De bijencorf der H. Roomsche Kercke

[p. 17]

Nu volgt de wttlegginghe op het eerste stuck des sendtbriefs Gentiani Hervet:
waer in ghehandelt wort, wat de H. Roomsche Kercke zy: waer in hare macht ende authoriteyt bestaet, ende hoe verre sy streckt: ende wordt besloten, dat de Lutherianen ende Hughenoosen voor gheen gheloovigen connen ghehouden zijn, maer moeten als Ketters verbannen ende verbrant worden.

Dat eerste capittel.

Daer in bewesenwordt, dat de Lutherianen ende Hughenoosen Ketters zijn, ende moeten verbrant worden, niet teghenstaende, dat sy uyt de Schrift ende met vele exempelen bewijsen de Kercke Gods selve te wesen.

Ten eersten dan, op dat wy het een stuck voor, ende het ander nae, ordentlijck handelen, so ghebruyckt hier onse Meester Gentianus ten eersten aenval, een alsoo heerlijcke ^*, grondighe

* Var. Hertelijcke.

[p. 18]

ende scherp-sinnighe bewijs-reden, om sijn segghen te bevestighen, dat de Ketters ende Hughenoosen alreede [in haer schelpe beginnen te kruypen, ende] alsoo beschaemt [te] staen, als een peerdt dat sijn karre omgheworpen heeft.

Ghy arme Ketters (seght hy) hoe sout ghy connen gheloovich wesen, sonder de twaelf articulen des geloofs aen te nemen? Ende hoe sout ghy die [connen] aennemen, dewijle ghy de h. Catholijcxsche Kercke niet en wilt ghelooven?

Want siet, dit neemt hy voor een ghewis ende ongetwijffelt punct tot sijnen voordeel, als dat niemandt de Catholijcxsche Kercke ghelooven en can, oft hy moet oock met eenen aennemen, alles wat de selve Kercke voorhoudt ende ghelooft. Ende dit is [voor waer] grootelijcx te bemercken, dewijle hier in bestaet de voornamelijcxste grondte ende dat aldersterckst ^* steunsel der h. Roomscher Kercke. Want de Ketters connen wel vast segghen, dat sy selve zijn de Kercke Gods, ende daer op brenghen sy veel schoone texten uyt der Schrift, maer sy legghense al nae de letter uyt: effen als oft de Kercke anders niet en ware, dan een ghemeynschap ende vergaderinghe der heyligen, dat is te segghen, der ghenen die met den bloede Jesu Christi door het gheloove [gherechtveerdicht], gheheylicht ende afghesondert zijn, om te wesen de schaeps-koye des rechten ende eenigen Herders onser zielen Iesu Christi: ⁽¹⁾ in de welcke schaeps-koye niemant soude inghelaten werden, dan alleen de ghene, die nae de eenighe stemme des eenighen Herders enckelijck hooren wil, ende die alleene volghen ende nae trachten: mislakende ende ontkennende voorts alle stemmen der vreemdelinghen.

Waer uyt sy willen besluyten, dat mijn Heere de Paus, met alle de eerweerdighe Bisschoppen ende Prelaten (welcke hebben vele schoone Ordonnancien op haer eyghen handt inghestelt, daer Christus noyt een woordt van en wiste) souden de

* Var. Ende 't alderbeste.

(1) [Inde twaelf artikelen des gheloofs. - 1. Pet. 1.2. - Ro. 3.25.59. - Act. 20.28. - 1. Pet. 1.19.] Joan 10.3.4.5.14.25.

[p. 19]

rechte vreemdelinghen ende huerlinghen wesen, die maer slechts de wolle der schapen en soecken, ende hebben Godt te vergeefs ghedient, leerende gheboden ende aenghevinge der menschen; jae, dat sy souden de dieven ende moordenaers wesen, die door de rechte deure der schapen, namelijck Jesum Christum, niet en zijn inghegaen: maer zijn van bezijden ingheslopen, om te stelen, dooden ende verderven. ⁽¹⁾ Ende daerom slaen sy ons plat af, alles wat wy connen voortbrengen van de Kercke Godes, ende van hare authoriteyt, macht ende weerdicheydt: ende seggen uyt Jeremia, dat het leugen ende bedroch is, daer wy ons op verlaten, roepende met den Joden, de Kercke Godes, de Kercke Godes, de Kercke Godes. Ende hier op brenghen sy ons haren Paulum voort, seggende ⁽²⁾: dat het eenighe fondament ende grontslach der Kercke Godes, bestaet enckelijck op de leere der Propheten ende Apostelen: so dat een yeghelijck die daer afwijckt, in de Kercke Gods niet en can gerekent worden: [maer moet vervloeckt ende verbannen worden, ja al waer het een Engel uyt den Hemel of Paulus selve]. Ende voort halen sy eenen Esaiam uyt den hoec, ende eenen Ezechielem ende Ozeam, met noch meer anderen uyt den Ouden Testamente, die sy alle t'samen op eenen hoop tassen, ende willen daer mede beweeren, dat de ghestadighe successie, ende dat gheduerighe achtervolch der Pausen, Cardinalen, Bisschoppen ende Eerdtzbisschoppen, gheensins en zy de rechte leuse, ende dat onvervalschte merck-teecken der Kercke, dan alleenlijck het enckel woordt Gods, soo wanneer dat, dat in onsen mont ende in onse herte is, ende in onser kinderen mondt ende herte, t' samen met het reyne ghebruyck der Sacramenten, nae de eenvoudighe instellinghe Christi Iesu, welcke is het eenich Hooft der Kercke oft Ghemeynte, in den welcken alle leden te samen ghevoecht worden, een yeghelijck nae de mate der gave, die hy van het hooft ontfanghen heeft, tot volcomen wasdom des gheheelen

(1) Joan. 10.12. - Mat. 15.9. - Jo. 10.9.16. - Jerem. 7.4.

(2) Ephes. 2.20

[p. 20]

lichaems in de liefde. ⁽¹⁾ Doch, als sy het alschoon hebben uytghepraet, soo moet dit even wel noch waer wesen, dat sy Ketters zijn, ende riecken nae den mutsaert dat het goedt-jaer heeft. Oorsake? want sy en ghelooven niet al wat de H. Kercke ghelooft. Ende buyten de Kercke en is geen salicheyt: maer alle de ghene die daer af dwalen, moeten als mutsaers verbrandt worden. Want daer toe hebben wy een uytghedruckte text der Schrift, welcke luydt aldus ⁽²⁾:

Soo yemandt in my niet en blijft, die wordt gheworpen als een rancke buyten den wijngaerdt, ende verdroocht, ende men vergadert de rancken, ende men worptse in 't vyer, ende sy branden.

Ende dit blijckt oock claerlijck uyt het naevolgende tweede punct deses tegenwoordigen Sendtbriefs, daer Gentianus opentlijck bekent staet, dat het wel waer is, datter t' allen tijden oyt ende oyt lieden gheweest zijn, die het selve ghevoelen hebben ghehadt, ende de selve leere ghevoert, die nu de Lutherianen ende Hughenoosen drijven: maer hy antwoordt daer op, dat sy oock altijdt voor Ketters zijn verbannen ende vervloect gheweest ⁽³⁾. Ende dat is wel waer: want van dien tijden aen, dat Joannes de Ertzvader [oft] Patriarch van Constantinopelen bestonden sich te verheffen, om generale Bisschop der Bisschoppen over de gantsche Christelijcke Kercke te worden, daer sich de Roomsche Pausen ⁽⁴⁾ in 't eerste dapperlijck teghen stelden, ende dat daer nae Bonifacius de derde voor hem selven desen tijtel vercrege, ende werde van den Keyser Phocas een Overbisschop der gantscher Christenheyt ghenaemt, ende het hooft der Kercken ghewesen: het welcke gheviel in 't jaer onses Heeren ses hondert ende vier: van dier tijdt aen, segghe ick, hebbenderaltijdt vele dappere mannen inde weer gheweest,

(1) Esaie 59. int leste veers. - Eph. 4.15.16. - Colos. 1.18. ende 2.19.

(2) Joan. 14.6. - Welcke ghetuyghenis wort op dese propooste verhaelt van Ioannes Andreas Panormitanus host. - Bernardus Lutzenburg. int 4. boec van de Ketters int 5. deel, ende andere Catholijcke schrijvers.

(3) Een goet exempel, ende seer merckelijck.

(4) Hier besiet Molinaeum, de annatis et parvis.

[p. 21]

die met schrijven ende predicken den Paus hebben teghen ghestaen, ende sijne leere, decreten, ende ordonnancien met der Schrift ghestraft: jae, hem oock voor een Antichrist ghescholden, beweerende effen ghelijck als onse Ketters [nu] doen, dat men enckelijck op het woordt Gods behoort te staen ende te bouwen, ende voort alle pauselijcke aenghevinghen teghen de Schrift strijdende, voor duyvelsche leere [te] achten. Maer soo als gheseyt is, de selve hebben altijdt voor Ketters aenghesien ende verwesen geweest. [Want de Paus hadde alreede de macht om te verdoemen ende te vervloecken alle, die hem geliefde, ende soude een groot geck gheweest zijn, hadde hy het anders ghedaen]. Daerom, op dat niemandt en dencke dat dit nu een nieu ghebruyck is der heyligher Kercke, dese Lutherianen ende Hugenoosen voor Ketters te verdoemen: op dat oock niemandt en vermoede dat hare leere ende de artijckelen die sy [nu] drijven, in haren hof ghewassen zijn ^*, soo wil ick een cort verhael maken, der ghener die het selve hier voortijden, so schriftelijck als mondelijck gedreven hebben, om te toonen dat sy niet een artijckel voort en brenghen, oft het is langhe te vooren oock op de bane gheweest ende de h. Roomsche Kercke heeft het voor kettersch gestraft ende verdoemt ^**: [Soo dat zy haer daer over niet vele en hebben te roemen, als oft sy de eerste waren die de Kercke wilden reformeren, ende de Schrift op een nieu verstant uytlegghen. Want, al ist saecke dat de goede Catholijke hare leere ende Religie eene nieuwe leere ende Religie noemen, ten is daerom niet geseyt dat sy nu nieu gevonden is: want dese Ketters en hebben soo veel verstants niet, dat sy wat nieus souden weten te vinden. Oock en hebben sy ghene Pausen onder hun, die nieuwe artikelen des geloofs souden maeken, ghelijck als de Roomsche Catholijcke Pausen gedaen hebben, uyt hare volle authoriteyt:

* Var. Bloemen uyt haren hof zijn.

** Var. De vroegere text luidt aldus: ..... op de banc gheweest: soo dat sy haer, enz.

[p. 22]

maer 't is alleen te segghen, dat sy den simpelen Catholijcken, die slechts haren Pater noster, ende Ave Maria geleert hebben, nieu ende vreemt zijn, over midts sy noyt voor hare deure en quam. Maer anders is sy van ouden tijden altijt wel geweest: maer onse heylige Pausen en hebbense noyt willen luchten noch lijden, gelijck sy noch heden ten daghe niet en willen doen: maer straffense ende verdoemense als kettersche, gelijc als hare voor-vaders oock gedaen hebben. Want ten was noyt der Pausen profijt ofte voordeel, dat men alsulcken reformatie voortbrochte.]

Inden eersten dan, soo hebben de Griecken den ^* heylighen Paus van Romen altijt wel dapperlijck teghen gestaen, ende hebben hem noyt voor Paus noch voor het hooft der Kercken willen bekennen, so als sy noch heden ten daghe niet en doen. Soo dat in 't jaer onses Heeren M. CCC. xxviii, doe de Paus Joannes de xxiii. seer wijtlustich aen de Griecken geschreven hadde, ende met vele woorden beweert, datter maer een eenighe Kercke en was, daer hy het hooft van moeste wesen, den welcken alle Christenen behoorden onderworpen te zijn, so schicten sy hem dit voor een corte antwoorde:

Wy ghelooven gewisselijck dat dijne macht seer groot is over dijne ondersaten: doch wy en connen noch dijne opgheblasenheyt ende uytnemende hooveerdije ghelijden, noch dijne giericheyt niet versaden. Daeromme de Duyvel zy met u, want Godt is met ons ⁽¹⁾.

Hoe wel dat sommighe van hare Legaten, in het Concilie van Ferraren, in den tijden des Paus Eugenij des vierden, het toeghestaen hebben, doch sonder verwilliginghe harer Kercken, die het selve oock naederhandt hebben weder-roepen ende te niete ghemaeckt ^**. Maer langhe te vooren waren niet alleen de ghemeynten, maer ook de Griecxsche Keysers, selve den Paus van Roomen partijdich ghevallen, om der oprechtinge

* Var. Want anders alle de kercken in Grieckenlant, daer soo menige treffelijcke geleerde mannen in fleur geweest zijn hebben den, enz.

(1) Dit vertelt Joannes van Mandeville in sijn 7. boeck.

** Var. Gedaen.

[p. 23]

ende aenbiddinghe der Beelden wille. Want de Keysers Constantinus de vijfde, ende de seste, ende Leo Isaurus hebben, ontrent het jaer vii. C. xxx, met vollen raedt ende besluyt der Concilien, uyt der Schrift ende uyt de oude Vaderen besloten:

Dat men geene Beelden en soude tot den dienst Gods oprechten noch aenbidden: ende hebben jae oock met der daedt alle Beelden laten breken ende vernielen.

Wt welcke oorsake de Roomsche Pausen alsulcken haet teghen haer ghecreghen hebben, dat sy van dien tijdt aen alle middelen ghesocht hebben, om het Keyser-rijck te scheuren ende te splijten, soo als sy oock met der tijdt te weghe hebben ghebracht. Oock hebben niet alleen de Griecken, maer oock de Duytschen langhen tijdt wederghestaen het verbodt des houwelijcx den Priesteren ghedaen, tot dat het de Pausen, ende insonderheyt Bonifacius de achtste, met geweldt hebben inghevoerdt ende beweert.

Int jaer viii. C. xl, is Berthramus, een dapper ende gheleert man, opghestaen, die de Roomsche leere der Transsubstantiatie mannelijck bestormt heeft, schrijvende op dien handel een merckelijck boeck aen Carolum den Coninck van Vranckrijck, Lotharij broeder, ende heeft voorts oock de leere der Predestinatie, die nu dese Ketters hooghe drijven, met een ander boeck uyt der Schrift ende heylighe Vaderen verdedicht ende sterckelijck bevesticht, ende, ontrent het jaer viii. C. lxix, heeft hem Joannes Scotus naegevolcht, schrijvende tegen de Transsubstantiatie, gelijc als Berengarius, ontrent het jaer M. xxxix, het selve ghedaen heeft. Ende, int jaer ix. C. lxiiii, heeft Huldrick Bisschop van Augsborch het voorseyde verbodt des Houwelijcx ooc met sijn schrijven nedergheleght: Nae den welcken, ontrent het jaer M. C. xl, is Bernardus opghestaen, die van de Predestinatie teghen de vrye wille seer [vele] gheschreven heeft, der Lutheriaenscher ende Huguenootscher leere gantsch ghelijckformich; jae heeft oock de Papen ende Priesteren dapperlijck aenghevochten, noemende haer Anti-Christi

[p. 24]

dienaers, ende makende van de Prelaten, Pilaten: den welcken, in het jaer M. C. lvii, Joannes van Saresburien ghevolght heeft, schrijvende een boeck ghenaemt Objurgatorium clericorum, ende een ander ghenaemt Policraticus, daer hy alle de gheestelijckheyt seer deerlijck over de hekel haelt, ende voor Phariseen ende valsche leeraers scheldet, noemende den Paus Antichrist, ende Romen de hoere van Babylon. Ende een weynich te vooren, hadde sich Arnoldus de Bisschop van Brixen oock heftich teghen de Papen aenghestelt, versakende plat uyt, dat haer het sweert der overicheyt eenichsins soude toecomen. Jae, op den selven tijdt, wasser een ander genoemt Petrus Bloix, welcke schreef opentlijck:

Dat Romen was de rechte Babylon, daer Ioannes van ghepropheteert heeft: ende dat de officialen van 't Roomsche Hof waren duyvelsche Harpyen oft Griffoenen, ende de Papen rechte calvers van Bethel, Baals priesters, Egyptische afgoden, ende dat te Rome alle dinc met geldt te coop stonde.

Ontrent den selven tijdt, int jaer M. C. ende LX, stont in Vranckrijck op, een dapper man ende eerlijck borgher in de stadt van Lyons, ghenaemt Petrus Waldo, welcke hebbende de Schrift wel neerstelijck doorsocht, richtede een nieuwe leere aen, die effen op der Hughenoosen leere alsoo wel sloot als een busse: ende liet seer vele discipulen nae, soo dat het overblijfsel noch tot op onse tijden geduert heeft. Daer nae quam Petrus de Vinea, Cancelier des Keysers Frederici des tweeden, in 't jaer M. CC. xl, die en heylighen Paus oock wilde berooven van het tijdtlijcke zweerdt ende jurisdictie, ende scholdt hem boven maten seer. Ende nae hem, Guilielmus de sancto amore, int jaer M. CC. lx, die het op de Prelaten ende Monicken gantsch gheladen hadde, ende scholdese voor ondersaten des Antichrists: wiens ghevoelen werde van Laurentio, de Enghelsche Doctoor te Parijs, in 't jaer M. CC. lxxv, dapperlijck beweert ende verdedicht. Wijder in 't jaer M. CCC. ende ses, quam op de bane Petrus Cassiodorus, een gheleert edelman, die doch het gheheele pottagie verdorf:

[p. 25]

want hy en schreef noch en leerde niet anders, dan oft hy in de boecken Lutheri ende Calvini sijn leefdaghe lanck ghestudeert hadde, ende maeckte van den Paus een Nabuchodonozor. Daer nae volchde Dulcimus van Navarren, int jaer M. CCC. xiiii; ende Arnoldus de Villa Nova, int jaer M. CCC. xv, die oock al over eenen stock water droeghen.

[Want desen Alnoldus schreef opentlijck: Dat de Satan het Christen volck hadde vander waerheyt vervoert; dat het geloof der ghenen die haer doen ter tijdt Kersten liet noemen, was gheen ander gheloove dan 't selve dat de Duyvels hebben; dat de Cloostermonicken gene liefde en connen oeffenen ende de leere Iesu Christi vervalschen, ende de arme Kersten menschen ter hellen voeren; dat de theologanten hare philosophische dromen met de heylige Schrift vermenght hebben; dat de Missen noch den levenden noch den dooden niet nut en zijn, ende dat den Antichrist voorhanden was. Met vele andere dinghen meer, die met der Calvinisten oft Lutherianen leere soo wel passen, als oft sy daer uyt ghescheppet waren. Ende ten selfden tijden, beweerden Michael Cesenus, Guilielmus Odeliam, Minne-broeders, ende Marcilius van Paduen, met Ioannes van Landun, dat de Paus ghene macht over den Keyser en hadde, maer behoorde selve den Keyser onderworpen te wesen, in alle 't gene dat het tijtlijck aenginck: want het is van heden of van gisteren niet, dat de heylige Pausen geerne Heeren geweest waren over alle Heeren.]

Maer ten laetsten, int jaer M. CCC. lxxxiii, quam voort de groote ertzketter Iohannes Wiclef, die alle de spillen der heyligher Roomscher Kercke in de asschen stiet, ende was een recht natuerlijck Zwingliaen oft Calvinist: ende van hem quam Joannes Hus voort, int jaer 1405, de vader van alle Lutherianen, die met Ieronimo de Praga in 't Concilie van Constancien quam om sijn leere met Schriften te verdedighen: maer het werde hen wel verleert, want in stede van disputeren, werden sy beyde aen eenen staeck verbrandt.

Doch, dies niet tegenstaende, heeft haer leere altijdt (van dien

[p. 26]

tijden aen) stadt gegrepen in veel plaetsen ende van vele dappere mannen verdedicht geweest: als daer gheweest zijn Nicolaus Clemangis, Docteur van Parijs ende Bisschop van Bayone in Vranckrijck; Oldecaster Heere van Cobham, Ridder van der Orden; ende een weynich daer nae Wilhelmus Wight, in Engelandt, Paulus Craw, met noch veel andere meer in het landt van Roomen, Ieronimus Savanerola in Italien, ende veel andere, die doch alle ghelijck van de Roomsche Kercke verbannen ende voor Ketters verwesen, jae, om den hals gebracht zijn gheweest, daer mense crijghen conde.

In somma, alle de ghene die oyt ende oyt sich teghen de Roomsche Kercke ghestelt hebben, zijn altijt van de H. Pausen verbannen ende vervloeckt gheweest, t' samen met alle de ghene diese willen voorstaen oft beschermen, soo dat selve de Keysers ende Coningen, jae gantsche landen in den ban ghestelt zijn geweest ende voor Ketters verwesen, om dat sy den Paus wederstonden. [Ende waerom niet? Dewijle daer geseyt is: Nolite tangere Christos meos dat is: En vordert u niet om den Pausen van Roomen weder te spreken.

Daerom is 't, dat de Historien vermelden, dat alsoo ontrent het jaer 1212. ten tijde des Keysers Frederick des anderden, menighe in Duytslandt waren, die opentlijck beweerden, dat 't geen sonde en was vleesch in de vasten te eten: dat de geestelijcke wel mochten echte vrouwen hebben, gelijck als sy ten tijden der Apostelen gedaen hadden, ende dat de Paus bevel niemandt en conde verbinden. Daer werdender te Straesburch alleen op eenen dach door des Paus bevel tachtentich verbrandt. Ende ten selven tijde werden de Albigheoosen die doch anders niet en hielen dan 't selve dat de Hugenoosen nu doen, door het toedoen van den h. Erts-Inquisiteur Dominicus, jammerlijcken vervolcht, ende verbannen: Ja den Paus liet een Cruysade tegen haer uytgaen, ghevender vollen aflaet den ghenen diese soude met vyer ende sweert vervolghen. Soo datter hondert veertich te Narbonnen in Vranckrijck werden verbrandt, ende vier hondert ontrent Tholongen,

[p. 27]

Petrus den Coninck van Arragonien die hun gunstich was dootgeslaghen, ende den Grave van Tholongen gevangen, ende jammerlijcken gegeesselt, ende gemartelt, ende van alle sijn lant ende goed berooft Ende daer na te Parijs, men brandender dickmael met honderden tseffens, gevende hun den naem van Turelupinen, Vauldoisen, Lollares, ende andere lasteringhe namen, om haer in den haet van de gemeynte te brengen, dien sy wijsmaekten dat sy 't speck gegeten hadden, ende den baers vergalt, ende dat sy by nachte onder elkanderen vele schendinghe bedreven, effen gelijck als men in den beginne vanden Hugenosen gesproken heeft. Maer het quam ons dan wel te passe dat de Druckerije noch niet gevonden en was: want anders men hadder in eeuwicheyt noyt meester van geweest, mits dat de geleertste Doctoren ende de beste lieden kinderen daer van zijn wouden. Maer me Joncker de Paus wister wel raet mede met hare boecken uyt te roeden, ja alle hare geslachte, soo vele als hem immers mogelijck was. Want vryelijck het en ghebrack hem aen den goede wille niet:] selve de goede Catholijcxsche mannen Okam ende Dantes, zijn van den Paus Benedicto de derde voor Ketters verwesen gheweest, alleen om dat sy beweerden dat de Keysers haer rijck van Godt ende niet van den Paus bekenden: niet tegenstaende dat sy in alle andere stucken der pauscher leere devotelijck toeghedaen waren.

Ick swyghe, dat men dese nieuwe Ketters soude willen dulden, die noch al het fondament des Roomschen stoels uyt den grondt soecken te verderven, ende willen ons met haren Paulo, met haren Isaia ende Jeremia [ende ander sulcke geringe ghesellen] comen verpochen. Wat ramp! weten sy niet, dat de selve, die sy ons bybrenghen, hebben oock voor Ketters gerekent geweest, soo wel als sy nu zyn? Soo dat de eene ghehangen zy geworden, de andere verbrant, de derde met een zage in twee stucken ghecloven, de vierde op een radt gheset, ende soo voorts. Ende daerom zijn wy [nu] van harent weghen niet meer ontset, dan voor ^* een blase vol boonen.

* Var. Dan van, enz.

[p. 28]

Want de h. Roomsche Kercke en heeft noyt willen hare schriften aennemen ^*, anders dan met dit bespreck ende conditie, dat sy de selve souden moghen uytlegghen nae haer goetduncken ende beste gheleghentheyt; ende dat van dese uytlegginghe gheen appellatie noch betrec en soude vallen: noch daer teghen jae oock den naem Christi Iesu niets connen ghelden, soo als wy corts in het naevolghende stuck breeder sullen verclaren. Want dat is immers wel ghewis, soo onse lieve Heere selve hadde willen achtervolghen de uytlegginghen ende glosen, die de Priesters, Phariseen ende Doctoren te dien tijden, in de heylige Schrift hadden uyt den naem der H. Kercken inghevoert, hy en waer nemmermeer ghecruysicht noch ghehanghen gheweest: maer om dat hy juyst wat nieus wilde opbrenghen ^**, ende een nieuwe reformatie in voeren nae den text ende letter der Schrift, ghelijck als dese Ketters nu oock willen doen, daerom heeft men alsoo deerlijck met hem ghehandelt. Hoe wel dat nae der handt de h. Roomsche Kercke dese nieuwe leeringhe Iesu Christi alsoo fijn ghematicht heeft, ende op een alsoo rustighen ploye ghebracht, dat sy nu van een yeghelijck [seer] gheerne wort aengenomen. Ende och oft oock dese Hughenoosen de selve uytlegginghen wilden aen veerden, voorwaer men soude niet meer also met hen aen eenen staeck springhen, als men tot noch toe ghedaen heeft, ende hier naemaels noch van wille is te doen.

Maer om op onse materie weder te keeren, soo moeten wy hier sien ende duydelijck verclaren, waer in de weerdicheyt ende authoriteyt der H. Kercken eygentlijck zy gheleghen: ende wat men voor geboden, traditien ende aenghevinghen der selver sal moeten onwedersprekelijck aenveerden: overmidts onse Doctoren van Loven met soo vele andere diepe ende grondeloose questien becommert zijn, dat sy de moete niet en hebben, om dit punckt te deghe te bescheyden, het welcke is nochtans de rechte grondt ende bodem van alle hare timmeragien: ende is jae gantschelijck noodich tot der salicheyt, ende extirpatie

* Var. En heeftse noyt willen aennemen, enz.

** Var. Voortbrenghen.

[p. 29]

oft uytroedinge aller Ketterien. Want men mochte vraghen, oft men voor gheboden ende traditien der Kercken sal houden, alleen ende enckelijck het gene dat in de Bybelsche Schrift des Ouden ende Nieuwen Testaments uytdruckelijck vervatet is? Oft het ghene dat de oude h. Vaders ende Leeraers, als Augustinus, Chrysostomus, Hieronymus, ende andere dierghelijcke hebben in hare schriften naeghelaten? Oft veel eer het ghene, dat in de heylige Concilien besloten is gheweest? Oft immers het ghene dat de heylige Pausen van Romen hebben gheboden ende gheordoneert? Oft ten laetsten, het ghene dat uyt het een ende uyt het ander te samen gheraept, al in eenen schans ^* gheslaghen, ende in eenen koeck ghebacken is, ende op onse tijden in de heylige Catholische Kercke wordt onderhouden?

