy [hen] niet en bekeeren. Want dit is het vaste voornemen ende absolute determinatie der h. Roomscher Kercken, daer dan geene appellatie noch betreck op en valt, als dat syse nu voortaen niet meer lijden en wil, noch lijden en sal. Ende hier mede willen wy dit tweede stuck gheeyndich, ende desen spinrock afghesponnen hebben, ende met meester Gentiano op de andere stucken voortgaen.

* Var. De Bisschoppen ende Cardinalen sullen op hengeten, enz.

** Var. Herteken wat begeert ghy, mondeken wat lust u?