* Var. Uyt eenen schantz.

[p. 30]

Dat II. cappittel.

Waer in bewesen wort, dat de Kercke ende hare macht ende authoriteyt niet en can besloten worden tusschen de palen der heyligher Schrift: ende dat de Kercke mach by de Schrift voeghen, ende daer van afdoen, het ghene dat haer goet duncket: ende daer op worden vele exempelen ende redenen byghebracht.

Op dese vraghe ende grondelijcke propositie, soude seer veel vallen te segghen: maer wy sullent cort maken, ende voor het aldereerst besluyten met onsen Meester Gentiano, ende met het heylighe Concilie van Trenten, dat alle de ghene die de macht ende authoriteyt der Kercken souden willen sluyten tusschen de palen der heyligher Schrift (als of de heylighe Roomsche Catholijcksche Kercke niet voorder en conde lesen, dan als haer in den Bybel voorghespelt staet) zijn boose ende arghe Ketters. Jae, sy zijn van de afghedwaelde, daer onsen Meester Gentianus desen sijnen Sendtbrief aen gheschreven heeft. Want aengaende dat sy tot beweeringhe haers ghevoelens bybrenghen, datter gheschreven staet, ⁽¹⁾ als dat men daer niet toe noch afdoen en sal, dat is ⁽²⁾ slechts alleen

(1) 1. Deut. 4.2.12.32. - Prov. 30.6. - Apoc. 22.18.19.

(2) Dit leydt Jo. Eck. aldus uyt in sijn boeck genaemt Enchridion locorum communium: ende veel andere Catholijcke schrijvers.

[p. 31]

teghen de Joodtsche Rabijnen ghesproken, als dat sy sich niet en souden vermeten, de woorden des texts te veranderen, ende het Magnificat te corrigeren, soo als sy hebben bestaen te doen: glehijck als men claerlijck ende sonder keersse sien mach, by den eerweerdighen Bisschop Wilhelmum Blindasinum, in het boeck dat hy ghenoemt heeft: De optimo genere interpretandi, dat is te segghen, van de beste ende bequaemste maniere van over te setten ofte uyt te legghen. Want aldaer bewijst hy seer gheweldichlijck, dat alle de Hebreeusche texten des Bybels van den Joden, jae ooc alle de Griecxsche texten des Nieuwen Testaments, van eenige Ketters ofte quaetwillighen vervalschet ende verbastaert zijn: soo dat noch Christus, noch sijne Apostelen, noch eenighe van de oude Leeraers den rechten Bybel souden ghehadt hebben, dan alleenlijck onse heylighe Roomsche Catholijcxsche Kercke, welcke is alleen in de rechte planeet ghebooren, ende heeft de papegay alleene afgheschoten. Daeromme sal men de voorghemelde texten enckelijck op de Joden verstaen ende op de andere Ketters, die den text alsoo vervalscht hebben.

Maer men sal daer uyt niet afnemen, als dat het de heylighe Roomsche Kercke soude ongheoorloft zijn, by de Schrift te voegen, alles wat sy merckt dat daer noch ontbreckt, ende te veranderen ende versetten alles wat niet te deghe en is: want men siet daghelijcx, dat sijt vrijelijck onderstaet te doen, ende straft oock voor arghe Ketters, alle de ghene die hare byvoeginghen ende veranderinghen niet en willen voor het rechte woordt Gods aenveerden ⁽¹⁾. Men weet immers wel, dat sy het tweede ghebodt, welck was van gheen Beelden te snijden of te maken, fijn uyt den register der thien gheboden uytghemonstert heeft, om dat sy sach dat de Ketters het selve wilden trecken tot naedeel der Santen ende Santinnen, die op de altaren in de kercken staen. Ende op dat het haer aen het ghetal van thien niet en soude ontbreken, soo

(1) Siet de Catechismus of de Summa des geloofs uyt bevel des Conincx van Spaengien tot Antwerpen ghedruckt.

[p. 32]

heeft sy het laetste ghebodt (meldende van de begheerlijckheyt) in tween ghecloven, ende den kerfstock alsoo effen ghepast ⁽¹⁾. Desghelijcken, hoe wel dat onse Heere Iesus Christus opentlijc bevolen hadde, dat men het Nachtmael soude bedienen soo wel met Wijn als met Broodt: nochtans de heylighe Roomsche Catholijcxsche Kercke, merckende dat daer in groote perijckelen gheleghen waren, overmidts de Wijn hadde moghen storten, oft des winters vervriesen, oft oock in sueren Edick veranderen, soo men hem in een cibory oft sacraments-huysken langher bewaert hadde: ende insonderheyt, aenghesien dat so men den Wijn bysonder hadde uytghedeylt, de luyden hadden moghen dencken, of dat het uytghereyckte lichaem sonder bloedt was, oft immers datter gheene rechte noch wesentlijcke Transsubstantiatio ende veranderinghe des Broodts in het ware lichaem onses Heeren Iesu Christi conde ghezijn. Dies halven heeft sy verder ghesien ende is beter bedacht gheweest, dan onse Heere selfs, ende heeft den leecken den kelck verboden. Want aldus luyt het Concilie van Constancy ⁽²⁾: Dat hoe wel Christus nae den avondtmael heeft inghesteldt, ende sijne leer-jongheren uytghereyckt het hoochweerdighe Sacrament onder beyde de ghestaltenissen des Broodts ende des Wijns: ende hoe wel oock dat in de eerste oude Kercke der gheloovighen, het selve onder twee ghestaltenissen altijdts gebruyckt is gheweest: dies niet teghenstaende, naedemael het contrarie ghebruyck ende ghewoonte niet sonder oorsake ende billickheyt inghevoert is, tot vermijdinghe van sommighe erghernissen ende perijckelen: soo sullen alle Patriarchen, Prelaten, Ertzbisschoppen ende Bisschoppen verbannen ende excommuniceren, de ghene die souden onderstaen den ghemeynen volcke

(1) Item, siet Tomma de Aquino van de 10 geboden, ende alle Catholijcxsche Dcctoren soo veel alsser zijn, die alle gelijck het 2. ghebodt nalaten inde verhalinghe der 10. gheboden. - Mat. 26.27. - Mat. 14.23. Luc. 22.17. - 1. Cor. 11.25. - Siet hier op de schrijvers der Sententien op 't 4. boeck 12 dist. 4. ca. ende het Enchridion Eckij.

(2) Dit staet int derde boeck der Concilien, int Concilie van Constancy, in de 14. Sessie.

[p. 33]

het Sacrament alsoo uyt te reycken. Ende soo verre sy sich niet en bekeeren, men salse den weereltlijcken richter tot lichamelijcke straffinghe overleveren. Ende daer op heeft den President des Conciliums, genaemt Ostiensis, uyt den name des gantschen Collegij der Cardinalen, ende alle andere Bisschoppen nae hem, gheantwoort Placet, dat is te segghen: het ghelieft ons alsoo. Soo dat het opentlijck blijckt, dat de gewoonte ende het goetduncken der Kercke mach het gebodt Christi, ende de oude ghewoonte der Apostelen ende hare leerjongheren, veranderen ende te niete doen.

Oock sien wy merckelijck, dat hoe wel S. Paulus ⁽¹⁾ hadde door ingheven des heylighen Gheestes gheboden, dat een yeghelijck die sich niet en conde onthouden, soude sich tot den houwelijcken staet begheven, midts dat het beter ware te houwelijcken, dan te barnen; ende by namen hadde hy het selve met uytghedruckte woorden den Bisschoppen ende Dienaren des woordts bevolen, als dat sy souden een huysvrouwe hebben, ende hare kinderen in de vreese Gods opbrengen: ende daerenboven oock gheseyt, dat den houwelijcken staet heylich is, ende eerlijck in alle menschen. Jae, hadde oock het verbodt des Houwelijcx ghescholden voor een leere der Duyvelen;

Dit alles niet teghenstaende, heeft onse heylighe Moeder de Roomsche Kercke, de sake dieper inghesien, ende om vele ongheschicktheyts te vermijden, heeft uytdruckelijck ende wel scherpelijck verboden ⁽²⁾:

Dat de Priesteren, Bisschoppen, ende alle gheestelijcke persoonen sich in den houwelijcken staet gheensins en souden begheven: leerende wel duydelijck, teghen 't ghene des voorseyt is, dat den houwelijcken staet anders niet en is, dan enckele oncuyscheydt;, onreynicheyt ende schande, jae, eene

(1) 1. Cor. 7.9. ende 2. - 1. Tim. 3.4. - Heb. 13.4. - 1. Tim. 4.3.

(2) Dit staet met uytgedructe woorden verclaert in de Decreten der Pausen, in't cap. Proposuisti, in de 82. dist. ende int cap. Decrevimus. de 22. dist ende int cap. Tenere. de 31. dist. T'staet ooc in't boec der Senten. in de 17. dist. int 4. cap. ende inden 4. brief des Paus Siricij, in't eerste boeck der Concilien, fol. 422. col. 1.

[p. 34]

besmettinge der vleeschelijcker vermenginghe: soo dat de ghene die sich daer in begheven, Gode niet en connen behaghen, midts daer gheschreven staet ⁽¹⁾: wie nae den vleesche leeft, en can Gode niet behaghen. Ende derhalven heeft besloten, dat het onbehoorlijck is, dat een heylighe Priester, welck is een tempel des heylighen Gheestes, soude een slave der byslapingen ende der vleeschelijcker besmettinghen wesen, ghelijck als in de Ordonnantien ende Decreten der Pausen merckelijck wordt uytghedruckt.

Jae, uyt dit selve punct wordt oock in de selve Decreten besloten, dat de leere der heyligher Kercke nu volmaeckter is, dan de leere des Soons Gods Iesu, oft sijner Apostelen, in de voorighe tijden gheweest is. Want aldus luydt den Text:

Al vooren eer het Evangelium vermaert oft verbreydt was, soo werdender vele dinghen toeghelaten, welcke naderhandt, als den tijdt der volmaeckter leere aenghecomen is, gantschelijck uytgheroeyt zijn gheweest: als namelijck, hoe wel het houwelijck den Pristeren, noch by de wet, noch by het Evangelium, noch oock by der Apostelen leere verboden was, nochtans soo heeft het de heylighe Kercke gantschelijcken verboden. ⁽²⁾.

Oock sien wy wel opentlijck, dat Iesus Christus alle afscheydt des houwelijcken verbondts heeft duydelijck verboden, ende merckelijck verclaert ⁽³⁾, dat alle de ghene die van hare huysvrouwen scheyden (behalven uyt oorsake van hoerderije) ende eene andere trouwen, zijn overspeelders ende echtbrekers. Voorwaer, soo onse heylighe Moeder de Catholijcxsche Kercke, gheene volcomene macht en hadde boven dat woort Gods, ende boven het uytgedruckte ghebodt Christi, sy en soude dit nemmermeer hebben onderstaen te veranderen, ende te niete te maken. Doch sien wy nu, dat die heylighe ende eerweerdighe Pausen Iulius, Innocentius, ende Celestinus, zijnde wel statelijck ende wettelijck in den heylighen Gheest

(1) Rom. 8.8.

(2) Dit staet also van woorde te woorde int boec der Decreten int cap. Sors non est, causa 16. quest. 2

(3) Matt. 5.32.19.7. - Marc. 10.4. - Luce, 16.18. - 1. Cor. 7.10.

[p. 35]

vergadert, met eenen grooten hoop Bisschoppen ende Prelaten, tot Romen, in S. Peters kercke, hebben besloten, ghewesen ende ghevonnist, dat niet tegenstaende al wat Christus daer van gheseyt hadde:

By also verre als de gene die inden houwelijcken staet te samen ghegheven zijn, hare eyghen kinderen over de vunte gehouden hadden, sy sullen moeten scheyden, ende de vrouwen hare bruylofts-tocht weder nemen, ende binnen een jaer daer nae, sal sy eenen anderen man, ende de man een ander wijf trouwen.

Ghelijckerwijs als daer opentlijck ghetuyght de heylighe Vader ende Paus van Roomen Deusdedit, in eenen Brief, welcke tot een eeuwighe memorie in 't boeck der Concilien, van woorde te woorde is opgheschreven, ende voorts gheslelt in 't register der pauselijcker Decreten ende Ordonnantien ⁽¹⁾. Daerenboven heeft de heylige Kercke noch besloten, dat soo een Nonne oft Bagijne eenen man ghetrout hadde, de Bisschop der plaetse daer sy woonen, soudese moeten scheyden, ende de Nonne wederom tot hare belofte der suyverheyt doen keeren, ghelijck als het in 't Concilio Triburino, ende by de pauselijcke rechten bevolen ende besloten is. Wt dese selve macht, heeft de voorseyde heylighe Kercke oock besloten, dat de ghene die nae haers eersten geselschaps aflijvinghe wederom houwelijcken, zijn enckel hoereerders; gheen acht nemende op 't ghene dat S. Paulus te sijnen tijden gantsch contrarie gheschreven hadde ⁽²⁾: jae, hadde oock den jonghen weduwen wel scherpelijck bevolen ⁽³⁾, dat sy souden eenen man nemen, soo sy sich niet en conden onthouden.

Daer nae, en heeft Paulus, jae de gheest Gods door Pauli mondt, niet uytdruckelijck verboden, dat men in de kercken ende vergaderinghen die tot den dienst Gods gheschieden, gheene onbekende ^* sprakeghebruycken sal [die den gemeynen

(1) In capitulo Pervenit. Causa 30. Quest. 1. - Con. Trib. int 6. cap ende in de Decreten, int cap. Impudie, ende int cap. Si quis sacro causa. 27. Quest. 1.

(2) Rom. 7.2.3.

(3) 1. Cor. 7.9.28. - 1. Tim. 5.14.

* Var. Het woordt onbekende ontbreekt inde tweede redaktie.

[p. 36]

volcke onbekent sy], noch int bidden, noch int dancken, noch int singhen, noch int propheteren? Jae, heeft de Corinthen swaerlijck ghestraft, dat sy in hare vergaderingen alsulcx deden ⁽¹⁾. Ende nochtans men siet merckelijck, dat de heylighe Kercke hare missen, hare ghetijden, ghebeden ende ghesanck, alle in Latijn doet, vermenghende somwijlen Griecxsche ende Hebreeusche woordekens daer onder: soo dat het niet alleenlijck het ghemeyn volck, maer oock de Papen selve ende de Bisschoppen niet en verstaen.

Sy wilt nochtans, dat men het also doen sal, ende straft de ghene die het anders souden willen doen, als verdoemde Ketters, ^* ghelijck als uyt Eckio, Phigio, Hosio ⁽²⁾, ende ander Catholijcxsche schrijvers is blijckelijck ende openbaer. Hier volcht dan nootsakelijck uyt, dat de Kercke een volle macht heeft boven het uytghedruckte woordt Gods, boven het bevel ende instellinghe Jesu Christi, ende boven alle de schriften der Propheten ende Apostelen. Maer wat ist van noode vele bysondere exempelen by een te rapen, om alsucks te beweeren? daer wy doch sien, dat sy in alle hare devotien, Godsdiensten ende ceremonien, het uytghedruckte woordt in de Schriftueren vervaet, openbaerlijck ende moetwillichlijck overtreedt, niet anders, dan oft sy het de Bybelsche Schriften, tot spijt ende leedt dede?

Want in de h. Schriften is opentlijc ende op sware straffen ernstelijck verboden ⁽³⁾, dat men in den dienst Gods, ten eersten, gheene menschen gheboden, instellingen ende goetduncken en sal pleghen noch ghebruycken, dan alleen ende enckelijc op Gods uytgedructe bevel staen, ende daer nae doen, sonder aen de rechte oft slincke handt af te wijcken;

(1) 1. Corint. 14. doorgaens het gantsche cap.

* Var. De woorden als verdoemde ketters, staen in den jongeren text niet.

(2) Eckius in sijn Enchiridio, Phigius in Controvers. Hosius in een boecxken dat hy op desen handel eyghentlijck ghemaeckt heeft.

(3) Deu 4.2.5.32.12.4.8.13.32. - Jere. 11.4.8. - Isa. 1.12.29.15. - Matt. 15.9. - Colos. 2.20.21.22.23.

[p. 37]

Ten tweedden ⁽¹⁾, dat men gheene beelden oft ghelijckenissen, 't zy ghesneden oft ghemaelt, noch gheenen beelden-dienst en sal ghebruycken, om Gods gheestelijcke wesen ende onbegrijpelijcke Majesteyt, met aerdtsche, snoode, leefloose ende stomme creatueren uyt te drucken, oft af te beelden;

Ten derden, ⁽²⁾ dat men gheen tooverije, besweeringe noch belesinge der creatueren en sal pleghen, om den leef-loosen creatueren eenighe cracht ende weerdicheyt boven den loop der natueren toe te schrijven. Het welcke oock by alle Concilien ende rechten ⁽³⁾, soo der Juristen als der Canonisten, opentlijck ende scherpelijck is verboden.

Hier tegen nochtans, heeft onse l. Moeder de h. Roomsche Kercke haer volle ende onverhinderde macht, authoriteyt ende ghewelt willen bewijsen, ende sonder te passen op't ghene dat voorseyt is, heeft, in den eersten, een Godsdienst opghericht, dat gantsch ende gaer uyt allerley menschen goetduncken, instellingen ende ordonnantien bestaet: want, beneven dat de h. Misse van veel Pausen, Cardinalen ende Bisschoppen op verscheyden tijden ende plaetsen by een gheraept is, ende als een bedelaers mantel met veel verscheyden stucken der menschelijcker fantasien toeghenaeyt, beneven soo menighe menschen insettinghen, die de h. Roomsche Kercke voor eenen rechten Gods-dienst heeft aenghenomen: als daer zijn vigilien, anniversarien, onderscheyt der daghen, der spijsen, der cleedinghen, wyinghe der kercken, der altaren, der keerssen, bedevaerden, letanien, kyrieleys, beelden, processien, heylighe asschen, ghewijede paesch-eyeren ende vlaeyen, palmen ende palm-eselen, alben, casuyfelen, manipelen, choor-rocken, myters, staven, gecks-covelen, schellen ende bellen, peys-kussen, doode beenderen lecken, het

(1) Exod. 20.4.5.22. - Deu. 12.8.9. - Levit. 26.1. - Deut. 1. doorgaens. - Deut. 26.22. - Jesa. 40.41.42. doorgaens. - Jerem. 10. - Abac. 2. - Psalm 115. ende op ander ontallijcke plaetsen meer.

(2) Lev. 19.26. - Deut. 18.10.11.

(3) Con. Laodic, cap. 30. con. Cartag. cap. 39. cap. Non oportet, cap. Auguriis, caus. 26. quest. 3. L. unic. 3. con. de Tesauris. lib. 10. cap. illos. 26. quest. 2.

[p. 38]

Sacrament-huysken omdraghen, een stuck deechs aenbidden, op sekere dagen vasten, voor den ghecruysten block op de knyen cruypen, bullen ende aflaets-brieven coopen, Paternoster ^* ende Ave Maria voor een stomme beelt op eenen [stomme] kerf-stock mompelen, cruyne ende baerdt scheeren, met twee vingheren de benedictie gheven, ende thien duysent andere dusdanighe pronsselinghen meer;

Noch daerenboven is het van de heylighe Kercke, als tot spijt Godts ende sijns woordts, verordent, dat een yeghelijck die Catholijck is, sal moghen op sijn eyghen handt eenen Sandt ende Patroon verkiesen, een nieu beeldt oprichten, een nieu capelle ende bysonder altaer optimmeren, een bysondere Religie aennemen, een bysonder aerdt van cleederen, van spijsen ende van ceremonien ghebruycken, ende in somma alles doen, wat hem zijn goede intentie ende devotie voorhoudt.

Ten tweedden, soo en wilt noch en can onse l. Moeder gheenen dienst Godts uytrichten, ^** oft sy moet noodtsakelijck daer toe hebben alderley beelden, ghemaelt, [ghehouwen] ghesneden, [gegoten ⁽¹⁾; ende dat, in allerley soorten ende ghedaente, als te weten, Godt met drie hoofden oft, met drie aensichten, eenen Godt met een grijsen baert, eenen Godt met uytghereckten vingheren, eenen Godt ghecleet ende ghecroont op zijn Paus van Roomen, eenen Godt van deernissen, eenen Godt aen 't cruyce ghenagelt, eenen Godt rijdende op eenen esel, eenen anderen rijdende op eenen arent naden Hemel, eenen anderen die de Engelen opwaerts voeren, eenen Salvator mundi, een cleyn naeckt bagijne Jesuken al lacchende, ende ghevende de benedictie, een ander aen de borst suyghende, een ander liggende inde wieghe of in de cribbe, een ander spelende met kerssen of appelen, ende voorts van alle Santen ende Santinnen, seer wel toegherust, een yeder met zijn wapenen, ende gheweer: de een met een stock, de ander met een sweert, de ander met een sleutel, de ander met een hellebaert,

* Var. De woorden: ende aflaets-brieven coopen, Paternoster, komt men in de tweede redaktie niet voor.

** Var. Pleghen.

(1) Joan. 6.35.

[p. 39]

de ander met een bijle, de ander met een saghe, een spiesse, een mes, een boge, een jagers hoorn, de ander met vyer, met slangen, met schorftheyt ende melaetsheyt, ende voorts een yegelijck met sijn beste, als met ossen, schapen, lammeren, eselen, peerden, swijnen, draken, wilde swijnen, zijnde oock verselschapt met allerley soorten van schoone vrouwen, rustich ende cierlijck toeghemaeckt: als daer zijn de lieve vrouwe van vreuchden, de bedruckte lieve vrouwe, de lieve vrouwe met de seven sleutelen, de ghekroonde lieve vrouwe, de lieve vrouw inde kramen, de lieve vrouw inde sonne, de lieve vrouwe inde mane, de lieve vrouwe inde sterren, mitsgaders een grooten hoop van joffrouwen, daer van de eene heel naeckt staen, de ander seer costelijck becleet ende toegemaeckt, met gout, silver, peerlen, ende ghesteenten; de sommighe het hayr hebbende hanghen totter aerden toe, de andere zijn vol hayrs vanden hoofde tot aen de voeten, de andere toonen hare borsten bloot, de andere hare armen, de andere de knien, ende zijn alle wel fraey toegerust, vergult, versilvert, verasuert, ende met allerley constelijcke cierlijcheyt toeghemaeckt, de welcke wordt om hooge opgericht, om] de selven [te] vereeren [ende vriendelijck te feesteren], met voetvallinghe ende aenbiddinghe, met kussen, met lecken, met keerssen, [met bloemen, met kranskens, met gulde ketenen, met schoone kleederen, met wieroocken, met gheloften], met bevaerden, ende andere dierghelijcke devotien; ende de selve oprichten by ^* alle weghen, op alle straten, in alle hoecken, als tot een openbare verclaringhe ende protestatie, dat sy aen Gods verbodt, in de h. Schrift voorghehouden, gheensins en denckt, noch en wil verbonden zijn.

Ten derden, soo bestaet oock alle haren Gods-dienst, alle hare ceremonien ende devotien, ende alle hare heylicheyt: in besweeringhen ende belesinghen der creatueren, ende vereeringhe der selver, ende in openbare tooverijen, waer in sy de stomme creatueren aenspreken, als oft sy so veel verstandts

* Var. De selve stellen sy by alle wegen, enz.

[p. 40]

hadden, als de Papen selve; ende voorts den heylighen name Gods ende de texten der Schrift, opentlijck ende onvermijdelijck misbruycken.

Het water wordt van haer besworen of gheexorciseert met dese woorden ⁽¹⁾: Ick besweere dy du creatuere des waters, in den name des Vaders, des Soons, ende des h. Gheests, op dat du wordest een uytghesworen water, tot verdrijvinghe aller vyanden macht, op dat du moghest uytroeden ende uytwortelen den vyandt selve, met alle sijne afvallighe Enghelen, etc.

De olye ende het balsem wordt besworen ende belesen met vele mompelinghen, met veel blasens beademt, met drie mael te roepen: Weest ghegroet h. olye, drie mael weest ghegroet h. smeersel, ende drie mael weest ghegroet h. balsem; ende dan wordt het tot grooten heylichdom in een monstrantie bewaert, ende lancx de straten met groote devotie ende eerbiedinghe van de Papen ghedraghen.

Het sout wordt aldus besworen: Ick besweere dy du creatuere des souts, by den levenden Godt, by den waren Godt, by den heylighen Godt, ende by den selven Godt, die Heliseo bevolen hadde dy in dat water te werpen, om de onvruchtbaerheydt des waters te benemen: op dat du wordest een uytgesworen sout tot salicheyt der gheloovenden, ende wordest de gesontheyt beyde des ziels ende des lichaems, allen den ghenen die dy nutten: ende op dat alle ghespuys, spokerije ende listicheyt des vyandts ende aller booser gheesten daer van wijcke, daer du ghestroyt wordest. Ende daer nae wort dit sout met het voorsz. water vermengt, om te wesen de rechte reyniginghe ende heylichmakinghe der menschen, waer door dat aller Duyvelen macht ende listicheyt gheweert wordt, ende de daghelijcxsche zonden fijn ^* afghewasschen.

Daerenboven soo besweert ende beleest sy oock sekere cruyden, op sekere daghen, tot ghesontheyt der ziels ende des

(1) Dese besweeringhen vindt ghy alle van woorde te woorde inde Mis-boecken.

* Var. Zijn.

[p. 41]

lichaems, ende alle verdorventheyt, alle duyvelsche spokerije, alle pestilentie ende onghesontheyt oft fenijnicheyt des lochts te weeren ^*. Sy besweert ende beleest de keerssen, het was ende het ruet, tot verdrijvinghe des donders ende des blixems.

Item, sy beleest ende besweert de Paternosteren van hout, van steen, van corael, ende van allerley materie, welcke daer door seer groote cracht crijghen teghen zonde, Duyvel ende Helle. Ende dat meer is, sy en laetse niet alleen van den Paus oft van de Papen belesen, maer de Paus mach oock eenen yegelijcken, 't zy man oft wijf, de selve macht gunnen ende verleenenn, soo wanneert hem ghelieft. Gelijck als men merckelijck mach afnemen uyt het exempel ^** van een treffelijcke vrouwe in Spangien, genaemt Seignora Maria Osorio, welcke vercreghe ^*** van den Paus Paulo de derde, oorlof ende macht, om te moghen alsulcke Paternosters belesen ende heylich maken, voor haer selven ende voor twaelf uyt haren gheslachte; ende dese Paternosters waren van sulcker cracht, dat, so men daer over een Paternoster sprac, al wast schoon dat men daer gheen devotie noch bedencken in en hadde, soo vercreghe men de verghevinghe van 't derde deel sijner zonden; ende daerom worden oock de clootkens van dese paternosters elck bysonder in cooper beslaghen, ende in de kercken gheset, aldaer hare cracht oock stonde met uytgedruckte woorden beschreven, met alle hare eyghendom ende natuere, soo voorseyt is: alsoo ment noch heden ten daghe opentlijck sien mach, midts het ghemeyn volck hare Paternosters daer voor comt lesen, houdende de handt op dese clootkens, om verghevinghe der zonden daer door te vercrijghen.

Noch daerenboven [en] worden de clocken niet alleen belesen ende besworen, maer oock ghedoopt, ende men stelt haer ghevaders die de coorde moeten houden, daer sy aen ghebonden

* Var. Verdrijven.

** Var. Gelijck als men merckelijck in Spangien sien mach, daer sulcx daghelijcx ghepleecht wort, ende is nu onlancx gheschiedt by een treffelijcke, enz.

*** Var. Vercreghen heeft.

[p. 42]

staen, ende antwoorden Amen op het ghene dat de suffragaen oft de stadthouder des Bisschops de clocke vraecht, ende tot haer spreect: ende dan becleedt men de clocke met eenen nieuwen rock, ende men beleestse tot verdrijvinghe aller Duyvelen macht, listicheydt ende spokeryen, tot nutticheyt ende welvaren der zielen der verstorven menschen, insonderheyt soo sy rijc zijn ende den coster wel betalen connen, ende tot andere dierghelijcke dinghen meer. So dat de clocken so heylich zijn, datmense niet luyden en mach, soo lange als een kercke oft een volck in den ban is, gelijc als de Paus Bonifacius viii. ende Gregorius ix ⁽¹⁾. uytdruckelijck verordent heeft. Hoe wel dat het noch uyt ghenade toeghelaten worde, het Ave-Maria te luyden, gelijck als Joannes Calderinus fijn gheschreven heeft ⁽²⁾.

Ende dit en is voorwaer gheen cleyne sake, want Doctor Albertus de Rosate vermeldt ⁽³⁾, dat de Monicken te Romen eenen swaren ende langduerighen strijdt ghehadt hebben, ende groote processen daeromme ghevoert hebben, te weten, welcke Orden des morghens aldereerst het Ave-Maria luyden soude, tot dat het eyndelijcken alsoo gewesen ende besloten werde, dat de gene die eerst op zijn souden, die souden de eerste luyden, na het ghemeyn ghebruyck ^* der koyen, welcke laten de eerste altijdt voorgaen, ende de laetste naevolgen. Hoe? heeft men niet gesien dat de Spangiaerts, die doch zijn de eerstgheborene ende lieve kinderen der heyligher Roomscher Kercken, hebben nu onlancx comende te Groeningen in Vrieslant, hare vendelen ghekerstent, belesen ende besworen, ende de eene ghenaemt Barbara, de andere Catharina, ende soo voorts? Ic laet staen dat sy den Duyvel besweeren uyt de jonghe kinderkens die men ten doope brenght, effen als

(1) Bonifac. 8. In C. Alma mater. F. adiicimus, de sent. in sexto. Ende Greg. 9 ea permitti in Decreta, de sententia ex communicationis. - Siet oock Philippum Francum, op de voorsz. Can Alma mater F. adiicimus num. 4. ende audere Canonisten.

(2) Calder. in tract. de interdictis, in I. par. Nu. 97.

(3) Alber. de Rosat. in diction. super verbo Campane.

* Var. Volgens het oude herkomen ende het loffelijck gebruyck.

[p. 43]

zyt de kinderkens (den welcken Christus ghetuyght het rijcke der Hemelen toe te hooren, ende die in Godes verbondt met hare vaderen begrepen zijn, ende met den bloede Christi ghereynicht) van den boosen vyandt beseten waren. De Misse, wat is die doch anders, dan een enckel belesinghe, besweeringhe oft betooveringhe, al waer het Broodt ende de Wijn, die doch sijn leefloose, [ende] stomme creatueren, worden uyt cracht van des Paeps adem ende van de vijf woordekens, verandert in vleesch ende in bloedt? Soo dat het merckelijck blijct, dat alle hare Religie, alle Gods-diensten ende Ceremonien zijn vol van tooverijen, belesinghen ende besweeringhen, vol van afgoderijen, beelden oprichtingen ende aenbiddinghen, ende vol van allerley menschen instellinghen, gheboden, ende eyghen goetduncken, ende in somma, vol van het gene, dat in de heylighe Schriften opentlijck ende uytdruckelijck verboden staet.

Derhalven, soo moeten voorwaer de Ketters wel blint wesen, indien sy niet en mercken, dat der heyligher Roomscher Kercken macht, ghebiedt, ende authoriteyt tusschen de palen der heyligher Schrift niet en wil noch en can besloten noch omtuynt worden: want siet, dit is het ghene dat de vaste pylaer der Lovenscher Theologie, Jodocus Tiletanus ⁽¹⁾ selve opentlijck [ende met uytghedruckte woorden] schrijft:

Wy en zijn niet te vreden, seght hy, met het ghene daer de Apostel oft het Evangelio van vermelt: maer wy segghen, datter voor ende nae, noch sommighe andere dingen voor vast ende ghewichtich aengenomen zijn, uyt een leeringhe die in gheene Schriften is uytgedruckt. Want wy zeghenen het water des Doopsels, ende de olie der Salvinge ende daer-enboven oock de gene die ghedoopt wort. Ende uyt wat Schriften hebben wy sulcx gheleert? Hebben wy het niet uyt een ongheschrevene ende verborghene onderrichtinghe? Ende

(1) In sijn boec gheschreven teghen de Confessie der Predicanten van Antwerpen.

[p. 44]

voorts, wat Schrift heeft ons geleert met olye te smeeren? Jae oock, van waer comt het hier, dat men een mensche drie mael in 't water steeckt? comt het niet uyt dese verborgene ende ongheopenbaerde leeringhe, welcke onse vaders al swijghende sonder curieusheyt hehben aenghenomen ende behouden? etc.

Maer wat behoeve ick veel te arbeyden, om sulcks te bevestighen? daer doch een generale reghel in de h. Roomsche Kercke is, als dat de Paus vry mach ⁽¹⁾ ordonneren ende ghebieden teghen de brieven, leere ende ordonnantien des Apostels Pauli; aenghesien oock insonderheyt, dat (so als ⁽²⁾ Eckius heeft aengheteeckent) Christus sijne Apostelen niet en heeft bevolen te schrijven, maer te prediken. Tis wel waer dat Paulus beweeren wil ⁽³⁾, als dat de heylighe Schrift van Godt ingegeven is, ende orboorlijck tot leeringhe, tot straffinghe, tot verbeteringe ^* ende onderwijsinge; ja ooc gantsch volcomen ende bequaem, om den mensche wijs te maken ter salicheyt, ende tot alle goede wercken volmaectelijck te onderwijsen; ende dat wie een ander Evangelium leert dan hy gheleert heeft (jae al waert een Enghel uytden Hemel) ^** die moet vervloeckt wesen. Maer dat moet verstaen worden van sijne tijden, doe de Kercke noch in hare kindtsheyt was, ende lach noch in de wiege: ⁽⁴⁾ want sy behoefde doe noch alsulcke melck te drincken, ende en conde noch de stercke ende grove cost van de heylighe Prelaten ende Doctooren der Roomscher Kercke niet verdouwen, midts dat hare maghe noch al te weeck was.

Ende in der daedt, men siet claerlijcken, dat niet teghenstaende dat Paulus seght, ⁽⁵⁾ dat in Christo Jesu ende in

(1) Dit wordt alsoo verhaelt in Decisionibus Rote in decisione 1. num 3. in novis ende Ant. Mariae in addit. 1. decisionis Rote novas de Bigamis nu. 9. ende wort ooc beweerdt van den Jurist Carolo Ruino int Cons. 109. nu. 1. int 3. boeck ende van Sigismondo Neapolitano.

(2) Eckius in Enchiridio locorum communium, in cap. de Eccles.

(3) 2. Tim. 3.15.16.17. - 1. Gal. 41.8.9.

* Var. De woorden, tot straffinghe, tot verbeteringe, staen in den jongeren text niet.

** Var. Jae al.... Hemel, ontbreekt inde tweede redaktie. cf. bl. 19. lig. 18.

(4) Capit Sors non est. 26. quest. 2.

(5) Col. 2.2.3.4.5.6.7 8.9.10. ende 20.21.22.

[p. 45]

sijne kennisse, alle schatten der wijsheydt ende wetenschap verborghen ligghen, soo dat de gheloovighen gheene menschen leeringen ende aenghevinghen en behooren aen te nemen; nochtans een seer langhe wijle tijdts nae de Apostelen, jae wel seven oft acht hondert jaren nae hare aflijvinge, so heeft onse Moeder de h. Catholijcxsche Kercke, wonderbare ende onuytsprekelijcke nieuwe schatten der wijsheyt ende wetenschap ghevonden, waer door de menschen souden connen gheraken tot volcomene gherechticheyt ende tot een Enghels leven; ende noch daerenboven een goet hoopken verdiensten ende goede wercken in eenen spaerpot vergaderen, om een goet vrient mede te deylen, ende een dozijn zielkens oft twee uyt het Vaghevyer te lossen: als namelijck, de heylighe reghelen der volmaectheyt van S. Franciscus, S. Dominicus, Benedictus, Bernardus, Guilielmus, ende andere dierghelijcke meer, daer men in der Apostelen tijden, niet [een sier] en wiste van te spreken, doe sy sich lieten vernoegen met den redelijcken ende onvervalschten melcke des Goddelijcken woordes, als nieuwe geboren kinderkens, ghelijck als Petrus getuyght ⁽¹⁾. Jae dese rijcke schatten en zijn selve Jesu Christo niet gheopenbaert geweest: want hy en leerde anders niet ⁽²⁾, dan 't ghene dat hy uyt den schoot des Vaders ontfanghen hadde, ende ⁽³⁾ dat selve gaf hy sijnen Apostelen gantsch ende gaer te kennen. Maer hier van en wiste hy niet te spreken: want dit was eene al te costelijcke spijse voor sijnen mondt, ende moeste voor 't laetste gherichte bewaert worden, tegen dat de heylighe vaten der volcomenheyt ende lieve vrienden Gods, Sinte Franciscus, Sinte Dominicus, Sinte Bernardus ende Alanus, (welcke ⁽⁴⁾ ons liefs Vrouwen borsten soo wel ghesoghen

(1) 1. Pet. 2.2.

(2) Joa. 14.20.

(3) Joa. 15.15. - Dit staet merckelijck geschreven int 5. boec Sexti decretalium, in de bulle des Paus Nicolai de iiii beginnende: Exiit qui seu. Nec his. 1. de verborum significatione.

(4) Dit staet opentlijck in hare legenden, ende int boeck vande cracht des l. vrouwen Rosencrans, dat Alanus uyt openbaringhe ghemaeckt heeft.

[p. 46]

hebben als Christus selve, ende hebben met haer ommeghegaen als een bruydegom met sijne bruydt,) souden verschijnen. Want wat wil ick vele verhalen van also menighe heerlijcke openbaringhen, die de h. vrouwe Brigitta gheschiedt zijn? van de treffelijcke mirakelen van de wilde Maria uyt Egypten, welcke lancx de bosschen ende wildernissen, over bergen ende dalen, liep heel moeder naect als een wilde beest? van de schoone ende suyverlijcke regelen van S. Clara, die onse l. Moeder de h. Kercke voor seer costelijcke clenodien heeft met grooter weerdicheydt aenghenomen? Leest den gantschen Bybel over ende weer, ende ic wil een kanne wijns den theologanten van Loven ten besten gheven, so ghy aldaer vinden condt, dat onse Heere of sijne Apostelen oyt hebben weten te seggen, dat de ghene die in een Minnebroers cappe sterven, in't Vaghevyer noch in de Helle niet gaen en sullen: waer uyt nochtans niet alleen Rodolphus Agricola, Albertus Picus, de Prince van Carpi, ende de Paus Martinus, in een sulcken habijt hebben willen sterven ende begraven zijn, maer ooc vele andere Coningen, Vorsten, Graven, ende Baenre-heeren: so als int boeck der Conformitisten S. Francisci vermeldet wordt, ende met Paus-bullen bevesticht. [Conformita. 8.] Wat wisten sy oock, dat de ghene die in een Vrouwen-broeders Scapularis sterft, salich werden sal? ghelijck als onse l. Vrouwe Simoni Stock gheopenbaert heeft, segghende: in hoc moriens salvabitur, dat is, wie hier in sterft, sal salich worden: soo als in hare kercken over al gheschildert staet. Wal wisten sy, dat Alanus het Roosen Cransken soude maken, het welcke in de stede des Evangeliums moeste ghehouden zijn, gelijck als de Catholijcxsche mannen Tarthemius ende Leander beschreven ende ghetuyght hebben?

Jae, sietmen oock niet opentlijck, dat de h. Roomsche Kercke, [die het lant van Africa gelijck zijnde, altijt vruchtbaer van nieuwe seltsame ende wanschape gedierten] noch heel onlancks wonderlijcke heylicheyt ghevonden heeft, aen de

[p. 47]

nieuwe ende te vooren onghehoorde orden der Jesuiten? welcke drijven eenen wegh der volmaecktheydt, die noyt eenighen Propheet noch Apostel voor sijn deure en quam. Want dit is eerst in't jaer onses Heeren M. D. xxxvii. ghevonden gheweest, van eenen Spangiaert uyt Biscayen, ghenaemt Don Egnatio Loguiola, die met twaelf ghesellen (welcke hy noemde sijne Apostelen te wesen) nae Romen op tooch, ende van daer, track nae Venegien, om voorts nae Jerusalem te reysen; doch overmidts daer gheen gereedtschap van schepen en was, so keerde hy wederom nae de h. stadt van Romen, alwaer hem dese costelijcke schat wonderlijck werde gheopenbaert. Hoe wel dat een weynich te vooren, namelijck in 't jaer M. D. xxii, de Bisschop van Quiete, genaemt Jan Peter Caraffa ⁽¹⁾, het stael oft Patroon daer van aldereerst gevonden hadde, welcke naederhandt selve Paus gheworden zijnde, heeft dese quietijnsche reghel voor de alder volmaeckste ghekent, ende met sijne Bullen bevesticht: soo dat nu de ghene die desen reghel volghen, alle Engelen, van heylicheyts weghen, verre te boven gaen; ick swijghe de Enghelen: sy gaen jae S. Franciscum te boven, met den welcken doch de Engelen niet te verghelijcken en zijn, soo als de h. Kercke gheoordeelt ende gewesen heeft, nae 't verclaren van sijnen Wijngaert ende gulde Legende, mits dat hy een volmaeckter leven geleydt heeft dan Christus selve, ghelijck als de Decretalen vermelden.

Ende nochtans in S. Franciscus Orden, en zijn maer drie beloften te doen, namelijc ghehoorsaemheyt, armoede, ende reynicheyt. Maer in dese nieuwe Orden der Jesuiten oft Quietinen, beneven de drie voorghenoemde, doen sy noch de vierde belofte, om alle Monicken verre voor te loopen: namelijck, als dat sy sullen gehouden zijn ende ghereedt, te

(1) Dit staet wel merckelijck gheschreven int 5. boeck. Sexti. Decretal. in de Bulle des Paus Nicolai de iiii beginnende Exiit qui seminat. Nec his quis de verborum significat, ende het gantsche boeck der Conformiteyten is hier op ghemaeckt.

[p. 48]

loopen ende te ketsen van d' een landt in d' ander, als arme quacksalvers ende landtloopers, al waerse de heylighe Vader de Paus van Romen sal willen senden, ja, al waert oock tot in't eynde des weerelts: soo als men sien mach, dat sy tot in Indyen ende Peru gheloopen zijn, om den Hemel aldaer te verdienen.

Noch daerenboven heeft de h. Kercke eenen anderen nieuwen regel der volmaectheyt nu corts ghevonden, daer Christo ende den Apostelen noyt van en droomde, ghenaemt Pauline oft Gastalienne. Ende is eerst ghevonden ontrent het jaer M. D. xxxvii, van een gravinne ghenaemt Ghastalia, tot Mantuen in Italien, uyt raedt ende ingheven des heyligen Monicks broeder Baptista van Cremen, prediker van sijner Orden, welcke was inhoudende een nieuwe maniere van sich selven ende zijn eyghen vleesch te overwinnen; ende ginck aldus in zijn werck: daer was een oudt wijf, ghenaemt Julia, die de jonghe ghesellen ende meyskens (nae dat sy een wijle tijdts in den proefslach ende schermutsinghe waren gheoeffent gheweest), leyde te ghelijck op een bedde, ende op dat sy malcanderen niet en souden bijten, noch van achter uyts laen, soo stelden sy een Crucifix als een baelgie tusschen beyden, ende daer moesten sy voet by steck setten, ende so lange campen, tot dat sy haer vleesch gantsch overwonnen hadden. Ende hoort wat een mirakel datter gheschiede: het begaf sich, datter noch een ander out wijf de Venegien lust hadde om de jonghe ghesellen tot desen krijgh aen te nemen ende op te schrijven, welcke dede een wonder dinck, waer mede sy dese volmaeckte enghelsche heylicheyt grootelijckx bevestichde: want sy nam slechs twee groote boecken van eender formaet ende groote, daer van het een was een Bybel, ende het ander een kistken, van binnen hol, gemaeckt effen ghelijck met sloten als een boeck; dat vulde sy met platte flesschen vol Malveseven, ende met goede leckere Marcepeyn, die sy selve van 't spier van capuynen ende veldthoenderen, met suycker ende amandelen bereyt hadde, als eenen Bagijnen bout: Ende daer

[p. 49]

ghinck sy henen met dese twee boecken in een celleken proncken, ende bleef daer alleen in haren devoten contemplatien, wel somwijlen vijf oft ses daghen, biddende voor hare vrome campvechters, ende lesende wel devotelijck, soo langhe tot dat de Bybels heel uyt waren, sonder anders eenen mondt vol te eten oft te drincken. Was dat niet wel gevast? ende was alsulc een wonderlijck mirakel niet ghenoechsaem, om de cracht ende deucht van de nieuwe Religie deser campioenen te bevestighen? Het is wel waer, dat sy noch ten laetsten, doe de sake ontdeckt was, werden uyt Venegien ghebannen; maer dit en gheschiedde niet om haerder heylicheyt wille, dan in sonderheyt, om dat men vele amoureus-brieven over haer ghevonden hadde, daer vele aen gheleghen was. Want anders, wat soude men van hare sware ende verdrietelijcke penitentien vele connen seggen, die sy heden ten dage noch doen? Men sietse somwijlen in Italien lancks de straten gaen, met eenen swaren bast om den hals, als oft sy van de galghe quamen ghedropen. Somwijlen dragen sy oock een saussyse oft eenen verckens-beulinck, in de plaetse oft stede van een silveren oft gulden ketene. Is dat niet ghenoech om den Hemel te verdienen?

Maer soude ick alsoo eyghentlijck elcke Religien oft Ordenen gaen verhalen, die onse Moeder de h. Kercke buyten de Schrift ghevonden heeft, ick hadde wel seven jaer werck, dan hte is onnoodich: want alle goede Catholijcksche menschen weten genoechsaem, dat onse heylighe Vaderen de Roomsche Pausen macht hebben, om nieuwe Religien ende regelen der perfectien in te stellen ende te bevestighen, soo vele alst hen ghelieft, al ist schoon, datter de gantsche Schrift niet met allen van en weet te spreken. Ghelijck als het opentlijck blijckt by soo menige ende menighe verscheydene Ordenen ende Religien, die van hare Heylicheyt opghericht, inghestelt, ende bevesticht zijn gheweest: als daer zijn de Ordenen van de Basilianen, Augustinianen, Benedictinen, Dominicanen of Jacobijnen, Cartuysers, Carmelijten oft Vrouwen-broeders, Servienten oft Dienaers, Minnebroeders, Observatinen,

[p. 50]

Conventuellen, Penitenten, Minimen, Capucinen, Armen, Cluniacensen, Camaldulensen, Valembrosinen, Cisterciensen, Bernardijnen, Celestijnen, Gibertijnen, Milicensen, Castellensen, Burfaldensen, Montolivetanen, Cassinensen, Heremitanen, Regulieren, Premonstratensen, Guillelmiten, Lateranensen, Georgianen, Joanniten, Trinitanen, Indianen, Ambrosianen, Magdaleniten, oft Lazarinen, roode Augustinianen, Helenianen, S. Sophianen, Visitensen, Winceslaiten, Gregorianen, Constantinopolitanen, Columbinen, Cruysbroeders, Sterrenbroeders, Sleutelbroeders, Sweertbroeders, Cellebroeders, Broeders van 't heylich graf, Broeders van Josaphays dal, Broeders van S. Joseph, van S. Rufus, ende seven duysent dierghelijcken; waer van de meeste deel hare gaykens hebben in de Vrouwen-Cloosters, onder de welcke de sommighe Bagijnen, de andere Nonnen, de derde Vrouwen, de vierde Canonikessen ghenoemt worden; ende hebben oock hare patronessen, als Sinte Clara, S. Brigida, S. Lucia, S. Agnes, S. Maria Magdalena, S. Vaudrud, ende soo voorts, die alle ghelijck van de heylige Vaderen de Roomsche Pausen, voor goet ende costelijck aenghenomen ende bevesticht worden.

Daerenboven hebben sy oock veel verscheyden Cluysen ende Ordenen der Cluysenaers inghestelt, als van S. Anthonius, van S. Hilarion, S. Macarius, S. Theon, S. Frontimanus, S. Horus, S. Helenus, S. Appellemius, S. Paulus Heremijt, S. Paphontius, S. Martarius, S. Piamontius, S. Castommianus, ende andere dierghelijcke meer. Daer by hebben sy noch de h. Ghilden oft Confrerien ghevoecht, als de Gilden van S. Rochus, van S. Hubrecht, van S. Sebastianus, van S. Coronne, die in 't blauwe ghecleedt gaen, van S. Anthonius int swert, van S. Martinus in het wit, van S. Dominicus int swert, ende so voorts. Ende op dat de heyrtocht sonder ruyters niet wesen en soude, soo hebben sy oock nieuwe Ordenen ende Religien van heylighe Ridders ingestelt, als daer zijn de Ridders van Rhodes oft van Maltha, de Duydtsche Ridders, de Templieren, de Ridders van S. Jacob, onse lieve Vrouwen

[p. 51]

Ridders, S. Joris Ridders, Ridders van Jerusalem, [Ridders van 't heylich graf, ] Caletravensen, Montesianen, Garterianen, etc., [den welcken sy vele schoone inkomen hebben gegeven]. Maer ick behoefde voorwaer wel hondert tonghen, ende een paer hondert pennen, met een stalen mondt, ende ijseren stemme, soude ick alle de verscheyden soorten ende manieren van Ordenen ende Religien, die onse heylighe Vaderen ende Pausen van Roomen hebben ingestelt, buyten, jae oock opentlijck tegen de h. Schrift, gaen verhalen, sonder noch aen te roeren de Pausen selve, oft haer Cardinalen, de Prelaten, Erdtzbisschoppen, Bisschoppen, Metropolitanen, Suffraganen, Ertzdekenen, Dekenen, Ertzpriesters, [Priesteren, Mansionarisen, Acoluten, Paleysdienaren, Stationarisen, Suboulmentarisen, Majordomisen, Cancelieren of Bibliothecarisen, Camerlinghen, Kistbewaerderen, Sackbewaerderen, Prothoscriniarien, Primicerien ende Secundicernen, soo over de Banghers als over de Raedtsheeren, de Richters ende Notarisen, Wtroepers of Nomenclatoren,] Canonicken, Protonotarisen, Proosten, Abten, Prioren, Gardianen, ende andere sulcke seltsame dieren, daer Propheet noch Apostel noyt van en hoorde.

Jae, ick ben te vreden, dat so de Apostelen het honderste deel van dese nieuwe Religien, Ordenen ende Professien hadden eenmael ghesien oft hooren noemen, sy soudender van verschrickt zijn gheweest. Want indien Paulus niet en heeft connen lijden, dat in de ghemeynte der Corinthen, sommighe sich noemden Petri discipulen, de andere Pauli, de derde Apollos, etc., hoe soude hy hem dan verschrickt oft ontsettet hebben, daer hy soo menighe ontallijcke nieuwe ende verscheyden namen, professien, Religien, Gods-diensten, ende reghelen der perfectien, ghesien oft ghehoort hadde? waer van de sommighe in 't wit, de sommighe in 't swert, de andere in 't grauwe, in 't groene, in 't roodt, in 't blauw, in 't bont, [de eene als koyen, de andere als exteren, de andere als roode vincken, d'ander als blauwe vincken,

[p. 52]

d'ander als distelvincken, d'anderals crayen, d'ander pauwen, d'ander als papegayen, sommige als ezels, sommige als wolven, sommige als oliphanten, ] ende in allerley verscheyden manieren ghecleedt ende verciert zijn, ende een yeghelijck houdt sijnen reghel voor de alderbeste ende aldervolcomenste. Hy soude ontwijffelijck ghemeynt hebben, dat hy in een nieuwe weerelt geraeckt was. [Ende als hy ghesien hadde, dat dit geslachte over de gantsche werelt, soo wijdt ende breedt, verstroyt ende alsoo vermenichtvuldicht is als sprinckhanen, soude hy niet ghemeynt hebben dat den vyfden Engel der openbaringhe Joannis sijne basuynen gheblasen hadde, ende dat de sterre, uyt den hemel op der aerde ghevallen, den put des afgrondts gheopent hadde, ende alle dese sprinckhanen uyt gelaten? met verduysteringe der sonnen ende der manen om te plaghen ende te berderven alle de ghene, die met den zegel Gods op hare voorhoofden niet geteeckent en zijn.] Daerom is het groote slechticheyt, dat men enckelijck staen wil op het ghene, dat de Apostelen gheleert oft geschreven hebben: dewijle nu doch de weerelt verandert is, ende de h. Kercke nieuwe Religien, nieuwe gheboden, nieuwe artijckelen des gheloofs gevonden ende ingestelt heeft, daer de Apostelen noyt van gheweten en hebben. Want anders, beloy, so daer niet en gholde dan de enckele schrift der Propheten ende Apostelen, soo moesten alle de drecketen ende drecketalen, alle goede heylige ordonnantien der Roomscher Kercke, alle die schoone [statelijcke] Concilien, die door des Paus bevel ghehouden ende besloten zijn, jae alle de voorgemelde Ordenen ende Religien der Monicken ende Nonnen, der Cluysen, Ghilden ende Ridderschappen, verloren gaen ^*, alle hare verdiensten ende supererogatien en souden alle ghelijck niet een olykoeck weerdt zijn, soo men de h. Schrift alleene begonde voor een ghewisse ende volcomene reghel ende richtsnoer aen te nemen; ende Lutherus

* Var. Als een roock vergaen.

[p. 53]

soude recht hebben gehadt, doe hy de boecken der Decreten ende Decretalen opentlijck liete verbranden.

O neen voorwaer, die moeten wy by namen in eeren houden, jae oock in meerder weerden, dan het woordt Gods selve: want wie teghen Gods woordt gesondicht heeft, dien mach sijne zonde noch vergeven worden: maer wie teghen der Pausen decreten sondicht, die sondicht teghen den heylighen Gheest, ende daerom wordt hem sijne misdaedt ten eeuwighen daghen niet vergheven ⁽¹⁾.

Derhalven, soo ist wel een groote mallicheyt, dat men de cracht ende authoriteyt der heyligher Kercke soude willen bepalen oft bemueren met de heylighe Bybelsche Schrift, dewijle sy daer over treden ende springhen mach, met stock oft sonder stock, soo verre ende so lanck alst haer gelieft, T'is wel waer, dat sy sich met de Schrift somwijlen behelpt: want soo daer geen Schrift en ware, hoe soude men connen weten ofter oock een Kercke moeste zijn, oft niet? oft waer aen soude men de rechte Kercke Gods van des Duyvels Synagoge connen onderscheyden? Doch altijdt houdt zy de handt boven, ende gheeft de Schrift een alsulcke uytlegginghe alst haer best ghelegen is; jae, dat meer is, sy is oorsake dat de Schrift gheloof ende aensien heeft, ghelijck als het suyverlijck bewesen wordt van den h. ende eerweerd. Bisschop Wilhel. Blindasino, in sijnen boeck ghenaemt Panoplia: aldaer hy met vaste ende onwedersegghelijcke redenen besluyt, dat men den woorde Gods niet en soude moeten gelooven noch gehoorsaem wesen, ten ware sake, dat het de h. Kercke alsoo gheboden hadde. Want wat meynen wy, dat het woordt Gods uyt sich selven soo crachtich is, dat het sich soude door werckinghe des heylighen Gheests connen openbaren, ten ware dat de Roomsche Kercke haer vonnisse daer over gave? O neen, dat ware een kettersche ghevoelen: want de ketters willen de Kercke Gods onder de Schrift brenghen

(1) Dit staet uytdruckelijc in de Decreten, Cap. Diolatores, Caus. 25. Quest. 1

[p. 54]

ende daerom segghen sy uyt Jeremia ⁽¹⁾, dat het woordt Gods is als een vyer, ende als een hamer die de steenen ontstucken maelt, dat het is levendich ende crachtich, ende scherper dan eenich tweesnijdende sweerdt, ende gaet door tot de verscheydinghe der zielen, ende oock des gheests, zenuen ende leden, ende is een onderscheyder der ghedachten ende meyninghen des herten ⁽²⁾; daerom segghen sy, dat het gheen ghetuyghenisse van eenighe menschen behoeft, gelijck als Christus selve ghesproken heeft ⁽³⁾, maer dat de gene, die de wille des Vaders doen wil, sal lichtelijck kennen of de leere van Gode is, door de salvinge des gheests; item, dat het alle dinghen verlicht, want het is een lampe voor der geloovigen voeten, na de welcke sy wandelen moeten in de duysternisse deser weerelt ⁽⁴⁾; ende aller menschen wijsheyt ende verstandt, hoe groot, hoe wijs, hoe heylich sy oock connen ghezijn, segghen sy, is enckele duysternisse daer by. Indien dan dat de duysternisse het licht niet en can verlichten, maer het licht moet selve alle dinghen verlichten, so en can oock voorwaer het gheschrevene woordt Gods, gheene verlichtinghe ontfangen van het goedtduncken oft authoriteyt der menschen, maer het moet selve een licht wesen, waer aen men kennen can, welcke zy de Kercke Gods, ende welcke zy de Synagoge der Huychelaers. Ende daeromme besluyten sy na de woorden Isaie des Propheten ⁽⁵⁾, dat men nae de wet ende nae de ghetuychenisse, dat is, nae het gheschrevene woort Gods, vraghen moet: ende dat alle, die daer nae niet en wandelen, den dagheraedt niet sien en sullen. Maer, alsoo ick gheseyt hebbe, dat is al enckel ketterije. Want, onse l. Moeder de h. Roomsche Kercke, wilt selve hooghe richter wesen over de Schrift. Soo dat de leere der Propheten ende Apostelen nu niet meer en is het fondement der Kercken, ghelijck het in den tijden Pauli was ⁽⁶⁾; maer, ter contrarie, de Kercke, ende de authoriteyt ende traditie der selver, is het eenighe fondament

(1) Jere. 23.29.

(2) Hebr. 4.22.

(3) Joan. 5.34. - Joan. 7.10.

(4) 2. Pet. 2.19. - Ps. 119.105.

(5) Jesa. 8.20.

(6) Ephes. 2.20.

[p. 55]

der Schriften: want ghelijckerwijs hier voortijden ^* de Joden sich enckelijck mochten roemen op het aensien ende authoriteyt der Kercken, beweerende, dat de wet ende ghetuyghenisse, daer de Propheten op wesen, gheen aensien en conden ghehebben, dan voor alsoo vele, als het haer van der Kercken weghen ghegunt was; ende dat men noch wet, noch ghetuyghenisse, noch Gods woort oyt ghekent soude hebben, ten ware dat sy, ende hare voorvaderen ghewesen hadden, wat men voor het woordt Gods moeste aennemen; ende dat de Kercke met haer licht, de wet ende de ghetuyghenissen verlichtet hadde: also seght de Roomsche Kercke nu oock, dat het woordt Gods gheen aensien en heeft, dan voor alsoo vele als het dat selve van der Kercke ontleent. Want anders (so sy seght, ende ghelijck oock alle goede Catholijcxsche schribenten vermelden) hoe souden wy weten, dat de Schrift ware het woordt Gods, ten ware dat het de heylighe Kercke alsoo ghewesen ende ghevonnist hadde? oft waerom souden wy meer ghelooven den Evangelio Matthei oft Marci, dan den Evangelio Nicodemi oft Thome? Want daer staet met uytghedruckte woorden in de decreten gheschreven ⁽¹⁾, dat men beyde het Oude ende het Nieuwe Testament niet aen en neemt, hierom oft daerom, noch oock om dat het voor eene onghetwijffelde regel ende richtsnoer ghehouden moet werden, maer alleenlijck om dat het de heylighe Vader Innocentius, de Paus van Romen, alsoo ghewesen ende ghewilt heeft. [Voorwaer onsen Heere is wel in hem gehouden om sijn goede gunst, ende hy heeft den Hemel wel verdient:] want, so men daer uyt wel afnemen kan, God en hadde sijn h. woort niet connen ^** bevestighen noch becrachtighen in der menschen herten door de salvinghe sijns Gheests, ghelijc als de Apostel Joannes ⁽²⁾ beweeren wil, ten ware dat hem de

* Var. In voortijden.

(1) Capitulo, Si Romanor, parag. quibus ad hoc, dist. 19.

** Var. De oudere text luidt aldus: ghewilt heeft. Daerom mach men wel dencken, dat Godt zijn h. woordt niet en hadde connen. enz.

(2) 1. Joan. 2.27

[p. 56]

h. Kercke [ende dese goede lieve Vader] hier toe gheholpen hadde [ende het selve woordt goet ghevonden: ghelijk alsmen wel verstaen kan, dat de sonne aen de mensche wel verbonden is, dat sy haer oogen op doen om sijn licht aen te nemen: want soo een yeghelijck sijn oogen toehiel, ende niet en wielde bekennen dat de sonne klaer waer, sy soude moeten duyster wesen.] Desghelijcx, hadden oock de Abten ende Prelaten niet willen ghelooven den woorde Gods, noch het selfde aennemen, of hadden sy ^* de fabulen van Esopus ende van Ulenspiegel, het Evangelie van de spinrock ende van Fortunatus borse, het Evangelium Nicodemi, of des Mahomets Alcoran, oft oock wel het Evangelie dat de Monicken te Parijs, ontrent het jaer onses Heeren M. CC. ix, ghemaeckt ende opgheworpen hadden, vol alderley grouwelen ende blasphemien, ende noemden het Evangelium AEternum, dat is, het eeuwige Evangelium, begeerende het de Paus canonizeren wilde, ende voor het eeuwighe woordt Gods laten uytlesen ^**, het welcke hen gheweygert werden ⁽¹⁾: maer hadden het (segge ick) de Paus ende de h. Kercke alsoo wel willen aennemen, als sy de h. Schrift, met den misboeck, met de seven ghetijden, ende met het Rosarium Beatae Mariae hebben aenghenomen, wie soude hen dat belettet hebben? ende dat soude dan het woordt Gods gheweest zijn, ende daer mede hadde Godt patientie moeten hebben. Welaen dan, indien dat men nu der Kercken zeghel ende brief hier in wel ghelooft, waerom en salmense oock in alle andere puncten niet even vele geloofs gheven? Want effen alsoo argumenteert de voorseyde text der decreten, segghende met uytghedruckte woorden ⁽²⁾:

So men het Oude ende Nieuwe Testament aenneemt, om dat het de Paus Innocentius alsoo ghewesen ende ghevonnist heeft,

* Var. De oudere text heeft: geholpen hadde: soo dat Godt in desen deele aen onse l. Moeder grootelijcks ghehouden is, van weghen harer goetgunsticheyt ende getrouwen dienst, want hadde sy, enz.

** Var. Uytkondigen.

(1) Dit beschrijvet Matth. Paris, historischrijver in dien tijden.

(2) Int voorsz. Cap. Si Romanor, Dist. 19.

[p. 57]

daer volght noodtsakelijck uyt, dat de decretale brieven der Roomscher Pausen oock moeten aenghenomen worden, dewijle de Paus Leo oock gheboden heeft, dat soo wie daer teghen comt, dien sal sijn misdaedt nemmermeer vergheven worden.

T'is wel waer, dat uyt dit argument oock volgen soude, dat men der Joden kabalen ende thalmud, ende alle hare droomen, also wel moet aennemen, als de vijf boecken Mosis ende de schriften der Propheten. Want het is gewis, dat effen gelijck als wy van de Christen Kercke ontfangen bebben de boecken des Nieuwen Testaments, alsoo heeft de Christen Kercke, van de Joodtsche Synagogen ontfangen de boecken des Ouden Testaments; ende effen ghelijck als onse Roomsche Kercke de schriften der Apostelen aengenomen ende bondich gewesen hebben, also heeft oock de Joodtsche Kercke de schriften Mosis ende der Propheten bondich ghewesen, ende voor bestendich aenghenomen. Soo men nu dan der Joden brief ende seghel daer in wel gelooft, soo moeste men oock, nae den regel onser Doctoren van Loven, den selven Joden ghelooven in alles wat sy seggen ende leeren, ende daer soude nu de Roomsche Kercke wederom te cort vallen. Maer wy en achten op alsulcke consequentien niet: het is al philosophie, ende de Pausen van Roomen en zijn gheene Joden: daerom heeft het een ander aensien, 't ghene dat sy doen ende ordonneren, dan het ghene dat de Joden gheordineert hebben.

Daerom moet onse voorghemelde argument vast ende onbeweeghlijck blijven: namelijck, nae dien men de Roomsche Kercke in het eene ghelooft, soo moetmense oock in het ander even ghelijck ghelooven. Want voorwaer, dit argument is het alder-edelste ende alder-fijnste stof, daer Joannes Blindasinus ^* sijne Panopliam, dat is te segghen, sijne volle crijchsrustinghe ende harnas, van ghesmeedt heeft: want hier uyt volghet, dat S. Franciscus Wijngaerdt, de gulden Legenden,

* Var. Joannes Vuicanus (Blindasinus woude ic seggen).

[p. 58]

het boeck ghenaemt Conformitates S. Francisci, ende de misboecken moeten in ghelijcker weerdicheyt aengenomen worden, als de Bybelsche Schrift. Jae, int boeck ghenaemt Conformitates S. Francisci, het welcke Bartolus van Pisen ghemaeckt heeft, ende is voor goet bekendt geweest int Capittel van Assisien, int jaer M. CCC. lxxxix, staet gheschreven ⁽¹⁾, als dat de selve boeck beter is dan het Evangelium, midts dat S. Franciscus in Lucifers stoel, boven alle de Choren der Enghelen, op het hooghste eynde gheseten is.

Item, hier uyt volght, dat men het ghemeyn volck alsoo wel onderrichten sal in de kennisse Gods, met stomme beelden ende vermomde personnagien, als met de predicatie des Evangeliums; dat men de kloeken alsoo wel doopen moet, ende over de vunte kersten maken, als de menschen, die na dat beeldt Gods gheschapen zijn, ende met den bloede Christi Jesu verlost; dat men in den doop alsoo wel spreecksel ende smeersel ghebruycken sal, als water; dat men het heylighe Sacrament also wel langs de straten, met vanen ende pijpen, in de processie omme draghen sal, als men het in de vergaderinghe der gheloovighen sal nemen ende eten, ende vercondighen den doodt des Heeren. In somma, men sal alsoo wel schuldich zijn te doen het ghene, dat de h. Kercke ende de Pausen van Romen ghedroomt, inghestelt ende bevolen hebben, als het ghene dat met uytghedruckte woorden, in het woordt Gods, ende in de schriften der Apostelen ende Propheten gheboden staet. Jae waerom niet? dewijle (soo uyt dat selve argument noodtsakelijck besloten wordt) het woordt Gods, gheen Gods woordt zijn en can, oft het moet van de Kercke daer toe gheschapen ^* ende ghefatsonneert worden. Want siet, dit wordt met uytghedruckte woorden van onsen Magister noster Jodocus Tiletanus gheleert ⁽²⁾, schrijvende aldus:

(1) Int 3. boec in de 37. titel beginnende aldus: Franciscus Subliniatur

* Var. Ghekalfatert.

(2) Jodocus Ravesteyn Tiletanus, in het boec gheschreven tegen de Confessie der predicanten van Antwerpen, gedruct anno 1567.

[p. 59]

Dat het woort Gods alleen in de heylighe Schriften des Ouden ende des Nieuwen Testaments begrepen, t'samen met de drie Symbola ofte gheloof-sommen, namelijc der Apostelen, des Concilie van Niceen, ende des Vaders Athanasii, jae oock t'samen met de drie eerste Concilien, niet en zy den reghel ende richtsnoer der waerheyt, blijct merckelijck daer uyt, dat men gheensins en can gheweten, oft het oock is het woordt Gods ofte niet, sonder de kerckelijcke traditie oft aenghevinghe, welcke ons dies halven sonder eenighe Schrift versekert, etc.

In somma, de waerheydt en can gheen waerheydt zijn, noch het licht, licht, jae Godt en can gheen Godt wesen, ten zy dat het der heyligher Roomscher Kercke, dat is te segghen, den heylighen Paus van Romen, met sijne Bisschoppen ende Prelaten alsoo ghelieft. So dat het oock geen wonder en is, dat sy van een stuck broots een Godt ende schepper des hemels ende der aerden hebben connen maken. Want indien sy seyden, dat het smiddaechs duyster nacht ware, soo souden wy dat terstondt moeten aennemen als een artijckel des gheloofs, ende flucks henen nae het bedde loopen. Want men seyt wel in een ghemeyn spreeckwoort: soo alle de weerelt seyde, dat een man (als by exempel, Sonnius oft Blind-asinus) een swijn ware, hy soude ontwijffelijck in den swijnen-stal moeten dantzen, ende enckel draf eten. Hoe veel meer dan, als de h. Kercke, ende dien heerlijcken hoop der Bisschoppen, Abten, Prelaten ende Cardinalen (ghelijck als daer te Trenten vergadert zijn geweest) yet ghebieden, zijn wy schuldich het selve sonder wederspreken aen te nemen, ende van stonden aen, Amen daer op te segghen? Ende hier in can men een wonderlijck mirakel sien, dat ymmers wel het hooft grooter is, dan alle de mirakelen die de Apostelen ^* oyt ghedaen hebben: namelijck, dat het kindt voor de moeder gheboren wordt, jae, dat de moeder van het kindt hercomt. Want het is

* Var Die alle de Santen te ghelijck.

[p. 60]

jae gewis ende kundbaer, dat het woort Gods is het zaedt, daer de Kercke Gods uyt spruyt ende ghegenereert wordt, ghelijck als de Apostel Petrus betuyght ⁽¹⁾: overmidts de Kercke anders niet en is, dan een ghemeynschap der genen, die in den woorde Gods ghelooven, ende sich daer aen onbeweghelijck houden; derhalven sy oock ghenoemt wordt de ghemeynte des levenden Gods, de pilaer ende vasticheyt der waerheyt, soo dat het woordt is de rechte moeder der Kercke. Ende nu siet, hier gaet de heylighe Roomsche Catholijcksche Kercke voor het woordt ende waerheyt Gods, dat is te segghen, het kindt gaet voor de moeder, [jae het kindt treedt de moeder de schoen uyt de voet, al eer het noch geboren is]: jae ^*, het woordt en can gheen cracht, gheen gheloove, gheen weerdicheyt, jae oock gheen wesen ter weerelt hebben, ten zy dat het van hare Dochter de h. Kercke ghenadichlijck ontleene ⁽²⁾ ghelijck als de voorsz. Blindasinus, Hosius, Sonnius, Phigius, Eckius, ende alle andere Catholijcksche Doctoren, gheweldichlijck besloten, ende onwederroepelijck ghedetermineert hebben: nemende dit voor een ghewis ende ongetwijffelt artijckel des gheloofs, jae voor den voornemelijcksten grondt, daer alle haer schrijven op loopt, als dat men den woorde ende de waerheyt Gods niet ghelooven en mach, anders dan uyt het aensien der heyligher Roomscher Kercke, welcke altijdt behoort voor te treden, ende den dans te leyden, dat is te segghen, dat men nae Loven niet varen en can, oft de waghen moet voor de peerden ghespannen zijn.

Ende daeromme, soo de Kercke yet ordonneert ende ghebiedt, dat teghen de Schrift strijdt (ghelijck als boven verclaert is), men sal de Schrift een eerlijcke paspoort ofte geleydtsbrief gheven, ende vele goede nachten segghen, ende

(1) 1. Pet. 1.23.

* Var. Want.

(2) Dit heeft oock, onder andere, opentlijc beweert Sylvester Prierias, oppermeester des h. Roomschen paleys, boeck teghen Mart. Lut. gheschreven.

[p. 61]

der heyligher Kercke als een clisse aenhanghen: want de Schrift en can sich niet weeren, maer de heylighe Kercke can een man aen een staeck brengen. Ende het en baet niet, dat men ⁽¹⁾ Augustinum hier vele wil voortbrenghen, welcke gheschreven heeft in vele plaetsen, dat men de h. Schrift alleen behoort sonder wederspreken te ghelooven, ende alle andere schriften ende aenghevinghen, hoedanighe dat sy oock wesen connen, jae alle Concilien, decreten ende ordonnantien, op de Schrift, als op de eenighe, rechte, ende onvervalschte toetsteen te beproeven, ende vrijelijck verwerpen al wat daer mede niet wel overeen en comt: want dat luytert al.

Ende dat hy voorts meer seght ⁽²⁾, dat soo de Kercke nae yemandts stemme anders hoordt, dan nae de enckele stemme haers bruydegoms, soo is sy hoerisch ende overspelisch gheworden; jae, dat sy alle ghelijck vervloeckt moeten zijn, die de bruyt Christi van haren bruydegom af brenghen tot menschen leeringhen ende aengevingen, is een enckele kettersche leere: want, waer dat alsoo, men soude alle voorghemelde reghelen, ordonnantien ende decreten der heyliger Roomscher Kercken, moeten met voeten treden ^*: jae, daer soude uyt volghen, dat de heylighe Paus vervloeckt is, ende een rechte coppeldraeyer, die van de heylighe Roomsche Catholijcxsche Kercke een onschamele vuyle hoere gemaeckt heeft. Foey, foey, dat zy verre van ons! laet veel eer Augustinum een Ketter wesen, ende alle de ghene die met hem ghevoelt

(1) Augustinus, in den 119. brief aen Januarium, in den boeck van den doop, tegen de Donatisten, int 3. Cap. ende wordt verhaelt, Cap. 95. Quis nesciat. Dist. 9. - Item int boec van de eenicheyt der Kercken, int 3. cap. - Item int boec genaemt De Genesi ad literam, lib. 2. cap. 1. - Item int boeck, De Peccatorum meritis, lib. 1. Cap. 22. - Int boeck de natura et gratia, cap. si. ende in den 19. brief aen Jeron. ende wordt verhaelt cap. Ego solis, dist. 19. - Item tegen Cresconium Grammaticum, lib. 2. cap. 32. In den 3. brief aen den Bisschop Fortunatianum, ende in den 112. brief aen Paulinum. Item int 3. boeck tegen Maximenum int 3. capittel, ende in veel ander plaetsen meer

(2) Augustinus op dese woorden Joannis: Wie de bruydt heeft, etc.

* Var. Onder de voet moeten treden.

[p. 62]

hebben, als Athanasius ⁽¹⁾, Origenes, Hilarius, Ireneus, Tertullianus, Cyprianus, Chrisostomus ende Hieronymus, datmense liever alle ghelijck op eenen hoop verbrande.

Hoe wel dat het lichtelijcken te vermoeden is, dat, soo sy nu ter tijdt leefden, sy souden alsulcke grove stucken uyt haren mont noch uyt hare penne niet laten gaen, oft sy moesten, beloy, al mede nae het vyer dantzen. Ende Ambrosius soude wel wederomme door sijnen hals moeten halen ofte met sout op eten, het ghene dat hy opentlijck geschreven heeft ⁽²⁾, dat het vol grouwelijckheyts ende schelmerijen is, al wat de Apostelen selve niet en hebben gheleert.

Daeromme en batet niet, dat men met hare schriften voort comt, ende meynt onse lieve Moeder de heylighe Roomsche Kercke daer mede te verpochen. Het is seker al een jonck wolf ^*, die noyt gheruchte en hoorde: sy en maket daer niet meer wercks van, dan oft het te Cuelen ghedondert hadde: want sy wil de handt altijdt boven houden, hoe dat men het keere of wende.

(1) Athanasius in den aenvanc des boecx tegen de Heydenen. - Origenes in de 7. homilie oft sermoen, op den propheet Ezech. ende op Esaiam homilie 7. - Hilarius op Matth. - Ireneus int 2. boec, cap. 56. teghen Valentinum, etc., ende in de 72. brief. - Tertullianus int boec de Praescriptionib. Hereticorum. - Cyprianus in de predike van den doop Christi, ende in den 3. brief aen Cecilium, ende wordt verhaelt cap. Si solus. distinct. 8. waer mede ook stemt cap. Si frustra. eadem distinct. - Chrysostomus in in de 49. predike, op 't 24. cap. Matthei. Item op den 95. Psalm. Jeronimus op Mattheum, cap. 52. ende op Esaiam, cap. Vino. dist. 37. ende cap. non adferamus 24. quest. 1.

(2) Ambrosius op het 4. cap. des 1. briefs tot den Corinthen.

* Var. Geen jonck wolf.

[p. 63]

Dat III. cappittel.

In 't welcke bewesen wordt, dat de Roomsche Kercke oock macht ende authoriteyt heeft boven alle oude Vaderen, ende mach de selve aennemen, verwerpen, uytlegghen ende dwinghen, soo sy wil.

Ende hier uyt blijckt oock in sonderheyt ^*, dat de h. Roomsche Kercke de overhandt ende heerschappije voert niet alleenlijck ^** over de Bybelsche Schriften des Ouden ende Nieuwen Testaments: [ende dit is een yegelijck schuldich te ghelooven op zijne zielen salicheydt; maer dat en is niet genoech, want men moet oock gelooveu daerenboven, dat hare macht ende authoriteyt niet alleene over de Schriftuere is streckende,] maer ooc over alle de schriften ende leeringhe der oude Vaderen, als daer is Ireneus, Tertullianus, Basilius, Gregorius Nazianzenus, Origenes, Cyprianus, Albinus, Eusebius, Arnobius, Ambrosius, Lactantius, Cyrillus, Epiphanus, Theodoretus, Vigilantius, Apollinarius, Hieronymus, Chrysostomus, Augustinus, Sedulius, Possidonius, Prosper, Sidonius, Gelasius, Gregorius, Alcuinus, Haymo, Bertramus, [Barnardus,] ende andere dierghelijcke meer. Want de eene neemt sy voor goet ende

* Var. Het is dan grootelijcx te bemercken, dat enz.

** Var. Niet alleenlijck, ontbreekt in den jongeren text.

[p. 64]

voor Catholijcks aen, de andere verwerpt sy als een ketter; de eene ontfanght sy met sekere glosen ende apostillen, de andere laet sy in een yeghelijcks oordeel staen; den eenen heeft sy vreemde boecken ende schriften toeghekent ^* ende gheeygent, die wel vier oft vijf hondert jaren nae hare doot eerst gheschreven zijn gheweest, ende den anderen heeft sy van hare eygen schriften ende pluymen gantschelijck berooft ende bloot ghemaeckt. In summa, sy keertse ende wendtse soo sy wil, sy dwingtse soo cort als een clouwen garens. Jae waerom niet? want sy mochtse alle te samen voor ketters verbannen hebben, hadde sy ghewilt, ende in hare steden hebben aengenomen de schriften ende leeringhen van Nicolaus, van Ebion, van Apelles, Severus, Montanus, Sabellius, Paulus Samosatenus, Manes, Meletius, Arius, Marcellus, Macedonius, Eunomius, Eutyches, Nestorius, Donatus, Pelagius, ende andere sulcke voghels. Ende nu heeft sy haer de eere ghegunt, dat sy voor Catholijcksche leeraers worden aenghenomen, ende dese laetste heeft sy voor grouwelijcke ketters ende valsche leeraers verwesen ende verbannen: niet daerom, dat de eene den woorde Gods ghelijckmatich gheschreven hadde, ende de andere gants daer tegen (want alsoo soude sy wederom onder het gheschreven woordt sich moeten buyghen), maer om dattet haer alsoo ghelieft heeft.

Derhalven en ist gheen recht, dat de gene die sy de eere gegunt heeft, souden haer over het hooft willen wassen, ende soudense met hare schriften willen dwinghen, even als oft sy daer onder staen moesten. Neen, neen, sy moeten selve den neck buyghen, hoe gheleert ende godtsalich dat sy oock gheweest zijn, ende de heylighe Kercke moet altijdts de overhandt houden. Want, soo als in de decreten gheschreven staet ⁽¹⁾:

Alle 't gene dat de andere leeraers gheschreven ende ghemaeckt hebben, dat wordt aenghenomen oft verworpen, nae

* Var. Toegewesen.

(1) Cap. Si Romanorum. Dist. 9.

[p. 65]

dat ghelieven ende goetduncken des Apostolischen Roomschen Stoels, ende de Paus is een meester ende heere, over al 't ghene dat men schrijven oft leeren can.

Daeromme, soo mach de heylighe Kercke uyt de schriften ende boecken der oude Vaderen, kiesen ende uytlesen het ghene dat tot haren voordeel is; ende wat tot haren naedeel mochte wesen, dat mach sy fijn met een schrabbe doortrecken, ende voor quaet alloy houden: als by maniere van exempel: soo wanneer de oude Vaderen de weerdicheyt der Sacramenten, met verbloemde reden ende figuerlijcke wijse van spreken, hooghe verheffen, daer sal sy hare Transsubstantiatie uytbacken. Soo sy het Sacrament een heylighe Offerhande oft Sacrificie noemen, daer sal sy hare missen ende al hare misghewaedt uyt rapen. Soo daer oock yet van hen ^* gheschreven is tot lof ende prijs der ghetrouwer predicanten ende dienaren des godtlijcken woordts, daer maeckt sy een papen coninckrijck ende pauselijcke ⁽¹⁾ monarchie van. Soo sy de verstorven Heylighen ende Martelaers hooghlijck prijsen, daer comt de aenroepinghe der Sancten op de bane. Soo sy de goede wercken ende heylicheyt des levens ernstlijck vorderen, ende hooge drijven, daer can sy van stonden aen, het lustelijcke paleys der vrijen wille op timmeren, ende dan heeft sy het voor den windt. Dan zijn de oude Vaderen in alles nae te volgen; jae men hoort achter ende voor, anders niet, dan de Vaderen, de Vaderen.

Maer daerentegen, als Augustinus ⁽²⁾ heele boecken schrijft van de predestinatie der Heylighen, van de enckele onverdiende ghenade Gods door Christum Jesum, van de rechtveerdichmakinge des geloofs, van de kranckheyt ende swackheyt, jae van de verdorventheyt des menschelijcken

* Var. By hen.

(1) Monarchie is te seggen een rijck oft regeeringhe, daer een man alleen alle het regiment heeft.

(2) Augustinus int boec De predestinatione sanctorum, int boeck de bona perseverantia, de natura et gratia, de fide et operibus, de perfectione justitie doorgaens. - Item in sijne retractatien. - Item op den 70. Psalm, ende op den 31. Psalm, ende in vele andere plaetsen meer.

[p. 66]

willens, ende van de nieticheyt onser verdiensten, dat is al ketterije, ende dwalinge. Als Ambrosius ende Chrysostomus ⁽¹⁾ leeren, dat men geene menschen noch verstorvene creatueren tot advocaten nemen sal, dan Christum alleen, om Godt aen te roepen; ende dat Augustinus seyt ⁽²⁾, dat men gheene Heylighen sal aenroepen, noch altaren ende capellen toeeygenen, noch haer graven aenbidden; als de selve ⁽³⁾ Augustinus ende Leo claerlijck getuygen, dat gheen doot noch verdienste der Heyligen ons connen ghehelpen tot vergevinge onser zonden, buyten alleen de verdiensten ende de doot Christi Jesu; als Epiphanius ⁽⁴⁾ voor een schandelijcke ketterije ende grouwelijcke Gods-laster scheldet, dat men Maria, de Moeder Gods, oft eenighe andere Heyligen aenroept; dat moet met een blauwe glose, als met een mantel overtoghen worden. Als de selve Epiphanius ⁽⁵⁾ de beelden Christi ende der Heylighen uyt de kercke weert ende in stucken breect, verbiedende uytdruckelijck, dat men alsulcken grouwel niet begaen en sal; als Ambrosius, Augustinus, Lactantius, Origenes, Athanasius, Clemens Alexandrinus ende andere meer ⁽⁶⁾, opentlijck leeren, dat Godt met gheenen beelden, noch ghemaelde oft ghesnedene figueren wil aengebeden werden, daer maeckt de heylighe Kercke den dooverick,

(1) Ambrosius op den Sendbrief tot den Romeynen, ende in het boeck van Isaac ende der zielen. - Chrysostomus in de predike van het toenemen des h. Evangelii, op de woorden Pauli tot den Philip. aent eerste: Wat ist? Evenwel hoe dat het toegaet, soo wort Christus doch ghepredickt. Ende in de 4. homelie oft predike van de boete oft penitentie. - Augustinus in het boeck van der ware Religie. Ende int boeck ghenaemt Confessiones, des 10. boecks, 42. capitel. - Item int 4. boeck aen Bonifacium int 4. capitel.

(2) Augustinus int 1. boeck van de zeden ende gebruycken der h. kercken int 34. cap. ende in den 44. brief aen Maxinium gheschreven.

(3) Augustinus op Joannem int 84. tractaet. - Leo in de 81. brief tot de Palestijnen. - Epiphanius int derde deel des derden boecks van de ketterijen, in de 51. ketterije.

(4) Epiphanius tegen het aenbidden der heyligen ende der beelden.

(5) Dit verhaelt Epiphanius in den brief gheschreven aen Joannem bisschop van Jerusalem. Ende is dese brief van S. Jeronymo overgheset, also men int derde stuck sijner boecken sien mach.

(6) Ambrosius op den brief tot den Romeynen, op het 1. capit. van de doot des keysers Theodosii. int 3. stuck sijner boecken. - Augustinus in de 49. brief ad Deo gratias Presbiterum, ende op den 113. Psalm, ende doorgaens int boeck van de Stadt Gods. - Lactantius doorgaens in sijne boecken: ende merckelijck int 2. cap. des tweeden boecks, ende in het 5. boeck van Godes gherechticheyt, int 8. capitel. - Origenes int 4. boeck teghen Celssun. - Athanasius int boeck teghen de Heydenen. - Clemens int seste boeck Stromaton, ende int boeck ghenaemt Procrepticos. - Hieronimus in de wtlegginghe des 65. capit. des propheten Esaie. - Chrysostomus int 4. sermoen, op dat 8. ende 11. cap. tot den Hebreen. - Chrysostomus int 2. sermoen van Lazaro. - Augustinus in de 54. brief aen Macedonium, ende in het 66. sermoen van den tijdt, ende Hypognost. libr. 5. teghen Pelagium. - Theophilactus op dat 25. capittel Matthei.

[p. 67]

ende en wilt het niet verstaen; als Cyprianus, Hieronymus, Chrisostomus ende Augustinus beweeren, datter nae dit leven gheen plaetse noch tijdt meer en is, om voor de zonden te voldoen, oft ghenade aen Godt te verwerven, daer treckt sy haer in hare schulpen, ende laet het haren capruyn hooren. Als de selve Cyprianus ende Hieronymus ⁽¹⁾ wel duydelijck leeren, dat alle de dienaren des Woorts even gelijcke macht hebben, in wat plaetsen dat sy bedienen, het zy te Romen oft te Naples, oft in Indien ende Tartarien, dat is al Hebreeusch ghesproken voor onse l. Moeder de h. Kercke.

[Als ⁽²⁾ Chrysostomus beweert, dat het groote ketterije, bygheloove ende superstitie is, dat een man voor den anderen soude willen de Sacramenten ghenieten, oft meynen dat den Doop, Nachtmael, oft Misse van den eenen ghenuttet, soude eenen anderen te bate moghen comen; dat is malle kallingh ende oude wijfs droom. Want de Missen en souden niet konnen ghelden, soo waerachtigh ware. Ende den heylighe Benedictus soude een ketter gheweest zijn, doe hy een doode Nonne het Sacrament aen den mont liet steken, ende gaf het daer na eenen anderen te eten, alsoo in sijne Legende geschreven staet.]

[Desghelijcken] als Gregorius ⁽³⁾ opentlijck schrijft, ende

(1) Cyprianus in tractatu de simplicitate praelatorum, ende wort verhaelt cap. Loquitur Dominus 42. quest. 1. - Hieronymus op den brief aen Titum, 1. cap.

(2) Chrysostomus in 1. epist ad Corint. Chrys. homil. 35. op Math. cap. 20. ende staet. cap. ultim. dist. 40.

(3) Gregorius in den brief aen Eulogium, Patriarch van Alexandrien, ende in den 35. brief aen Joannem Constan. Episcop. ende int 6. boeck der brieven aen Mauritium, cap. 94 - Pelagius, cap. Nullus. distinct 99. Gregorius int 4. boeck der brieven, cap. 80. col. 2. tegen den bisschop van Constant. Waer mede oock Augustinus over een comt int 3. boeck teghen Donatum, int 3. cap. seggende dat niemant sich vermete, een bisschop der bisschoppen te wesen.

[p. 68]

meer reysen verhaelt, dat hy is een voorbode des Antichrist, ende een sone des verderfs, die sich noemt een generale Bisschop, ofte een hooft ende overste der Bisschoppen, midts dat noch hy selve, noch yemandt anders ter werelt, can een generale Bisschop genoemt werden, sonder groote vercleyninghe der kerckelijcken dienst, dat moet met een exceptie verstaen worden, uytgenomen altijdt de Paus van Romen.

Als Tertullianus, Augustinus, Theodoretus, ende veel andere meer ⁽¹⁾, dese woorden des Sacraments: Dit is mijn lichaem, sacramentischer wijse uytleggen, ende segghen dat het is een figuere, teecken ende zegel des lichaems Christi, dat voor ons gegeven ende gebroken is, dan ist, Godt help u, daer en is niemant t'huys. Als sy alle gelijck eendrachtelijck leeren, ende sterckelijc beweeren, dat men het Sacrement des Nachtmaels onder twee gestaltenissen eenen yegelijcken bedienen moet, dat is al van 't vercken, de koe is op. Als Ireneus ⁽²⁾, die ontrent hondert jaren na den Apostel Joannem gheschreven heeft, het getal der beeste, daer Joannes in sijne Openbaringe van meldet, met dit woordeken Lateinos ⁽³⁾ verclaert, om te toonen, dat het de Roomsche oft Latijnsche Kercke ende regiment bedieden wil; ende dat Tertullianus ende Hieronymus de beeste met seven hoofden, op de stadt van Romen uytlegghen: dat is al crackeel.

In summa, soo wanneer sy yet leeren, dat onse l. Moeder de h. Kercke niet wel in de ooren en clinckt, sy latet onghemerckt

(1) Tertullianus int 4. boeck tegen Marcionem. - Augustinus teghen Adamantium, int 1. boeck. cap. 13. Cyprianus in den tweeden Sendbrief aen Corn. den Paus. - Augustinus int boeck sententiarum prosperi, ende wordt verhaelt cap. dum frangitur, de consecrat, dist. 2. ende op Joannem int 26. Tract. - Hieronymus int 3. cap. op Sophoniam. Gelasius, cap. Comperimus, de consecrat. dist. 2. ende vele andere mesr.

(2) Ireneus int. 5. boeck tegen de ketterijen, welcke is van Aretas ende Andreas, bisschop van Cesarien, hier in naeghevolght gheweest. - Tertullianus int boeck teghen de Joden, ende int 3. boeck teghen Marcionem. - Hieronimus in den Sendbrief aen Marcellum.

(3) Dit woordeken Lateinos, wort int Griecx also geschreven, λχτεινος, waer van elcke letter een getal bediet: λ 20. α 1. τ 300. ε 3. ι 10. ν 30. ο 7. ς 200. Dit maeckt t'samen in de somme effen 666. Welcke ghetal Joannes de Apostel verklaert te wesen het getal der beeste of des Antichrists.

[p. 69]

henen gaen, of sy straftse oock wel, als die sy menschen gheweest zijn, ende hebben mogen feylen. Waerom? want sy en is der Vaderen schriften niet onderworpen, ende hare macht en can onder der Vaderen oordeel niet staen; maer, soo als gheseyt is, sy is boven de Vaderen, ende regeertse, keertse, wendtse ende dwingtse nae haer beste goetduncken; ende al wat van hen gheschreven is, dat moet sy door haren teempst siften, ende de edelste bloeme daer uyt lesen. Want anders, dewijle de oude Vaderen dickmael de een tegen den anderen strijden, somwijlen ooc haer selfst eygene schriften contrarie vallen, ende bynae altijt tegen het gevoelen ende ghebruyck der heyligher Roomscher Kercke geschreven hebben, hoe soude men doch daer uyt goet garen connen spinnen, ten waer dat de heylighe Roomsche Kercke haer oordeel ende vonnisse daer over streke, om ons de pap voor te knouwen, ende als met eenen trefter in te gieten het ghene dat wy voor goet moeten aennemen, ende werpen voort wech achter de banck, al wat haer niet wel en mondet. Summa summarum, men mach op de schriften der Vaderen gheen fondament des gheloofs maken, het en zy dat sy onder de handen der heyligher Catholijckscher Roomscher Kercken gheweest zijn, [ende als beschuyt wel te deghe in den oven der theologanten herbacken zijn.] Want de Roomsche Kercke mach doch daer over, nae haer believen ende goetduncken meesteren alsoo sy wil ^*.

* Var. De oudere text luidt: gheweest zijn, dewijle sy daer over nae haer believen ende goetduncken meesteren mach.

[p. 70]

Dat IV. capittel.

Bewijsende dat de Roomsche Kercke aen gheene Concilien verbonden is, maer mach de Concilien aennemen oft verwerpen, soo haer best gheleghen is, ende dit met veel exempelen ende redenen bevesticht.

Maer nu zijnder sommighe plompe menschen, welcke siende, dat de Kercke boven de Schrift is, ende boven aller oude Vaderen leeringhen ende wtlegginghen, soo meynen sy nochtans, dat men hare macht ende authoriteyt soude moghen met den Concilien omtuynen ende bepalen: soo dat men niet en mochte aennemen voor een ghebodt der Kercken, oft het moeste juyst in een Concilie besloten wesen; ende al wat daer besloten ware, daer en soude de heylighe Roomsche Kercke, noch de Paus van Romen, geen seggen meer over hebben. Ba ja doch, dese lieden comen seker wel by, sy hadden beter te huys ghebleven. Want siet, soo alle de Propheten ende Apostelen, ende oock alle oude Vaders te samen, jae oock Christus Jesus de Sone ende de waerheyt Gods selve, niet en hebben connen de heylighe Kercke snoeren noch binden, dat sy op haer schrijven ende op haer leeringhe soude enckelijck comen te staen; hoe nae meynt dit volck, dat de Concilien meerder macht sullen hebben, om haer in hare perck ende palen te

[p. 71]

dwinghen? die doch, jae menichmael, ghedwaelt hebben, ende van de waerheyt afghetreden zijn. Wy weten ymmers, dat de Concilien Ariminense, Sirmiense ende Seleucense, in de tijden Constantini des grooten, hebben de Arriaensche ketterije met hare decreten bevesticht. Het tweede Concilie van Ephesen, is den ketter Eutycheti toeghevallen, ende heeft de naturen Christi godslasterlijck vermenget ende verwerret. Het Concilie van Carthago in de tijden Cypriani, al voor het eerste Concilie van Niceen ghehouden, heeft besloten, dat men de ketters behoort te wederdoopen. Maer wat wil ick vele segghen? Is onse Heere Christus Jesus in een volle Concilie niet verdoemt ende verwesen gheweest te Jerusalem, die doch die uytvercoren stadt Gods was? Ende dat de Concilien menichmael ghedwaelt hebben, ende oock lichtelijck connen dwalen, blijckt ghenoechsaem uyt de ghetuygenisse Gregorii Nazianzeni, welcke plach te segghen, dat hy noyt Concilie ghesien hadde, dat tot goeden eynde ghedijet was. Jae, sien wy oock niet, datter soo vele Concilien gheweest zijn, die reghelrecht teghen de leere ende het voorgheven onser Moeder der h. Kercken ghestreden hebben, ende hebben het met de h. Schrift willen houden? Maer wat goetjaer souden de Concilien connen ghelden teghen de h. Roomsche Kercke, daer doch de Concilien gheen macht ter weerelt en hebben, anders dan die haer van den heyligen Vader de Paus ghegunt wordt, hoe soude dat doch focken, dat sy nochtans souden niet alleenlijck boven den Paus, maer oock boven de gantsche Kercke, op 't hoogh eynde sitten? [soude dan een kapuyn beter willen wesen dan sijn vader is?] Staet daer niet gheschreven, int boeck der Decretalen ⁽¹⁾, dat gheene Concilien en connen de Roomsche Kercke ghebieden, of wetten voorschrijven? ghemerckt dat alle Concilien gemaeckt zijn, ende alle hare cracht ontfanghen hebben, van wegen ende uyt authoriteyt der selver, ende dat in alle statuten, ordonnantien ende decreten der

(1) Cap. significasti. ff. aiunt et de electione et electi potestate.

[p. 72]

Concilien, wordt altijdt uytgenomen ende buyten ghesloten de authoriteyt des Paus van Romen? Sien wy ooc niet, dat int Concilie van Lateran besloten is, ende alsoo achtervolgt in het laetste Concilie van Trenten ⁽¹⁾, dat de Paus van Romen boven alle Concilien staet, ende is te niete ghedaen het statuyt ende ordonnantie des Concilie te Basel voortijdts gehouden, daer het contrarie in besloten was; niet teghenstaende datter de Paus Nicolaus de vijfste in verwillicht hadde? Derhalven, soo is het seer wijsselijck bedacht gheweest van de h. Vaderen, int voorseyde Concilie van Trenten vergadert, dat, eer sy eenich artijckel wilden besluyten, soo sonden sy hare gereetschap in ^* eenen sack oft in een pacxken nae Romen, om een bulle der bevestinghe van den Paus daer over te vercrijgen: want daer uyt ontstonde eene wonderlijcke, schoone ende lieflijcke melodije, overmidts dat de h. Vader de Paus speelde de personnagie van God de Vader, ende het h. Concilium der gheestelijcker Vaderen aldaer vergadert, waren de weergaey des h. Gheestes: soo dat de gemeyne man plach te seggen, dat de h. Gheest in een maelken gesloten was, soo wannecr sy haer ghereedtschap nae Romen sonden. Ghelijckerwijs als de poëte Homerus vertelt, dat hier voortijden Eolus, de coninck der winden, soude Ulyssi sijnen goeden vriendt, een maelken gheschoncken hebben, daer alle de winden in gesloten ende ghepackt waren, uytghenomen alleen den westen windt, die hy behoefde, om na huys te keeren. Alsoo ginck het hier oock toe, met den heylighen gheest ende windt der Vaderen van Trenten.

Ende nu, als de Vader met den Gheest over een ghedraghen was, ende dat hy de bullen beseghelt hadde, soo schickten syse voorts henen nae de lieve sonen de Coninghen van Vranckrijck ende van Spaengien, ende begeerden van hen, dat sy met een Spaensche Inquisitie oft tyrannicheyt, de selve bullen

(1) Int Concil. van Lateran, te Romen ghehouden anno 1519. ende 20, int eynde van de 2. sessie: ende 1. Concilie van Trenten in twee decreten der 4. Sessie.

* Var. Soo sonden sy al den bras, enz.

[p. 73]

ende decreten souden doen in haer landt onderhouden. Soo dat de Vader, de Sone, ende de h. Geest maer een hert ende een ziele gheweest zijn, ende al de decreten des Conciliums ghelijcker handt hebben bevesticht ende aenghenomen. Maer hoe soude het doch anders hebben connen toe gaen, dewijle de Bisschoppen ende Cardinalen, die doch zijn creatueren ende schepselen des heylighen Vaders des Paus, ende zijn hem met eenen swaren eedt verplicht ende verbonden, niet en mogen besluyten sonder voorgaende raedt ende verwillinghe haers scheppers? ghelijck als het wel uytdruckelijck gheseyt ende besloten is van den h. Paus Calixtus de tweede, schrijvende dat het den Bisschoppen gheensins gheorloeft is, sich teghen de Roomsche Kercke te stellen, oft yet daer teghen te doen ⁽¹⁾: Jae, ghelijckerwijs (seyt hy) als de Sone ghecomen was om den wille sijns Vaders te volbrengen, alsoo zijn alle Christenen schuldich, haers liefs Moeders wille nae te comen ende te volbrengen, namelijck der Roomscher Kercke, waer van de Paus ontwijffelick het hooft is. Ende dit is de reden ende oorsake, waerom de e. Cardinael Reginaldus Polus, een van de dry stadthouderen des Paus, in dat selve Concilie, met groote billickheyt gheschreven heeft, ⁽²⁾ dat het gantsche volck te hoop vergadert, oft de gheheele ghemeynte te samen, en heeft gheen macht ter weerelt om yet te besluyten oft te wijsen in de saken, die den Concilio werden voorghedragen; maer dat comt den Paus alleene toe, welcke is alleen de stadthouder Gods, ende de eenighe herder der verstroyde schapen; ende op dese meyninghe alleene (seyt hy) wordt een Concilie ghenoemt vry ende algemeyn oft generael, ende niet daerom, dat het eenen yeghelijcken int ghemeyne, vry zy ende gheoorloft, sijn ghevoelen aldaer voor te houden, oft yet te wijsen ende te besluyten: want dat is int Concilie van Constantien met uytgedruckte woorden verboden gheweest:

(1) Cap. Non decet. Dist. 12.

(2) Int boeck van het Concilie, in de que. 14.15.16.

[p. 74]

Dat niemandt, van wat standt ende conditie hy zijn mach, jae al waer hy Keyser, Coninck, Bisschop, oft Cardinael, sich soude vervorderen te spreken oft te disputeren teghen het ghene, dat de heylighe Vaders uyt de inghevinghe des heylighen Gheests aldaer wilden besluyten: ende dit op straffe van gheexcommuniceert ende verbannen, jae in een gat gheworpen te zijn [te water ende te broode.]

Ende daerom werde Joannes Hus ende Hieronymus van Praga ooc verbrant, om dat sy uyt de Schrift wilden argueren, teghen 't gene dat de h. Vaders op handen hadden om te besluyten: men segt gemeynlijck, dat hy hem sacht spiegelt, die hem aen eenen anderen spieghelt; ende nochtans, dit exempel van Joannes Hus niet tegenstaende, so wasser int leste Concilie van Trenten een Bisschop so vermeten, dat hy wel dorste seggen, dat men den Paus niet en behoorde te noemen de alderheylichste Vader, dan slechts, de h. Vader: aenghesien dat Christus Godt sijnen hemelschen Vader anders niet ghenoemt en heeft dan h. Vader ⁽¹⁾; ende dat de Paus niet en conde grooter wesen dan Godt, wiens stadthouder hy sich roemde te wesen.

Maer hadde de selve Bisschop sijnen mondt niet balde ^* toeghestopt, dat woordt hadde hem wel suer opgecomen: want men wilde hem van stonden aen, in een gat wijsen, daer hy des Paus macht wel beter hadde leeren bedencken. Diesgelijcks oock, hadde sich de Bisschop Petrus Paulus Vergerius, met sommighe andere kijverkens, niet in tijts wech gepackt, men soude met hen al even ghelijck ommegespronghen hebben, als men met Joanne Hus te Constantien ghedaen hadde: want al was hy een Bisschop, jae hadde oock te vooren een legaet ende stadthouder des Paus gheweest, nochtans soo moeste hy weten, dat de Bisschoppen, Prelaten ende Cardinalen aldaer niet gheroepen en waren, om haren h. Vader ^{(2) (3)}

(1) Int Concilie van Constantien, in de 15. sessie.

* Var. Haest.

(2) Joan. 17.

(3) Leest hier van Petrum Paul. Verg. welcke in dat Concilie selve lange tijt gheweest is.

[p. 75]

ende schepper de Paus van Romen te controleren, ende vele min om uyt de brieven Pauli, Magnificat te willen corrigeren, dan slechts om met Inclinato capite ⁽¹⁾, te segghen Placet ⁽²⁾, op 'tghene dat haer van der h. Vaderen weghen mochte voorghedragen werden, ende voorts het broodt uyt de schimmel te helpen eten, ghelijck als over langhe een poëte van hen ghepropheteert heeft, segghende:

Nos numerus sumus et fruges consumere nati: etc.

Dat is te segghen:

Wy meerderen 't ghetal, ende connen niet vermeten,
Anders dan dat wy 't broot uyt't schimmel helpen eten.

Nu dan, soo de Bisschoppen ende Prelaten anders gheene stemme int Capittel en hebben, maer worden slechs voor cijphers gherekent, om den hoop groot te maken, hoe vele min sal den leeken alsulcks ghegunt worden, die doch aldaer noch int brouhuys noch int backhuys gesien en zijn? In summa, het Concilium en wordt niet generael oft aecumenicum ghenoemt, om dat een yeghelijck sijnen snater soude daer in comen steken. Waerom dan? Om dat het ons afbeeldt, ende als een batement ofte schouspel voor ooghen stelt ende representeert de alghemeyne ende generale Kercke Gods, die gants ende gaer nae de stemme haers herders, namelijck des Paus van Romen, staet: ghelijck als van den voorseyden Cardinael Polus wel ghemerckt ende aengheteeckent is. Ende het wordt oock opentlijck verclaert in de bullen des voorseyden Conciliums van Trenlen ⁽³⁾, als dat het is ende wort te rechte ghenoemt een generale oft alghemeyne Concilium, uyt dier oorsaken, dat alle Christenen int ghemeyne schuldich zijn dat selve Concilie te houden, ende te celebreren met devote gebeden. Ende tot dien eynde worden

(1) Dat is, met geneychden hoofde.

(2) Dat is, het staet ons wel aen.

(3) In de Bulle der Indictie des Conciliums, welcke begint aldus: Quum Prophete vox. ende is uytghegaen anno 1549. den 6. decembr. uyt den naem des Paus Pauli de derde.

[p. 76]

sy ernstelijc van den Paus vermaent, dat sy sullen te biechten gaen, ende voorts des woensdaeghs, vrydaeghs ende saterdaeghs vasten, ende dan des sondaeghs hoochtijdt houden, in de processien gaen proncken, ende hare aelmissen gheven: oft ymmers ten minsten vijf Paternosters ende vijf Avemarien lesen, ende daer door ontfanghen een volcomen aflaet van alle zonden, etc. [Is dat niet al de wereldt genoegh?] Wat souden sy meer connen ghewenschen? Want aengaende te sitten int Capittel, ende aldaer Sententiam sub verbo Placet proferre, dat is, Amen te segghen, ende toenicken op 't gene datter voorgehouden wordt ⁽¹⁾, dat is alleen den ghenen gheoorloeft, dien het van rechts weghen toecomt, oft uyt een sonderlinge privilegie ende voordeel gegunt wordt, als namelijck, den eerweerdighen broederen des Paus, te weten, den Bisschoppen ende Eertzbisschoppen, ende sijne geliefde sonen, den Abten, ende andere dierghelijcken, soo als hy het selve uytleght (in de bulle Indictionis). Daeromme hadden voorwaer de Duytsche Vorsten ende Protestanten groot onrecht, als sy seyden, dat het gheen vry ende generael oft alghemeyn Concilium was. Want een schaep soude dat wel met een ooghe mercken, dat het hen, noch niemant ter weerelt, verboden en was, tot Trenten te comen, om haer geldeken aldaer te verteeren, ende het Concilium selve te houden ende te celebreren, met missen te hooren, met vasten, ende met vijf Paternosters ende vijf Avemarien te lesen; ja, den vollen aflaet werde hen also wel gegunt, als eenige Bisschoppen ende Prelaten die daer waren. Maer het en was daer niet, daer de mosschelen laghen: sy souden gheerne stemmen int Capittel ghehadt hebben, ende niet alleen met dat woordeken Placet hare meyninge verclaert hebben, maer ooc vryelijck ghedisputeert, ende schriften byghebracht hebben; jae sy wilden goetrondt, dat de Paus het hooft ende President des Conciliums niet zijn en soude, maer dat men alle dingen uyt het

(1) Dit zijn de woorden der Bulle der Indictien.

[p. 77]

woordt Gods soude besluyten. Maer, beloy, de h. Vaders ende de Paus waren noch soo geck niet: sy saghen het al dieper in. Want hadden sy dat gareel eens om den hals ghetoghen, soo waren alle hare spillen t'samen in de asschen ghevallen, ende alle de Roomsche Kercke en soude niet eenen verrotten appel meer ghegolden hebben. Neen, neen, sy sullent hen wel wachten: want dit punct sal men haer uyt den handen niet rucken, als dat alle Concilien lam, creupel ende blindt, ja gants machteloos zijn, soo verre als de h. Paus van Romen daer over niet en presideert, ende het selve nae sijn goetduncken stuert ende regeert. Want hy [de] ist ooge ende vijf sinnen van alle Concilien; daerom ist int voorsz. Concilie van Lateran ⁽¹⁾ wel voorsichtelijck besloten gheweest, dat, jae oock alle Cardinalen, Bisschoppen en Prelaten, jae al waren sy alle ghelijck als heringen op een ghepackt, en connen gheen Concilie, sonder de authoriteyt, verwillinghe ende bevel des Paus houden, ende soo sy het doen, sy zijn enckel, ketters ende godloose menschen, ja worden by Core, Dathan, ende Abiron vergheleken. Het selve was oock te vooren alsoo bestemt ende ghesloten van den h. Vader Pelagio de tweede, opentlijck verclarende, dat alle Concilien, die sonder des Paus verwillinghe ende bevel worden ghehouden, zijn voor gheene Concilien te achten, maer voor Conciliabulen, dat is te segghen, voor rotterijen ende onbehoorlijcke vergaderinghen ⁽²⁾.

Ende dat is het selve, dat de Pausen Marcellus, Julius, Damasus, Gregorius, Symmachus, ende meer andere, oock hebben eendrachtelijck verordonneert ende ghewesen: ghelijck als men int boeck der Decreten, in de 17. distinctie claerlijc sien mach ⁽³⁾; daer het oock met der Schrift bevesticht wordt, dewijle datter geschreven staet: Ick hebbe gheseyt, ghy zijt Goden. (Psalm. 81.), item, al wat ghy op de aerden

(1) Siet de Bulle des Conciliums van Lateran, uytghegaen anno 1512. in den naem des Paus Julii de tweede.

(2) Dit staet in de boecken der Concilien int 2. boeck, ende in de decreten, cap. Multis de uno. dist. 17.

(3) Cap. Synodum. in de 17. Dist.

[p. 78]

bindt, dat is in den Hemel ghebonden, etc., ende staet noch met goede stercke redenen ghegrendelt. Want de eerweerdighe broeder Thomas Vio heeft in het voorseyde Concilie van Lateran opentlijck verclaert ⁽¹⁾, dat de ghene die den Paus onder de Concilien willen dwinghen, doen effen ghelijck als de ghene die de Vader sijnen kinderen, het hooft den voeten, de veltheer sijnen lantsknechten, ende de schaepherder sijnen schapen wil onderworpen. Soo dat nu Christus in de Concilien niet meer ghesien en wordt, noch sijn woordt yet meer gelden mach: maer de Paus alleen heeft alle het bevel ende heerschappije. [Gelijck als men in de tapisserijen van de goede Catholijcksche Roomsche Amsterdammers, die sy in haer kercken hanghen, wel claerlijck sien mach: daer Christus in S. Peeters schip, boven inde meerse als een putger geseten is: maer den Paus van Romen stiert alleen het roer, ende die Cardinalen ende Bisschoppen dienen hem voor boodtghesellen.] Hy is alleene ^* de werveldraeyer, ende hy beschicket al. Ende daer uyt werdt [in 't voorsz. Concilie van Lateran seer aerdichlijck] ghewesen, dat het Concilie van Pisen, vergadert sonder des Paus verwillinghe, en was geen vergaderinghe van Jerusalem, maer den torren van Babel, dat is te segghen, een verwerringhe ende confusie. In summa, het blijckt claerlijck, dat alle Concilien ende ordonnantien ter weerelt, niets en vermoghen teghen het gheweldt des Paus, ende teghen de authoriteyt der Kercken: want sy is de roede al ontwassen, sy en vraeght nae geen Schriften noch Concilien: sy heeft den heylighen Gheest al in de mouwe stekende, ende mach doen al wat haer ghelieft.

Ende daerom ist, dat soo wanneer de Paus van Romen eenighe bullen laet uytgaen, soo hanght hy daer ghemeynlijck dese clausula oft dese slot-reden by:

(1) Siet 't voorseyde Concilie van Lateran, in de 2. Sessie.

* Var. Alsoo dat de Paus van Roomen in alle Concilien alleene de werveldraeyer is, ende alles na syn hooft beschickt

[p. 79]

Non obstantibus constitutionibus et ordinationibus apostolicis, caeterisque contrariis quibuscunque.

Dat is te segghen:

Niet teghenstaende alle ordonnantien, instellinghen ende gheboden der Apostelen, noch eenige andere dinghen ter weerelt, die daer teghen souden moghen strijden.

Ghelijck als het merckelijck blijcken can, uyt de bulle des Paus Pauli de derde, uytgegeven int Concilie van Trenten, int jaer M. D. xliii. den 23. februarii. So en geeft hy dan alle den Apostelen, ende alle heylighe Vaderen, noch alle Concilien, niet een goet woordt; ja hy geeft hen al te samen het lavuyt, ende gaet met het sijne voort: want anders oock, soo dit niet en ware, ^* ick en gave niet een soone voor alle de macht ende authoriteyt der heyligher Roomscher Kercken.

Want, in den eersten, souden haer de ketters met het Concilie van Mantuen voor het hooft slaen, het welcke gehouden is gheweest onder den Paus Alexander de tweede, in teghenwoordicheyt des Keysers Henrici de vierde; daer het besloten werde: dat alle die met Simonye, dat is te segghen, met gelt ofte gunste, tot eenighe gheestelijcken ampt ende officie ghecomen zijn, moeten afgheset worden. Ende, o schoone Moeder Gods, waer is heden te dage Capellaen oft Beneficiant, Bisschop oft Cardinael, die sonder gelt ende sonder gunste wort aenghenomen?

Ten tweeden, souden sy ons met dat Concilie van Romen willen plaghen, dat in de tijden des Keysers Phocas ghehouden werdt, ende onwederroepelijck verordende, dat alle de ghene, die met ghiften ofte gaven, ofte met eenighe gonsticheyt, tot een Bisschops mijter gheraeckt zijn, souden werden verbannen ende gheexcommuniceert. Jae liever jae, dat de Concilien den ramp hebben moeten, eer dan dat de h. Kercke daer onder soude moeten staen.

* Var. Souden de Concilien yets konnen gelden tegen de macht der Paus, ick.

[p. 80]

Daer nae, mochten sy ons het Concilium Triburinum voor de neuse stellen, welck verbiedt, dat men gheen gelt ontfanghen en sal voor de begraeffenisse. Wat goet jaer, wie soude van dien cost willen eten?

Daer by souden sy voeghen het Concilie van Basel ⁽¹⁾, daer uytdruckelijck ende wel scherpelijck verboden wordt: dat het Roomsche Hof gheen gelt met allen sal moghen eysschen voor eenighe bestedinghen, collatien, dispensatien, electien, postulatien, presenteringhen, noch voor eenighe andere kerck-ampten, proven, beneficien, wyinghen, benedijdingen, noch selve voor het pallium oft bisschopsmantel: jae oock niet onder het decksel van bullen, zeghelen, oft annaten te betalen, met wat voorwendinghe oft verwe sulcks oock gheschieden mochte. Ey liever: wat een eclypsis soude dat in der Paus borse maken?

Sy souden oock met het Concilie van Mentz willen voortcomen, het welcke ghehouden werdt in de tijden Caroli Magni; ende daer werdt gheboden, dat men soude wedergheven ende restitutie doen van alle de goederen, die den Kercken ende gheestelijckheyt by testamenten naeghelaten zijn, met eenighe naedeel ende vercortinghe der erfghenamen. Gans muysenesten, dat ware voorwaer een al te bitteren pilleken.

Voorts souden sy ons bestormen met het Concilie van Lateran, daer het van den Paus Nicolaus de tweede, ende veerthien Bisschoppen, seer statelijck ende onwederroepelijck besloten is, dat de Paus van Romen sal moeten vercoren worden door het kuerstemmen des gantschen volcks int ghemeyne vergadert, t'samen met de gheestelijckheyt ende Cardinalen; ende soo daer bevonden wordt, dat hy door eenighe gunsticheyt, giften oft gaven, oft met eenighe andere onbehoorlijcke practijcken daer toe ghecomen is, soo sal hy niet allen verbannen wesen, maer oock voor een eerloos ketter, ende voor een afghevallen ende apostaet gehouden worden, so dat men hem

(1) Basiliensis, in de 21 sessie.

[p. 81]

sal mogen met gheweldt uyt sijnen stoel drijven, etc. Ghesellen, hoe soude dat toegaen? Hiermede mochten sy wel de gantsche heylighe Roomsche Kercke [met den neuse in d'asschen stooten, ende] uyt den gronde verderven. [Jae van de Roomsche Apostolische Kerck souden sy de apostatische Kercke maken.]

Daerenboven souden sy noch willen bewijsen, dat de Paus Eugenius is van het Baselsche Concilie wettelijck verwesen gheweest voor een verdoemt ketter, ende eerloos boeve, ende voor een misdadighe boose schelm, ende van sijnen stoel afghesettet; welcke nochtans naderhandt met lieflijcke consten ende practijcken der simonije, ende met gheweldt wederomme in sijnen stoel geholpen is geweest; ende van hem zijn voort alle de Bisschoppen, Cardinalen ende Pausen, jae alle papen te ghelijck, die noch tot onsen tijden zijn, als een hoop bigghen uyt een vruchtbare seughe uytgesproten; welcke souden alle te hoop [te] verbannen zijn, ende voor ketters ende godloose boeven gehouden moeten worden, soo de Concilien yets conden gelden, teghen de authoriteyt ende weerdicheyt des Roomschen stoels, ende onser Moeder der h. Kercken; dat soude voorwaer al te afgrijselijck wesen. Ende daerom moeten wy van noodts weghen besluyten, dat de Concilien de h. Kercke niet en connen meesteren, noch met hare ordonnantien ende gheboden eenichsins dwingen, niet meer dan een spinnewebbe soude connen een exter oft craey bedwinghen ende bestricken. Maer alle Concilien moeten de h. Kercke onderworpen wesen, ghelijck een gehoorsaem kindt sijne moeder onderworpen is, ende moeten altijdt na hare pijpen danssen.

Daerom als dese ketters ende Hugenosen vele Concilien over hoop brenghen, om haer leere teghen de Roomsche Kercke te bevestighen, sy breken voorwaer haer hooft ^* te vergheefs. Sy moghen vast praten, dat het Concilie van Eliberium in

* Var. Sy breken haer selven den kop, enz.

[p. 82]

Spaengien ⁽¹⁾, gehouden ontrent het jaer 300, in de tijden van Constantinus de Groote, heeft uytdruckelijck verboden, dat men gheen beelden in de kercken en soude hebben, noch oock eenichsins schilderen oft afmalen 't ghene dat men aenbidt ^*. Waer in het twaelfde Concilie van Toledo, twee Concilien van Constantinopolen, namelijck, het een onder Constantino de vijfde, ende het anderde onder Constantino de seste, ende oock een Concilie in Vranckrijck ^** onder Carolo Magno, gantschelijcken overeen stemmen. Maer wy en hooren aen die oore niet. Sy moghen oock vast voorgheven, dat het Concilium Aurasitanum ⁽²⁾ de vrye wille des menschen ende de rechtveerdichmakinghe der wercken gantschelijck omgestooten heeft, leerende dat alle onse salicheyt, alle goede wercken die wy doen connen, ende alle onse vermoghen, de enckele loutere ende onverdiende ghenade Gods behoort toegheschreven te zijn; ende dat het in onse natuerlijcke cracht niet en is, ons selven tot de genade te bereyden, maer dat wy het alles uyt milde gave des gheests moeten bedelaersche wijse ontfangen. Sy doen verloren moeyte, ende is effen soo veel, als oft sy de locht ontween sloegen: want wy en achtent doch niet.

Daer nae moghen sy vast tot ghetuygen nemen de Concilien Africanum ⁽³⁾ ende Milevitanum ⁽⁴⁾, in de welcke de heylighe Augustinus sich heeft laten vinden, om alle de verdiensten der Heylighen te schande te maken: mits aldaer met duydelijcke schriften beweert ende besloten is geweest, datter geen mensche op aerden soo heylich is, noch oyt gheweest is, behalven Christum alleen, die niet selve met zonden besmet en zy gheweest, ende behoeftich om stedes voor verghevinghe sijner eyghener misdaden te bidden; soo vele schilt het, dat

(1) Int 36. cap. des concil. Eliberii.

* Var. Bidt.

** Var. Van Vranckrijck.

(2) Int eerste boeck der concilien. solid. 6. 27. cano. 3. 4. 5. 6. 7. 8 9. 10. ende alle navolghende, tot 25. toe.

(3) Concilium African. can. 81. 82. 83.

(4) Milevitan, canon. 3. 4. 5. ende in de decreten, can. placuit ut quicunque, can. quisquis dixerit gratiam. De consecr. dist. 4.

[p. 83]

den Heylighen eenigen roem der verdiensten soude overgebleven zijn. Maer het is om niet, wy en willen haer ghetuygenisse doch niet aennemen.

Ende voorts, dat sy ons vele nae roepen, dat het eerste Concilie van Niceen ⁽¹⁾ het ghebruyck der wettelijcker huysvrouwen den priesteren heeft toeghelaten; ende dat het Concilium Gangrense ⁽²⁾ heeft swaerlijck vervloeckt ende verbannen alle de ghene, die onder het decksel van een clooster, religie oft priesterlijcken ampt, hare huysvrouwen verlaten, oft den houwelijcken staet versmaden; waer mede het Concilium ghenaemt Sexta Synodus ⁽³⁾ over een comende, noch daerenboven besloten heeft, dat men van gheen priesteren de belofte der reynicheyt soude vorderen, soo sy uyt haer selven daer toe niet ghewillich en waren: dat is altesamen voor een doofs mans deure gheclopt.

Dat sy ons oock uyt het selve Concilie Gangrensi ⁽⁴⁾, ende uyt het Concilie Ancyrano ⁽⁵⁾, bynae op de tijden des Concilii Niceni ghehouden, willen wijs maken, dat men de ghene niet straffen noch verdoemen en mach, die vleesch eten op eenen vrijdach oft in de vasten; jae, dat men in saken van houwelijcken ende van spijsen ⁽⁶⁾, de conscientien met gheene nieuwe wetten verbinden mach, is al van Heermans droomen. Wy en willent doch niet wijs worden.

Ende dat sy vele pocchen op de eerste Concilien van Niceen ⁽⁷⁾ ende van Constantinopolen ⁽⁸⁾, om dat sy geordonneert hebben dat de Roomsche Bisschoppen over sijne palen (namelijck het landt dat ontrent Romen gheleghen is), gheen gebiedt

(1) Siet de kerckelijcke historie Socratis int 11. cap. des 1. boecks, ende Sozomeni int 23. cap. des 1. boecx, ende de decreten, cap. Nicena Synod, dist. 31.

(2) Concil. Gangrense, can. 1. 4. 9. 10. 14. ende in de decreten, cap. Si quis discernit. Dist. 28. cap. si quis nuplias. cap. si quis vel virginitatem. cap. si quis propter deum dist. 30. ende cap. si quis vituperat. dist. 31.

(3) Siet de decreten, cap. quoniam in Rom. dist. 31.

(4) Concil. Gangrense. cano. 2. ende staet in de decreten, cap. si quis carnem. dist. 30.

(5) Concil. Ancyr. cap. 23.

(6) Concil. Gangrense, in de conclusie des Conciliums.

(7) Concil. Nicenum, int 6. canon: soo alst Ruffinus verhaelt in sijn historie.

(8) Concil. Constantinopol. can. 2. beginnende aldus: Qui ultra quamque diocesim sunt Epis., etc.

[p. 84]

noch jurisdictie hebben en sal; ende voorts op het Concilie van Afriken ⁽¹⁾, aldaer de valscheyt der Roomscher Pausen Sozimi, Bonifacii ende Celestini gheopenbaert is gheweest (die met valsche voorwendinghe des Conciliums van Niceen, hare heerschappije sochten te beweeren), ende is verboden, dat men te Romen, noch over de zee, eenighe twistighe sake soude betrecken noch appelleren, het welcke in het Concilio Milevitano ⁽²⁾ oock is bevestighet gheweest; wy hebben al te langhe voor de honden gheloopen, om daer van verschrickt te zijn. Daerom moghen sy de kinderen gaen verveeren, met het ghene ^* dat sy uyt het derde Concilie van Carthago ⁽³⁾, ende het Concilie van Afriken ⁽⁴⁾ oock voorthalen: als dat niemandt sich soude mogen een overste der Bisschoppen laten noemen, noch de opperste Bisschop oft hooghe priester. Jae liever jae, wy hebben onse antwoordt al ghereedt, als dat men gheene Concilien ter weerelt mach aennemen, jae, al waren sy schoon met schriften des Bybels, ende met ghetuyghenissen der oude Vaderen rondtom bemuert, ten zy ⁽⁵⁾ dat sy met de h. Roomsche Kercke wel over een sluyten. Want sy heeft een volle macht, om alle Concilien te veranderen, bondeloos, nietich, ende van geender weerden te maken, als haer goetduncket, ende om de selve uyt te leggen nae hare beste gheleghentheyt, jae over aers over bol te doen tuymelen, soo het haer te passe comt. Ende daerom dat men vele wil teghenwerpen de ordonnantien der Pausen Gelasii ⁽⁶⁾ ende Hilarii ⁽⁷⁾, welcke segghen dat de Roomsche stoel den Concilien meer dan yemandt anders onderworpen is, oft het

(1) Siet het Concilie van Afriken, int eerste boeck der Concilien, daer hebdy dese ordonnantien, can. 92. ende int eynde des Conciliums staen de brieven des Conciliums aen de Pausen Bonifacium ende Celestinum.

(2) Concil. Milevitanum, cap. 22. Siet oock Cau. presbyteri, 11. quest. 4. ende ca. placuit ut presbyteri, 2. quest. 6.

* Var. Midtsgaders oock het gene dat sy...... Afriken voorthalen.

(3) Concil. Carthaginen. 3. cap. 26.

(4) Concil. Africanum, cap. 6. ende in de decreten, cap. prime sedis. dist. 99.

(5) Cap. Constitutiones, distinct. 10. cap. Nulli fas est. dist. 19.

(6) Cap. Confidimus. 25. quest. 1.

(7) Cap. Nulli, 25, quest. 1.

[p. 85]

Concilie te Basel, daer besloten werde, dat het Concilium is boven den Paus, jae mach den Paus afsetten, dat en can al niet maken. Want alle de bullen ^* die men op dit dack werpen can, worden met een half woordt lichtelijck afghekaetset, namelijck:

Salvo in omnibus jure Romanae Ecclesiae:

Dat is te segghen:

Behoudens in alle dinghen het recht ende de nutticheyt der Roomscher Kercken.

Want dit is de steert van alle Concilien, waer syse mede dwinght, ende als met eenen wervel ommedraeyt, al waer syse hebben wil.

* Var. Alle de ballen.

[p. 86]

Dat V. capittel.

Bewijsende dat de canones ende decreten der Pausen, de Roomsche Kercke oock niet en verbinden; maer dat sy boven alle decreten is, ende mach de selve breken ende te niete maken, so het haer goetdunct.

Het selve moet men ooc verstaen van alle de voorighe decreten ende canones der overleden Pausen: want al ist schoon dat sy sijn instellinghen des h. Gheestes ⁽¹⁾, die niemant en mach wederspreken, soo dat wiese overtreedt, die is buyten het Catholijcksche ende Apostolische gheloove, nochtans en connen sy daerom de macht der Kercken gheensins bepalen noch besluyten. Waerom? Want daer is een ghemeyne reghel, van de h. Kercke voor een ongetwijffelt artijckel des geloofs aenghenomen ⁽²⁾, als dat de Roomsche Kercke is de gene die den pauselijcken decreten alle hare macht ende authoriteyt verleent, behoudelijck altijdt, dat sy selve daer aen gheensins verbonden noch verplicht en is, overmits sy macht heeft, alsulcke decreten ende ordonnantien te maken, alst haer gelieft,

(1) Cap. Violatores. 25. quest. 1. - Cap. Nemini, 17. quest. 4. - Cap. de libelis. distin. 20. - Cap. Nulli fas est. dist. 19.

(2) Dit staet met uytghedructe woorden int cap. Ideo permittente. ff, his ita. 25. quest. 1. - Siet oock cap. preceptis. dist. 12. ende cap. Si quis 17. quest. 4.

[p. 87]

als wesende het hooft over alle Kercken, van het welcke niemandt en mach discorderen: derhalven, soo gunt sy ende geeft den decreten volle macht ende authoriteyt, met dit bespreck, dat sy selve daer onder niet buygen en sal, maer sal moghen daer teghen doen, soo wanneer het haer goet duncket. Effen gelijckerwijs als Jesus Christus het volck onderwese, als hebbende macht, authoriteyt ende aensien uyt hem selven, ende niet als de schriftgeleerden oft phariseen ^*, die daer niet [met allen] en dorsten toe noch af doen. Want alsoo gaet het oock met den Pausen toe: sy geven den decreten hare macht, nochtans mogen sy als meesters ende wetgevers, tegen hare eygene wet ende decreten selve doen, als sy willen. Ende daerom besluyten de decreten oft canones niet met allen, anders dan met desen aenhanc, dat de Roomsche Kercke altijt sal mogen het selve uytleggen nae hare goetduncken; ende hier uyt comt het, dat men in alle decreten een van dese steertkens byset: behoudens het recht der Roomscher Kercken; oft, ten ware dat het de Roomsche Kercke anders gheviel, etc. Want, ghelijck als de hooghberoemde jurist Philippus Decius ⁽¹⁾ gheschreven heeft, alle decreten ende canones zijn den Paus van Romen van Gods weghen onderworpen. T'is wel waer, dat de h. Vaderen ende Pausen Gelasius, Felix, Sozimus, Urbanus ende Leo de vierde ⁽²⁾, hebben besloten, dat alle pauselijcke decreten ende ordonnantien, strijdende tegen de oude decreten ende voorighe canones, sullen bondeloos ende van geender weerden wesen; ende dat Gregorius oock diesghelijcks geordonneert heeft, dat soo een Paus wilde dat men sijne drecketen soude onderhouden, soo moeste hy oock wederom der voorgaender Pause drecketen. Maer hier op seydt de glose: Hoc non credo ⁽³⁾, dat is, ick en gheloove dat

* Var. Ende phariseen.

(1) Philip. Decius int cap. 1. num. 49. de constitu.

(2) Cap. Confidimus, 25. quest.. 1. cap. constitutiones, dist. 10. cap. contra statuta. cap. sunt quidam, 25. quest. 1. cap. ideo permittente. 25. quest. 1. cap. justitie. 25. quest. 1.

(3) Op het voorschreven cap. constitutiones, dist. 16.

[p. 88]

niet. Is dat niet met goet bescheyt geantwoordt? Derhalven soo moghen wy vry besluyten, dat de heylighe Kercke met gheene drecketen wil ghebonden oft verstrickt zijn. Sy slacht de katten, sy en can niet bedwonghen zijn. Want anders mochten de ketters ende Hugenoosen de heylighe Kercke met hare eygene decreten verworgen: want sy souden voortbrenghen den canon, ⁽¹⁾ Utquid. Canon: Prima quidem. Canon: Non hoc corpus, ende andere dierghelijcken, om te bewijsen, datter slechts maer eene gheestelijcke spijse voorhanden is in het Sacrament, welcke wordt met den gheloove, ende niet met de tanden ghenut ende ghegheten.

Voorts, souden sy voort-comen met het decreet in capit. Legimus. ff. quid enim. Dist. 93, om te toonen, dat alle Bisschoppen eene even ghelijcke macht hebben, in wat plaetse dat sy zijn moghen, te Romen oft te Eugubien, ende daer door soude alle de macht des Paus lam ende creupel worden, 't welck waer een groot verdriet. Sy souden met het decreet int capittel Ubinam. Dist. 96. willen bewijsen, dat sy oock in de Concilien behooren te comen, ende stemme int Capittel te hebben, soo wel als de ghesmeerde Papen, het welcke mochte een groote confusie inbringhen. Sy souden willen met het decreet des Paus Gelasii beweeren ⁽²⁾, dat men den leecken oock den kelck des Sacraments behoort uyt te deylen, nae het bevel Christi: midts dien Gelasius voor grouwelijcke godslasteraers ende kerckendieven scheldet de gene, die het uytgedructe gebodt Christi van dies wegen niet nae en comen. Sy souden met 't decreet int cap. Placuit. de consecra. Dist. 4. de vrije wille om den hals brengen. Sy souden de oorbiechte van cante helpen ⁽³⁾; het verbodt des houwelijcks ⁽⁴⁾

(1) De consecrat. dist. 2.

(2) Cap. Conperimus. de consecra. dist. 2.

(3) Dat den leeken den kelc behoort, cap. Petrus. cap. Lachryme. cap. sacrificium. cap. dici cap. Magna Pietas. cap. Facilius. ca. Se indite. ca. Convertimini ende andere meer, de Penitent. dist. 2.

(4) Ca. Si quis docuerit. cap. Si quis discernit, dist. 28. ende cap. Si quis nuptias. dist. 30. cap. Nicena. cap. si quis vituperat. dist. 31.

[p. 89]

den priesteren gedaen, crachteloos ende te niete maken; het onderscheydt der spijsen wech nemen ⁽¹⁾; jae de vastelavondt ende de graef van half vasten van boven neder uyt de venster werpen, ende den neck breken.

Daeren boven souden sy alle de Bisschoppen ende Prelaten, alle Apten, Monicken ende Canonicken ⁽²⁾, van hare rijckdommen, wellusten, ende goede dagen berooven, ende soudender arme sackbedelaers van maken, om datter met uytghedruckte woorden in de decreten verboden staet, dat de gheestelijcke lieden geene rijckdommen mogen besitten. Ende alsoo souden sy den h. Vader den Paus van alle het patrimonium oft erfgoederen, daer hem S. Peter by sijn testament met groote overvloedt in beervet heeft, anders niet laten houden, dan sijne devijse oft spreeckwoort:

Aurum et argentum non est mecum.

Dat is te segghen:

Ick en hebbe goudt noch silver by my.

Ende in stede dat hy nu eenen rijcken Godt is, souden sy van hem eenen armen duyvel maken. Voorts souden sy alle de Papen ende Capellanen, alle Monicken ende Bagijnen, in hare capellen, prochien ende cloosteren drijven, ghelijck als men eenen hoop swijnen in eenen stal drijft, uyt de cracht van het decreet, Cap. Clerici caus. 14. Quest.. 4. ende Cap. Pervenit. Distinct. 86, ende andere dierghelijcken meer, die in de 86. distinctie gheschreven staen.

Ende dat noch het alderarghste is, sy souden willen beweeren, dat alle de Papen, Monicken ende Canonicken, ende alle den helschen gheschoren ende gesmeerden hoop, zijn verbannen eerloose ketters, ende meyneedighe afvallighe dieven; ende dat alle Cardinalen, Bisschoppen ende Pausen, hare

(1) Ca. Delitie. ca. Quisquis. ca. Quod dicit. dist.. 41. cap. Si quis carnem. ende cap. Si quis Presbyter. distinct. 30.

(2) Cap. Clericos. cap. Pastor. ca. Viduas. 1. quest. 2. cap. gloria Episcopi. cap. concesso. 12. quest. 2. ende cap. duo sunt genera. cap. Cleric. 13. quest. 1.

[p. 90]

officien, ampten ende prebenden, dadelijck ^* ende Ipso facto verbeurt hebben, navolghens de decreten, in het capittel: Si quis. Dist. 69. Cap. Nullus. Cap. Baptizando. 1. Quest. 1. Cap. Quicquid. Cap. Placuit, ende andere ontallijcke, die al te langh waren te verhalen. Daer uyt soude onse Moeder de heylighe Kercke gantsch beroyt werden, ende berooft van alle hare schoone schatten, rijckdommen, eerlijckheyt ende weerdicheyt, ende soude haer gheloove heel verliesen, ende banckeroet moeten spelen, om ten laetsten erghens in een gasthuys hare jammerlijcke ende ellendighe daghen over te brenghen.

Daerom, een yeghelijck, die een goet ende ghetrouwe ondersaet der heyligher Kercken wil wesen, die sie wel toe, dat hy om gheenen waerom, de decreten soo hooghe verheffe, datter de heylighe Kercke onder soude moeten buyghen; maer late altijdt sijn lieve Moeder onbedwonghen ende onverhindert blijven, ende vrijen oorlof hebben, om van alle decreten, canones, schriften ende ordonnantien, te moghen dispenseren, ordonneren, sententieren, disposeren ende reserveren, ende in summa, den duyvel op een kussen binden: want sy en wil doch niet bedwongen wesen, ende slacht dese oude vossen, daer gheen touwe aen te belegghen en is; sy weet over alle tuynen ende haghen, over alle sloten ende grachten, over alle palen ende percken fijn te springen, ende en heeft anders gheenen reghel, dan haer eyghen goetduncken, haer devotie, hare goede intentie, ende in summa, haer beste nut ende profijt.

* Var. Doodelijck.

[p. 91]

Dat VI. capittel.

Aldaer besloten wordt uyt de voorgaende, dat de nutticheyt ende het profijt der Roomscher Kercken, is de eenighe reghel ende richtsnoer van alle schriften, decreten ende Concilien.

Daerom moghen wy vry besluyten, ende van alle 't ghene ^* dat voorseyt is, eenen ghewissen ende onfeylijcken generalen reghel uyt maken, dat noch de heylighe Schrift des Ouden ende des Nieuwen Testaments, noch de uytlegginghe ende leeringhen der oude Vaderen, noch Concilien, noch decreten, noch eenige schriften of ordonnantien ter weerelt, moghen enckelijck ghehouden werden voor den sekeren reghel des gheloofs, daer de kercke aen soude verbonden wesen, noch oock voor de traditien oft aenghevingen der h. Kercken, die alle Catholijcksche menschen op straffe der verdoemenisse schuldich zijn te ghelooven. Maer de nutticheyt ende profijt der heyliger Roomscher Kercke, is de eenighe, opperste ende aldersekerste reghel ende richtsnoer, daer men alle Schriften, Concilien, ordonnantien ende decreten, nae richten ende passen moet; jae het is de schietpinne, het wit ende de doel, daer alle goede Catholijcksche kersten menschen alle hare pijlen na

* Var. Ende uyt alle 't gene.

[p. 92]

ramen moeten, ende haer ooghmerck stellen. Daeromme, so de heylighe Schrift onse lieve Moeder de Roomsche Kercke te passe comt, sy machse ghebruycken; soo de Concilien haer dienstich vallen, sy mach sich daer op beroepen; soo de Vaderen wat seggen dat hare sake vorderen can, dat mach sy aengrijpen, ende het ander ^* laten varen; item, soo de decreten haer vorderlijck zijn, sy machse oock in weerden houden, ende in gelijcker graedt stellen met het woordt Gods. Maer soo de Schrift haer teghen valt, sy salder een glose op vinden, oft een allegorie, ende alsoo de sake met een blauwe huycke omhangen; soo de Vaderen haer te onpasse schrijven, soo wijst sy haer de deure, ende laetse loopen; soo de Concilien tot haren nut niet ghesloten en zijn, sy mach daer andere Concilien tegen stellen, ende alsoo d'eenen donder met den anderen verdrijven; so de decreten haer oock eenichsins hinderlijck vallen, tot onderhoudinghe van haren heerlijcken staet, sy machse vry uytmonsteren, ende stellender een brandtteecken op, dat sy noemt Palea, dat is te seggen, kaf oft stroy; oft ymmers, sy sal daer eene groene sause op maken, ende een glose van Accursius, oft Panormitanus, oft Joannes Andreas op passen, die de sake te rechte brenghen can.

Ghelijck, tot een exempel, als Godt de Heere in sijn woordt verbiedt, dat men geene beelden noch eenige gelijckenissen maken en sal, ⁽¹⁾ dat is alleenlijck voor den Joden gesproken. [Als Christus seyt van den kelck des Nachtsmaels: drincket alle daer uyt, sprekende de selven aen dien hy te voren hadde het broodt heeten eten, dat sal men op alle de Papen verstaen.] Als het Concilium van Afriken (eygentlijcken om de eergiericheyt der Pausen van Romen, die alle twistige saken tot hare kennisse ende ghericht wilden trecken) ⁽²⁾ verbiedt dat

* Var. Ende de reste.

(1) Dit is also in 2. Concilie van Niceen uytgelegt, in Actione 4. ende wort ooc van Eckio in sijn hantboecken also verclaert.

(2) Dit verbodt staet int 1. boeck der Concilien, Concil. Afric. canon. 92. ende brieven der Pausen, die versocht hadden, dat men alle saken tot Romen soude appelleren, volghen int eynde des Conciliums.

[p. 93]

men gheen sake over de zee betrecken noch appelleren en sal, daer sal haren ⁽¹⁾ Gratianus seer gracieuselijcken op gloseren, wtgenomen slechts, so men tot Romen appelleert. Als de Paus ⁽²⁾ Gelasius gebiedt, dat een yeghelijck die het Sacrament Gods niet en wil schendichlijck scheuren, sal het Nachtmael houden onder de twee gestalten, namelijc des broodts ende des wijns, dat sal men alleene verstaen op een yeghelijck pape; [ende] soo voorts in allen anderen.

Ende wanneer sy gheene goede glose vinden en can, om de sake te bewimpelen, soo ist ghenoech te segghen: ⁽³⁾ Non credo, ick en gheloofs niet; oft, ⁽⁴⁾ Hoc antiquum est, dat is oudt, ende gebeurt; In illo tempore, in dien tijdt, etc.; in somma, sy sal eenichsins maken, dat het haer te passe come. Alsoo sien wy dan, dat sy den honichbyen ghelijck is, die gaen op alderley bloemen sitten, ende nemen uyt elck eene, het ghene dat haer nuttich is, om haren Byencorf met lieflijcken honich ne stofferen; ende al wat haer niet en dient, dat laten sy staen. Daeromme het fondament der h. Roomscher Kercken mach te recht eenen Byencorf ghenoemt werden, als wesende een vat om alderley lieflijckheyt in te setten.

(1) Cap. Placuit. ut presbyteri 2. 4. 6.

(2) Cap. Comperimus de consecrat. dist. 2. ende de Glose aldaer op het woordeken Aut integra.

(3) Alsoo antwoordt de glose op't decreet in cap. Constitutionis. dist. 10. daer gheseyt wordt, dat gheene decreten en connen ghelden, die teghen de goede zeden strijden.

(4) Dese uytvlucht brenght de glose op't decreet, dat een yeghelijck sal des Heeren Avondtmael houden soo haest als de Consecratie gedaen is. cap. Peracta de consecratio. distinct. 2.

[p. 94]

Dat VII. capittel.

Waer in bewesen wordt, dat de Roomsche Kercke haer oock behelpen can met de opinien ende leeringhen der oude ketters, om de selve nae te volghen, alst haer gheleghen is ende te passe comt.

Want soo vele schilt het, dat onse lieve Moeder de heylighe Kercke niet en soude derven overschricken de palen der h. Schriften, oft der Vaderen, ende der Concilien of decreten, dat sy haer oock menichmael gaet verlusten in de beemden ende grasduynen der oude ketters, die der h. Schrift ende den Vaderen gants vyandt ende partijdich zijn gheweest, ende van haer ontleent sy seer vele schoone juweelen, om hare ghebousel ende Byencorf op te helpen ende te vercieren. Want het is wel kennelijck ende openbaer, dat sy van den ketter Pelagio gheleert heeft ⁽¹⁾, dat wy nae den val Ade ^*, noch even wel onse vrye wille behouden, ende macht hebben om ons selven salich te maken, ende de gheboden Gods te volbrengen, soo wy ymmers willen; ende dat de genade Gods alleen in onse salicheyt niet en werckt, ghelijck als Paulus leert ⁽²⁾, maer dat

(1) Siet August, int boeck van de ketterijen, ende daer hy teghen de Pelagianen schrijft.

* Var. Van den val Adams.

(2) Ephes. 2.8.9. - Philip. 2.13. - Rom 3.24.9.10.11.6.

[p. 95]

sy slechs daer toe helpt, nae dat wy ons uyt ons ^* selven eerst bereydt hebben; item ⁽¹⁾ dat Christus slechs met sijne doot voor de erfzonde heeft voldaen, ende dat wy voorts voor alle andere dadelijcke ^** zonden, moeten selve ghenoech doen ende volcomentlijck betalen. Van den Messalianen oft Euchiten, ende oock van den Pelagianen ⁽²⁾, heeft sy ghescheppet, dat de Doop ons geene volle Christenen en maeckt, maer is slechs nuttich om de voorgaende zonden af te wasschen, ende ons uyt onse eerste schipbrekinge te helpen; maer soo wy daer nae ⁽³⁾ meer vallen ende schipbrekinge lijden, soo behooren wy een ander plancke te soecken, om ons wederom op een nieu uyt den noodt te helpen. Sy heeft oock van den selven Missalianen ghesogen ⁽⁴⁾, dat sy haer ghetijden, seven psalmen, ende Paternosteren met getal, ende als op eenen kerfstock met bernende keerssen uytmompelen sal, meynende daer mede veel aflaets te verdienen, ende Gode eenen grooten dienst te doen; item, dat sy het speecksel in den Doop gebruyckt, nae dat de Duyvel besworen is, heeft sy daer uyt, dat de Messalianen leerden, dat men den Duyvel met speecsel conde verjagen. Van den Saturnilianen, Ebioniten, Tatianen ende Encratiten ⁽⁵⁾ heeft sy geleert, dat de houwelijcke staet onreyn ende bevleckt is, ende dat de ghene die Gode behagen willen, ende volmaeckt wesen, sich daer van moeten onthouden; item, datter groote heylicheyt gelegen is, in het onthouden oft abstinentie van vleesch te eten, ende sekere andere spijsen te ghebruycken. Hoewel dat sy dese dingen met

* Var. De woorden uyt ons ontbreeken in den tweeden text.

(1) Int Concilie van Trenten, in de 7. sessie, can. 10. ende in de 14. sessie, can. 8.

** Var. Doodelijcke.

(2) Theodoretus int 4. boeck van de ketters.

(3) Ca. Omnes fideles. de consecrat. distinct. 5. cap. Secunda de penitentia. dist. 1. ende int 4. boeck der Sentinien, in de 14. dist. 1. cap.

(4) Theodoretus int 4. boeck van de ketters, ende Epiphanius tegen de ketterijen, int 2. deel des 3. boecks, in de 68. ketterije.

(5) Epiphanius tegen de ketterijen, int 2. deel des 1. boecks, in de 23. ende 30. ketterije, ende Theodoretus int 1. boeck der ketterijen. cap. Proposuisti. distinct. 82. cap. Decrevimus. distinct. 22. cap. Tenero. distinct. 31. ende in de Sententien, cap. 4.

[p. 96]

een ander huycke overtoghen heeft, op dat men niet ghewaer en worde, waer uyt dat sy ghevisschet zijn. Daer nae heeft sy van de Montanisten ontleent ⁽¹⁾ vele nieuwe vastendaghen, die sy op groote straffen inghestelt ende gheboden heeft, beneven oock de scheydinghe des houwelijcx. In der Collyridianen schole ⁽²⁾ heeft sy gheleert, de heylighe Maget Maria aen te bidden, ende haer offerhande op te offeren; van Marcus de toovenaer ende ketter ⁽³⁾, te ghebruycken sommighe Hebreeusche ende andere onbekende namen in haren dienst ende sacrificien; van de Antrophomorphiten, te schilderen Godt de Vader in een ghedaente eens menschen met een grauwe baert; ende voort van de Gnostiken ende Carpocratiennen, Christi ende der Heylighen beelden op te richten, ende met reuck-brandt ende andere manieren van devotien te vereeren; ten zy dat men segghen wil (ghelijck als Eusebius ⁽⁴⁾, beweert) dat dese wijse der beelden-oprichtinghe, van den heydenen her uytgesproten is. Ende ten laetsten heeft sy van Simone den toovenaer ende vader aller ketteren, gheleert de bisdommen ende beneficien, de misse ende alle Sacramenten om ghelt te gheven, sonder nochtans te vercoopen: want het is slechts een contract, dat de juristen noemen Do ut des, dat is, ick gheve om wat te hebben; ghelijck als Simon sijn gelt gaf om den h. Gheest te ontfangen. Soo dat het claer ende blijckelijck is, dat sy sich oock met der ketteren leere ende opinien seer wel behelpen can, ende daer uyt suyghen 't gene dat haer beste dunct, om in haren Byencorf te voeren. Jae sy comt in vele stucken over een met den Alcoran van Mahomet, ende met de Turcksche religie: als namelijck, in vele bedevaerden, in de aenroepinghe der verstorven Heylighen, in de onderhoudinge der vasten, in verscheyden

(1) Apollonius int boeck teghen de Montanisten, alsoo Eusebius verhaelt int 5. boeck, cap. 18.

(2) Theodoretus int derde boeck. - Epiphanius int 2. deel des derden boecx, in de 51. kett.

(3) Theodoretus int eerste boeck - Ireneus int 1. boeck teghen de ketterijen, int 24. cap.

(4) Eusebius int. 7. boeck syner historien, int 18. cap. - Act. 8.10.

[p. 97]

manieren van Monicken, ende in sonderheyt in de leere des vrijen willes, ende der rechtveerdichmakinghe der goeder wercken. Of sy nu het selve van Mahomet ontleent heeft, of datse Mahomet van haer ontfangen heeft, midts dat hy eenen devoten Monick, ghenaemt Sergius, hadde tot sijnen hulper ende medegeselle, dit late ick int oordeel der doctoren van Loven staen. Soo vele ist ymmers, dat men lichtelick mercken can, dat het al maer een Par dominus en is, ende met een sop overgoten; ende dat sy de goede spinsterssen slacht, die uyt alle vlas goet garen connen ghespinnen.

[p. 98]

Dat VIII. capittel.

Aenwijsende dat de Roomsche Kercke oock van den Joden vele dinghen ontleent heeft, die sy als artijckelen des gheloofs drijft ende voorhoudt.

Want aengaende de Joden, die heeft sy in sonderheyt niet vergheten nae te volghen; ende dat blijckt genoech uyt het gene dat onse meester Gentianus in desen teghen woordighen handel verhaelt. Want hy wil beweeren, dat de Transsubstantiatie oft wesentlijcke veranderinghe des broodts in dat ware lichaem Christi, ende des wijns in sijn ware bloedt, can bevesticht worden uyt de getuygenissen der Joodtscher rabbijnen oft meesters. Ende dat is onghetwijffelt: want een van hare rabbijnen, ghenaemt Rabbi Moses Hasardan, schrijvende op den C. xxxvi. Psalm, daer de Prophete seyt: O Heere, ghy gheeft allen vleesche sijne spijse, segt aldus: dese text comt gantsch over een met het ghene dat in den xxxiiii. Psalm geseyt wordt: Smaeckt ende siet, hoe soet dat de Heere is: want het broodt oft spijse dat hy eenen yeghelijcken geeft, is sijn vleesch, ende met het smaken oft met het eten, wordt het verandert in vleesch. Hier uyt heeft een goede Monick ende Catholijcsche schrijver willen besluyten ⁽¹⁾,

(1) Petrus Galatinus int boeck ghenaemt van de Verborghentheden der Catholijckscher waerheyt, int 6. cap. des thienden boecks.

[p. 99]

dat dese Joodtsche Rabbi van de Transsubstantiatie wel wiste te spreken; het welcke hy noch voorts bevesticht uyt een ander, ghenaemt Rabbi Cahana, welcke brenght seer wonderlijcke speculatien op den text Mosis, daer Jacob sijnen sone Juda, eene uytnemende groote overvloedicheyt van wijn ende melck, is met dese woorden toesegghende ⁽²⁾: Hy sal sijn veulen aen den wijnstock binden, ende sijne ezelinne aen de edele wijnrancken. Hy sal sijn cleedt in wijn wasschen, ende sijnen mantel in wijnsap oft in wijndruyven vloedt. Sijne tanden zijn witter dan melck, etc. Want uyt dese woorden Jacobs besluyt de voorsz. Rabbi, dat de ezel Messiam hier beteeckent, in wiens lichaem ende bloedt de wijn veranderen sal. Siet, is dit niet een sterck ende onbewegelijck fondament, daer de poorten der Hellen niet teghen en vermoghen? Want dat sluyt effen alsoo wel, als een vuyst in Gentiani ooghe.

Daeren boven wordt oock uyt den rabijnen bevesticht het voorburch der Hellen, ende bewesen, dat alle heylige voorvaderen aldaer zijn gheherberght gheweest teghen de toecomste Messie. Want dat connen de rabbijnen ⁽³⁾ fijn visschen uyt 't ghene dat int boeck Ecclesiasticis geschreven staet: Het zijn sommighe rechtveerdighe, die ommeghebracht worden in hare rechtveerdicheyt. Comt dat niet wel fijn ter snee?

Voorts oock wordt uyt den Thalmud bevesticht, dat Maria, de moeder onses Heeren, sonder erfzonde is ontfangen gheweest: want alsoo speculeert een van hare rabbijnen, ghenaemt Rabbi Judas, Simones sone ⁽⁴⁾, als dat de materie, daer de moeder Messie van ghegenereert moeste werden, is gheschapen geweest al eer Adam ghevallen was, ende is alsoo van gheslachte tot gheslachte sonder eenighe besmettinghe bewaert gheweest; ende dit bewijst hy uyt den Psalm daer gheschreven

(2) Genes. 49.11.12.

(3) Dit vindt ghy in een van hare boecken, ghenaemt Midras Cochelet, dat is te segghen, de wtlegginge op den Ecclesiastes oft prediker Salomonis. Eccles. 7.15.

(4) Int boeck ghenaemt Gale razeya, dat is te seggen, de wtleggher der Verborgentheden.

[p. 100]

staet ⁽¹⁾: O Heere, wilt doch versoecken de plantinge die dijne rechte handt gheplantet heeft. Is dat niet wonderlijck wel ghetroffen, ende den spijker op het hooft gheslaghen? Het mochte voorwaer wel gaen met dat andere, dat sy oock leeren, als dat Godt in den beginne twee walvisschen schiep, manneken ende wijfken, ende vreesende dat sy mochten generatie crijghen, soo sloech hy den eenen doot, ende leyde hem in de pekel, teghen dat Messias comen sal ⁽²⁾; ende dan sal hy den anderen oock dooden, soo sullen de Joden daer van bancketeren, ende de borst smeeren: want den eenen walvisch sullen sy versch eten, ende den anderen gesouten; [ende sullen van den wijn drincken die Noach geplantet heeft.] My gheeft vreemdt, oft sy onse l. Moeder de heylighe Roomsche Kercke niet mede en sullen nooden tot hare bancket. Maer daerinne moghen sy met malcanderen verdraghen. Het is ons ghenoech dat wy weten, dat sy oock het fondament haers gheloofs ende haerder leere, op den Talmud der Joden ghevestighet heeft, welck is een byster groot boeck, daer sy alle hare cabalen, dat is te segghen, alle de leeringhen ende aenghevinghen haerder rabijnen, alle hare droomen ende ghesichten, ende alle hare grondeloose diepe speculatien ende vreemde grillen, als op eenen mesthoop ghetast hebben. Want op dat ick alle stucken int bysonder niet en verhale, het is wel ghewis, dat de natie ende de kabala der Joden, is de beste fondateresse, ende voornemelijckste fonteyn-ader ende springhende bornput aller ceremonien der heyliger Roomscher Kercke. Want dat staet in het boeck der Decreten merckelijck uytghedruckt ⁽³⁾, aldaer gheseyt wordt, dat sy hare quatertemperen van de Joden ontleent heeft, der welcker Joden maniere ende ghebruyck (segt de text) is de rechte fonteyne ende dat originael daer de h. Kercke sich aen houden moet. Ja, wie is doch so plomp ende onverstandich, die van selfs niet wel mercken en can,

(1) Psal. 80.16.

(2) Siet Munsterum in sijne Hebreeusche t'samensprekinghe van Messia.

(3) Ca. Jejunio. distinct. 76.

[p. 101]

dat de Joden haer ghedaen hebben de stael of patroon, daer sy alsoo menighe schoone lieflijcke ordonnantien, statuten ende ceremonien na heeft geconterfeyt? daer sy alle haer zijde laken, vergulde ende geborduerde cappen, casuyfelen, covelen ende mijters, als met een constige naelde heeft nagesteken? ende alle de costelijcke vaten, pronckende juweelen, altaren, candelaers, keerssen, ende tortsen, int corte, alle de fraeyicheyt die men in de kercken siet, heeft nae ghewrocht? Ende hare Sancta Sanctorum, dat is te segghen, het heylighe der heylighen, of de alderheylichste plaetse die op aerden zy, die sy te Romen, in een capelle tot S. Jans te Lateran, in eenen hoeck gepackt heeft, van waer is het herghecomen, anders dan van den Joden, in der welcken tempel tot Jerusalem het binnenste ende alderverborgenste, daer Godt sich veropenbaerde, genoemt werde op hare sprake, Kodes Kidaschim, dat is te segghen, het heylich der heylighen. Want, in de stede ^* dat sy aldaer hadden de arcke des verbondts, met het decksel ghenaemt de ghenaden-stoel, of Propitiatorium, waer in besloten was een fiole met manna, ende de bloeyende roede Mosis, welcke dinghen onse l. Moeder de h. Roomsche Kercke niet en can becomen, soo heeft sy een ander kasse met heylichdom daer in ghevoeght, aldaer sy de voorhuydt oft de besnijdinghe onses heeren Jesu Christi, met sijne pantoffelen, ende de peserick des navels, seer devotelijck in bewaert: ghelijck als men merckelijck sien mach uyt de veerskens die voor de selve plaetse gheschreven staen, luydende aldus.

Circuncisa caro Christi, sandalia clara,
Ac umbilici viget hic praecisio chara.

Dat is te segghen:

Christi besneden huydt ende pantoffelen seer schoone ^**,
Met sijn lief peserick ^***, staen hier binnen ten toone.

Daer nae hebben wy van de Joden, onsen h. Vader de Paus,

* Var. Want in stede.

** Var. Met sijn pantoffelen schoone.

*** Var. En 't lieve peserick.

[p. 102]

ende alle onse priesteren ende leviten, jae alle onse tempelen, kercken, offerhanden ende sacrificien niet ontleent? Soo moesten dan door haren hals lieghen alle de h. Vaders ende Pausen, die ghelijckerhandt het boeck der Decreten by een geraept hebben ⁽¹⁾? Soo moeste Durandus, ick swijghe Durandus, jae alle vrome Catholijcksche doctoren, ons wel het lavuyt gheven, als sy ons willen wijs maken, dat sy het van de Joden hebben ontleent ^*? Maer wat ist? wy hebben ymmers in hare phariseische synagogen ende scholen geleert, dat men moet hangen de ghene die des Keysers placaet overtreden, ende willen Jesu Christo meer aenhangen dan der ordonnantien der Kercken? Hebben de doctoren van Loven ooc van haer niet ontleent den naem van Rabbotenu oft Rabbini, dat is te segghen, Magistri nostri, ende in onse sprake soo veel als, onse meesters: derhalven men oock niet segghen en mach, nostri Magistri, want dat waer ketterije; maer men moet het op der Joden maniere prononcieren, ende setten nostri achter: gelijck als oft men by ons seyde, meesters onse, ende niet, onse meesters? Item, datmense op het hooghe eynde aen de tafel setten sal? Dat men de Propheten ende Martelaers dooden sal, ende daer na hare graven eerlijck vercieren? want daerom ist dat sy de kassen der Martelaers in sulcke eerbiedinghe houden, om te toonen (ghelijck als Christus ⁽²⁾ selve uytleght) dat sy afcomstich zijn van de ghene, die de Propheten Gods, ende Martelaers oft ghetuyghen Christi Jesu, vermoordt hebben, ende willen noch de mate haerder voorvaders vervullen. Maer het en is niet noodich, dat ick alle stucken alsoo bysonder vertelle, aenghesien dat de h. Kercke een generale reghel hier van stelt int boeck der Decreten. Want in den selven text daer geseyt wort, dat sy de wijse van

(1) Siet de decreten doorgaens, in de 1. disti. de consecrat. ende insonderheyt het 2. capit. - Item de dist. 21. 23. ende 77. doorgaens, ende vele andere meer. - Item het boec Durandi doorgaens, ende insonderheyt daer hy van de sacrificien ende altaren spreeckt. - Siet hier van de heylige schrift, Joan. 12.12. Matt. 23.7.

* Var. Gheleerdt.

(2) Matt. 27.6.29.31.32.

[p. 103]

hare altaren te besmeeren ^* ende metalderley properheyt te vercieren, heeft van de Joden ontfangen, wort aldus geargueert ⁽¹⁾: Soo de Joden, welcke slechs maer den schaduwen ende duystere afbeeldinghen waren dienende, alsulcx nochtans wel gedaen hebben, veel meer zijn wy schuldich ende verplicht het selve te doen, den welcken de waerheyt is veropenbaert. Waer uyt men merckelijck afnemen mach, dat het de h. Kercke wel geoorloft is, ja ooc van plichts wegen toestaet, alles te doen wat de Joden hier voortijts gedaen hebben. Derhalven het gheen wonder is, dat sy soo vele nieuwe ceremonien ende sacrificien op haer eygen handt opgerichtet heeft, vele patronen ende Baalim ⁽²⁾ opgheworpen, altaren ende capellen op alle hooge plaetsen ende op alle wegen opgerichtet, ende dat sy de Propheten noch dagelijcx ommebrengt, ende Christum wederom in sijne lidtmaten aen de galge helpt. Want dewijle de Joden alsoo gedaen hebben, veel meer is sy het schuldich te doen. Ende hier op is de glose des voorgheallegeerden texts wel claer ende duydelijck, segghende aldus ⁽³⁾: Hier uyt mercket, dat men goede argumenten ende bewijsredenen mach fonderen ende slaen op het exempel der ongeloovighen.

[Maer wat ist van noode vele besonderde exempelen by te brenghen, daer doch de gantsche leere der h. Roomscher Kercken na der Joodtsche wijse gerichtet is. Want, gelijckerwijs als, onder de Joodtsche leeraers, de Talmudisten ende Cabalisten den letterlijcken sin der heylige Schrift, die met haer fabelen niet seer wel over een komt, niet vele en achten, by den allegorischen sin ende figuerlijcke uytlegginge, die sy tot hare meyninge beste konnen drayen, ende noemen derhalven den letterlijcken sin debarcaton, dat is, het kleyne woort, ende vergelijcken hem by een kleyn keersken, datmen om een oortjen

* Var. Te smeeren.

(1) Cap. consecrat. ff. qualiter ergo. de consecrat. dist. 1.

(2) Baal is by den Hebreen soo vele te segghen, als een voorstander, beschermheer, meester, oft diergelijcken: ende daerom noemen sy de verstorven menschen ende andere creatueren, die men tot patronen of beschermheeren ende advocaten verkiest, Baalim.

(3) Glose op den voorsz. text. cap. consecrationem

[p. 104]

koopen mach; maer den gheestelijcken sin noemen sy debargadol, dat is, het groote woordt, ofte borijah scheltorah, dat is, de sekerheyt ende suyverheydt der wet, ende makense een schoon blinckende peerle ghelijck, die inde duysternisse by de keersse gevonden wordt: soo dat de Rabbi Moses beweert, dat den sleutel der verstandenisse der h. Schrift is enckelijcken de allegorien ende parabolen te verstaen; even alsoo doen onse hooch ende diepgrondige meesters der sotheyt oock, ende verwerpen, oft immers achten seer kleen, den letterlijcken sin der Schrift, om dat hy haren diepen speculatien niet vele te bate en komt; maer wendent al op den gheestelijcken ende allegorischen oft anagogischen sin, daer mede sy den text fijn drayen konnen, ende wenden soo sy willen.] In somma, het blijckt merckelijck, dat onse l. Moeder van den Jooden den meestendeel van hare wijsheydt ontfanghen ende gheleert heeft. Ende daeromme moeten wy noodtsakelijck besluyten, dat sy aen geenen Bybel ^* noch woordt Godts, vele min aen eenige Concilien oft Pausen drecketen verbonden is, maer mach met allerley drec haren acker mesten, ende haren Byencorf smeeren.

* Var. De vroegere text luidt aldus: der ongeloovighen. Het welcke ons grootelijcx dienen can tot verclaringhe onses tegenwoordigen handels, dewijle hier uyt blijckt het ghene, dat wy onder handen hebben: namelijck dat, dat onse l. Moeder de h. Kercke aen geenen Bybel, enz.

[p. 105]

Dat IX. capittel.

Waer in bewesen wordt, dat de h. Roomsche Kercke oock vele dinghen ghetoghen heeft uyt de leeringhen ende exempelen der heydenen, die sy tot haren nut ende profijt ghekeert heeft.

Jae, hier can oock uyt blijcken, dat sy niet ^* alleenlijck met der Joden, maer met allerley ongheloovighen leere, religie ende exempel sich behelpen can. Soo als men oock sien mach, dat sy de wijse ende religie der goddelooser heydenen, soo Romeynen als anderen, heeft naeghevolght, al waer het haer eenichsins gheleghen was. Want uyt den ronden tempel, die men te Romen noemt La Ritonda, ende was hier voortijden van den heydenen ghewijt in den name aller Goden, ende werde derhalven met een Griecx woordt ghenoemt Pantheon; daer van heeft sy nae der heydenen voorschrift, onser Vrouwen ende aller Heylighen tempel ghemaeckt.

Maer ick soude wel geck wesen, so ick op een bysonder exempel staen wilde om een sake te bewijsen, daer alle de boecken ende de gantsche theologie der Catholijckscher mannen, tot den crop toe, vol van is. Want, jae selve de grondt van alle hare leere ende theologie, staet veel meer ende grondelijcker

* Var. Want het is openbaer, dat sy niet, enz.

[p. 106]

op Aristotelem gebouwet, dan op eenich Propheet oft Apostel; ten selven lickteecken, dat sy noch hedensdaeghs een doctoors capproen, ofte het Caputium onser theologanten, noemen te Loven, Aristotelis boeck.

Jae, dat meer is, de meeste hoop van alle onse Schotisten, Thomisten, Albertisten, Occanisten, Realisten, Nominalisten, ende andere doctoren, zijn van Aristoteles, van Plato, van Porphyrius, Averroes, Abenpace, ende van andere diergelijcke Santen, alle gelijck als uyt haren rechten oorspronck ende fonteyn-ader hergesproten. Derhalven oock de doctoren ende theologanten van Cuelen seer wijsselijck besloten hebben, dat Aristoteles is gheweest Praecursor Dei in naturalibus, sicut Joannes Baptista in Divinis: dat is te segghen, de voorlooper Gods in de natuerlijcke saken ende kunsten, effen ghelijck als Joannes de dooper, in de godlijcke sijne voorlooper is gheweest ⁽¹⁾. Ende om deser oorsaken halven heeft de heylighe Kercke Martinum Lutherum, onder andere artijckelen, hierom oock verdoemt, als dat hy de leere Aristotelis, (welcke is de rechte moeder der Lovensche, Sorbonische, ende Cuelsche theologie) voor niet met allen gheacht en hadde. Daer nae getuyght de e. Bisschop Durandus oock ⁽²⁾: dat de heylighe Kercke van den coninck Nabuchodonozor gheleert heeft, de kercken ende de altaren te wijen, ghelijck als hy het gulden beeldt liet wijen ende consacreren, het welcke hy van alle volcken ende natien wilde hebben aenghebeden.

Derhalven het oock niemandt vreemdt gheven en moet, dat de heylighe Kercke nae sijn exempel oock de ketters laet verbranden, die hare beelden niet en willen aenbidden, dewijle hy die dry Hebreeusche jonghelinghen, Sadrach, Mesach ende Abednego, in den vyerighen oven liet werpen, om dat sy sijn ghewijdde beeldt weygherden aen te bidden. Maer

(1) Dit ghetuyghet F. Bernardus de Lutzenburgo, int boeck ghenaemt Catalogus Hereticorum.

(2) Durandus int boeck ghenaemt Rationale divinorum officiorum, int 1. boeck in de rubrica, de dedicatione Ecclesiae.

[p. 107]

wat behoeve ick vele hier op te segghen? De ghebuerkinderen op de straten weten ghenoech, dat een groot deel der ceremonien der h. Roomscher Kercken, is uytgesproten van de ordonnantien ende godsdiensten Nume Pompilii, des Roomschen Conincx. Want de decreten ⁽¹⁾ ende het sentenci-boeck ⁽²⁾ vermelden wel claerlijck, dat het daer uyt ghecomen is, dat men noch hedensdaeghs de h. Vader de Paus noemt int Latijn PONTIFEX, om dat Numa Pompilius met alsulcken ^* name sijnen hooghenpriester liet noemen; ende dat daer uyt oock het onderscheydt der Papen hergecomen is: want ghelijckerwijs als Numa hadde sijne Flamines, Archiflamines ende Protoflamines inghestelt, alsoo heeft nu de h. Kercke hare Sacerdotes, dat is priesteren, hare Archipresbyteros, dat is hooghepriesteren, ende hare Protonotarios, soo alsmen met uytghedruckte woorden mach sien aengeteeckent in het boeck der Decreten: derhalven het met grooten rechte is, dat Eberardus de Bisschop van Saltzburg ⁽³⁾ voor 200 jaren, voor eene gantsche rijcx versamelinghe, de Roomsche Papen ghenoemt heeft, Flamines Babyloniae, dat is de Babelsche Papen. Hoe? heeft onse l. Moeder de h. Kercke den vierdach van S. Petrus banden ⁽⁴⁾ niet inghestelt, in stede van een heylichdach, die de heydenen ter selver tijt vierden, ter eeren des Keysers Augusti? Desghelijcken, de andere S. Peters dach, die men noemt S. Peters Stoel ⁽⁵⁾, is die niet ghecomen in de plaetse van een andere vierdach, die de heydenen oock op den selven tijdt hielden? Ende de Lichtmis, wat is dat anders dan een kindt van der heydenen Lichtmis, die sy met fackelen ende keerssen, op den selven tijt des

(1) Dit leest ghy int boec der Decreten, ca. Clericos, ff. Pontifex. dist. 21.

(2) Int 4. boec der Sententien Petri Lombardi, cap. 10.

* Var. Met sulcker.

(3) Int 7. boec der Cronijcken oft Annalium, gedruct te Ingristadt, anno 54. cap. 2. dist. 21.

(4) Petrus de natalib. liv. 7. cap. 3. - Durand. Rational. divin. offic. libr. 7. rub. de festo. 5. petr. - Joan de voragine. in hist. Lombard. ca. 105. Bapt. Mant. fast. 7.

(5) Durand. Rational. Divin. Offic. Lib. 7. Rub. de Cathedra. - Petrus de Cathali, Lib. 3. Capi. 104. - Bapt. Mant. fast. 414.2.

[p. 108]

jaers vierden, ter eeren van Ceres, Proserpina ende Flora? Van wien hebben sy voorts gheleert, dat men Godt dienen moet, een yeghelijck nae de wijse ende maniere sijns vaderlandts ende sijner voorvaderen, anders dan van Pythagoras ⁽¹⁾ ende van Plato ⁽²⁾? teghen het uytghedruckt bevel Gods, welcke door sijnen Propheet Ezechielem seght ⁽³⁾: Ghy en sult nae uwer vaderen gheboden niet leven, ende hare rechten niet houden, ende u aen hare afgoden niet verontreynighen: want ick ben de Heere uwe Godt, nae mijne gheboden sult ghy leven, ende mijne rechten sult ghy houden, ende daer nae doen. Waer hebben sy doch S. Margrieten legende uyt ghevischt, anders dan uyt de fabel van Andromeda, oft van Hesione ^* de dochter Laomedontis? Ende wat is hare S. Joris, anders, dan een vermomde Perseus oft een Hercules te peerde? ende hare Christophorus, een nieuwe Polyphemus oft Nessus? Ende hare seven Slapers, zijn die niet van het gheslachte Endymionis? Daer nae, wat heeft het te beduyden, dat sy uytdruckelijck bevolen hebben, dat alle de altaren souden oostwaerts ghekeert wesen, anders dan dat sy het voorbeeldt der heydenen hier in hebben trouwelijck willen navolghen? welcke ter eeren de sonne, die sy noemden Apollo, sich ooc in alle hare ghebeden ende offeranden, oostwaert moesten wenden, aenghesien in sonderheyt dat Godt om der selver oorsake den Joden verboden hadde, dat sy den heydenen hier in niet en souden ghelijck wesen, om hare aensichten na den oosten te keeren. Maer de h. Kercke is in desen deele al wijser geweest dan Godt ⁽⁴⁾, want sy heeft willen te kennen gheven, dat Christus is de opganck oft de spruyte uyt der hooghde, ende dat, nae Aristotelis ende andere philosophen leere, het oosten is aen de rechte zijde des Hemels, daer Christus in het jonghste

(1) Pythagoras int eerste veersken der gulde veersen, oft aureorum carminum.

(2) Plato int boeck, ghenaemt Timeus, welcken vele andere Griecken ende Latijnen hier in ghevolght hebben.

(3) Ezech. 20.18.19.

* Var. Ende wat is lieve S. Joris.

(4) Dit schrijft Guide de monte Rocherii in het boeck, ghenaemt Enchiridion Sacerdotum, dat is, het hantboecxken der priesteren, in tit. de Sacramento Eucharistiae.

[p. 109]

gherichte sijne wtvercorene stellen sal. Is dat niet wel diep ghespeculeert? Wie soude oyt ghemeynt hebben, dat alsulcke loose plompaerts eene soo groote subtijlheyt souden hebben gevonden, die Godt selve in den sin niet ghevallen en was.

[p. 110]

Dat X. capittel.

Besluytende, dat de Roomsche Kercke alle de voorgenoemde stucken by een gevoeght heeft, ende daer uyt geraept het ghene dat haer beste [ende bequaemste] dunckt, het welcke genoemt wort Traditiones Romanae Ecclesiae, dat is, de aenghevinghen der Roomscher Kercken, ende het fondament des gheloofs.

Maer soude ick alsoo alle dinghen in het bysondere verhalen, om te toonen, dat onse l. Moeder de philosophien ende poëterijen der heydenen, onder hare godsdienst ende religie seer aerdich ende scherpsinnichlijck vermenghet heeft, ick soude seven jaren werck hebben. Daerom is het ons hier mede ghenoech, datmen hier uyt claerlijck sien mach, dat sy hare heylicheyt ende ceremonien, soo wel van de heydenen, als van de Joden ende oude ketteren ghescheppet heeft; ende dat al te samen alsoo constich onder een ghebrouwen, dat het een seer lieflijcke dranck is, om in te swelghen sonder knouwen. Soo dat wy op de voorghestelde vraghe nu vryelijck moghen besluyten, wat het voor een beest is, 't gene dat men noemt Traditiones Ecclesiae, dewijle wy nu claerlijck sien, dat hare grondt ende fondament niet en staet op de Schriften der Propheten ende Apostelen, ghelijck als Paulus in sijne tijden

[p. 111]

heeft willen beweeren ⁽¹⁾, ende noch vele min op de Concilien, Vaderen ende decreten. Maer het is eensdeels ghescheppet uyt der h. Schrift, wel ghegloseert ende ghesophistikeert, eensdeels uyt het seever der oude Vaderen, eensdeels uyt ^* het schuym der Concilien ende decreten, eensdeels oock uyt de edelste bloeme der ouder ketteren, ende eensdeels uyt de cabala der Joodtscher rabijnen, ende ten laetsten oock eensdeels uyt de theologie Nume Pompilii, philosophie Aristotelis, ende uyt de exempelen der heydenen.

Dit altesamen te hoop gheraept, ende in eenen koeck gheslaghen, wordt ghenoemt, Traditiones sanctae Romanae Ecclesiae, dat is, de aenghevinghen, instellinghen oft gheboden der h. Roomscher Kercke, welcke men op de verdoemenisse der zielen, ende straffe des vyers nae den lichame, nootsakelijck moet gelooven, ende in alsulcke weerden houden, als het woordt Gods selve, dat in de h. Schrift vervatet is ⁽²⁾.

Daerom ist dat de boecken der h. Catholijckscher ondersaten der Kercken, namelick, Eckii, Phigii, Hosii, Bunderii, Asoti, Ruarde, Tappard, Joannis Latomi, Joannis a Lovanio, Francisci Sonnii, Guilielmi Blindasini, Judoci Ravesteyn a Tileto, ende van andere dierghelijcke meer, alsoo fijn gheschockiert zijn, ende met pluymen van alderley coleuren ende verwen lustich ende rustich, op de Indiaensche wyse verciert ⁽³⁾, ende met alderhande costelijcke ware behanghen, als sinte Jacob met [sijn] schelpen. Somtijdts trecken sy een ghetuyghenisse uyt der Schrift by den hals, somwijlen uyt de Vaderen; dan halen sy u een Concilium erghens uyt den hoeck, dan een decreet van eenen Paus oft eenen Bisschop; by wijlen brengen sy een exempel der Joden voort, ende eene Talmudische allegorie

(1) Ephes. 2. 10.

* Var. Ende eensdeels uyt, enz.

(2) Dit is alsoo int leste Concilie van Trenten besloten, in de derde sessie, aldaer de aengevingen der Kercken in eenen gelijcken graedt met der Schrift ghestelt worden.

(3) De Indianen hebben op seker plaetsen des landts, een maniere van cleedinghen, ghemaeckt van papegaeyen vederen, van alderhande verwe: ende hoe meer geschockiert dat hare cleedinge is, hoe cierlijcker sy 'tselve achten.

[p. 112]

ende grille; by wijlen een reghel oft een sillogismus uyt Aristoteles oft Porphyrius oft oock een veersken uyt Virgilius oft Ovidius, ende andere dierghelijcken; ende springhen alsoo als mercolven, van d'eene tack op d'ander, ende behelpen sich met handen, met tanden, ende met alle hare leden, doch altijdt soo voorsichtelijc, dat sy nochtans aen dit fondament blijven hanghen, als een dief aen den bast: namelijck, dat de heylighe Kercke niet missen en can, noch eenichsins feylen. Want soo langhe als sy dit eynde vast hebben, soo en can haer de draet niet ontgaen; ende het is al verloren ghekalt, de ketters moeten met den hoofde in't net: want soo sy misschien aen een gaetken uytloopen, sy werden terstont in een ander verstrickt.

Daer naer brouwen sy u een costelijck ende suyverlijck bier, smijtende over hoop de oude Vaderen met de nieuwe, de oprechte met de vervalschte. Ende nae dat sy eenen Augustinum ofte Ambrosium by den necke ghegrepen hebben, soo sullen sy daer nae een lieflijck verhael maken van de fijne brieven Clementis ende Anacletis, die een droncken Monick ende ongeleert buffel erghens op een S. Mertens avondt uytghegubbelt heeft, ende vermengen daer mede de lieve fabulen van eenen Dionysio, die sy noemen Areopagitam, die erghens een van de seven droomers achter een kiste ghevonden heeft; ende dan voorts werpen sy eenen Thomam de Aquino, of eenen Scotum op de bane, ende gheven hem eenen Bricot, oft een Holcot, oft een Petrum de Broda voor sijn gheselschap; ende ten laetsten tot een sausse legghen sy u daer by hare gulde legenden, ende haren Dormi secure, ende maken u daer van eene compost, oft, soo men het te Loven noemt, een Brodium, dat den ketteren het herte breken moeste, soo syder slechs een lepelken vol van ingheslorpt hadden. Ende dit is de onoverwinnelijcke Panoplia of krijschrustinge des eerweerdigen Bisschops Guilielmi Blindasini; dit is het Verbum non scriptum, dat is, het ongeschreven woort Godes, daer alle Catholijcke schrijvers sich altijdt op beroepen; dit is Consuetudo sanctae

[p. 113]

Romanae Ecclesiae, dat is te segghen, het gebruyck ende oude hercomen der Roomsche Kercke, daer sy vele hoogher op roemt dan eenige stadt op hare privilegien; dit is Traditiones Patrum, de aenghevingen der Vaders, daer de kinderen vrijelijck op snorcken ende pocchen. In somma, dit is de grondt ende fondament des helschen Catholijckschen Roomschen gheloofs, daer onse hert-lieve Moeder de heylige Kercke soo vast op ghebouwet staet, datse alle de Duyvelen van der Hellen met alle hare blaesbalcken ^* qualijck souden connen daer af blasen.

* Var. Met hare blaesbalcken.

[p. 114]

Dat XI. capittel.

Leerende dat de ketters op dit voorseyde fondament gheexamineert worden, ende de vraghen die men haer in de inquisitie voorhouden moet.

Daerom dan, soo en is nu de wijse ende maniere (van teghen de ketters te disputeren) niet meer, dat men vele schriften of Concilien by brenghen sal, want daer in souden sy al te cloecke veghers wesen; maer men moet slechts het goetduncken ende de ordonnantien oft instellinghe der h. Kercke voorwenden; ende is ghenoech dat men dat selve bewijse met eene van alle de voorgehaelde stucken: want soo men een alleen by brenghen can, het zy dan uyt de Vaderen, oft Concilien oft Decreten, oft uyt Aristoteles, oft Vergilius, soo is onsen haen de Coninck, ende de strijdt is ghewonnen. Maer daerenteghen, als de ketters eenich artijckel des geloofs, van de h. Kercke inghestelt, willen omme stooten, soo en ist niet ghenoech dat sy bewijsen, dat het teghen de h. Schrift strijdt, want dat en is noch maer een, ende men seght in een spreeckwoordt: een ghetuyghe, gheen ghetuyghe; maer sy moeten toonen, dat het teghen alle dese voorghemelde eendrachtelijck is strijdende, oft anders blijven sy in de sack, [ende uyt den sack salmense in 't vyer schudden,] op dat wy alsoo ^*

* Var. In den ouderen text: in de sack. Ende alsoo sullen wy ghewisselijck. enz.

[p. 115]

ghewisselijck de victorie ende overhandt crijghen over alle onse vyanden. Want op dit fondament worden alle de Lutherianen ende Hugenoosen verwesen, verbannen ende vervloeckt; op dit fondament worden sy den weereltlijcken richter als boose ketters overgheven; op dit fondament worden sy ten laetsten jammerlijck vermoort ende verbrant. Waerom? want dit is jae de voet, daer op men voor ketters verwijst alle de ghene, die niet en willen ghelooven alles wat de Kercke ghelooft, het en baet niet uyt wat grondt dat sy het ghevisschet hebben, het zy uyt S. Franciscus Wijngaert, oft uyt de gulden legende ende Vitas patrum, oft uyt de drecketen ende drecketalen; dat comt al op een uyt, by dien slechts dat het diene tot nut ende stichtinge ^* der h. Roomscher Kercke: want, ghelijck als vooren bewesen is, dat is alleen het fondament des heyligen Catholijckschen Roomschen kersten gheloofs: daerom al wat daer op loopt ^**, dat moet nootsakelijck voor een hooftartijckel des gheloofs werden aenghenomen; ende die het niet en willen aennemen, die zijn verdoemt ende verloren sonder ghenade; jae, al hadden sy noch thienmael Paulum ende Petrum [ende alle de Propheten, Apostelen ende Evangelisten] voor hare advocaten, ende noch thien dosijnen Bybels aen hare zijde, ten can al niet maken. Want men sal hen niet vraghen oft sy de Schrift ende den Bybel ghelooven, oft sy Pauli brieven houden voor het woordt Gods, of sy niet en bekennen dat sy arme verloren ende verdoemde menschen waren in Adam, ende kinderen des toorns ende der verdoemenisse, ende datse Godt uyt enckele loutere ende onverdiende genade ende barmherticheyt heeft verlosset ende salich gemaect: want dat is al crackeel. Men salse oock niet vraghen of sy niet ghewisselijck en vertrouwen ^***, dat sy door de eenighe offerhande des lichaems ende des bloedts Christi Jesu, aen 't hout des cruyces eenmael ghedaen, zijn gherechtveerdicht gheworden voor dat aenschijn ende gherichte Godes: want dat

* Var. Tot nut ende huyshoudinghe.

** Var. Daerom al wat daer mede in de keucken dient, dat moet, enz.

*** Var. Gewisselijck vertrouwen.

[p. 116]

en is gheenen orboor. Vele min sal men hen vragen of sy den eenigen ende levendigen Godt alleene aenroepen in haren noodt, door dat middel ende voorbiddinghe des eenighen middelaers Jesu Christi: want dat is al gheluytert. Wat ist dan dat men hen vraeght?

Ten eersten ende voor allen, oft sy niet en ghelooven, dat de h. Roomsche Kercke is de meestersse ende vorstinne over alle Kercken, ende dat de Paus van Romen is het hooft der selver; ende of sy niet en ghelooven al wat dese Kercke gelooft. Daer nae, of sy niet en ghelooven in de h. Misse, in het Vagevyer, in de mirakelen der Santen ende Santinnen; item wat sy van de heylighe Reliquien houden: als by exempel, of sy niet en gelooven in dat besneden voorhuyt onses liefs Heeren, dat tot Antwerpen is; ende in dat ander dat te Romen is, ende noch een andere te Bezanson, ende noch een vierde, dat een enghel van Jerusalem tot in de stadt van Aken eenmael ghevoert heeft, ende ten laetsten in het ghene dat in een Abdije tot Poytiers in Vranckrijck ghesien ende aengebeden wordt; item of sy niet en ghelooven in de cribbe die te Romen is, in onse Liefvrouwen Kercken, ende in de schoenen ons heeren, die oock te Romes ligghen, in het heylichdom ghenaemt Sancta Sanctorum; item in de teerlinghen, daer men op sijne rock mede speelde, welcke zijn een deel te Triers, ende een deel tot S. Salvadors in Spaengien; in de spongie, daer men hem te drincken mede gaf, welcke is te Romen tot S. Jans te Lateran; ende in de ezel-steert, daer hy op rede [na Jerusalem,] welcke met grooter devotie ghetoont wordt in de stadt van Genuen in Italien; ende voorts wat sy houden van de drije Coninghen die te Ceulen ligghen, ende zijn nochtans evenwel te Milanen in Italien, van S. Jans hooft dat te Ghent ghewesen wordt, niet teghenstaende dat die van Amiens beweeren dat sy het hebben; item wat sy houden van S. Josephs broecke die te Aken is, met onser liefs Vrouwen hemde; ende voorts van onser Liefvrouwen naelden, garen ende naeycorfken, dat in hare silvere kasse ligt te Halle, daer soo vele schoone miraculen

[p. 117]

gheschiet zijn, ende van haren gordel die daer oock ligt, daer soo vele vroukens door bevrucht zijn gheworden, ende van hare melck dat in alle plaetsen alsoo vermenichvuldicht is, dat de seven beste Hollandtsche koeyen so vele melcks binnen thien jaren niet souden connen geven; van 't heylige bloet te Brugge, van 't h. Sacrament van mirakel te Bruessel, tot S. Goelen, het welcke is een cleyn rondeelken van enckel been oft yvoor ghemaeckt, ende nochtans ghelooft onse lieve Moeder, dat het is warachtich vleesch ende bloet. Daer nae sal men hen vraghen, wat sy gelooven van alle die glorieuse Santen, als S. Lieven, S. Gommer, S. Rombolt, S. Goele, S. Job te Wesemale, S. Joost in Vlaenderen, daer men de kinderen maeckt, [S. Fiacre, S. Milion, S. Cilene, S. Eutrope, S. Barbel, S. Nitouche, S. Mesmes van Chinon, S. Clouane,] ende andere diergelijcke Santen ende patroonen der h. Kercken meer, die so vele mirakelen gedaen hebben, datmense in der waerheyt niet en soude connen vertellen. Ende soo sy dit alles niet en ghelooven, soo is de sake al claer, sy hebben het spec wech. Waerom? want sy en gelooven niet al wat de h. Kercke gelooft, ende derhalven en connen sy gheene Christenen wesen. Daerom is meester Gentianus wel weerdt, dat men hem in gout beslae, ende op een autaer sette, dewijle hy alsoo met corte woorden onwederlegghelijck bewesen heeft de rechte maniere, hoe men dese ketters overwinnen sal, ende in de sack steken, namelijcken, dat alle de ghene, die niet en ghelooven wat de Kercke ghelooft, die zijn alle ongheloovighe, verdoemde ketters.

[p. 118]

Dat XII. capittel.

Dat de Lutherianen met dit voorschreven fondament alsoo dapperlijck van alle canten aenghevochten worden, dat sy geensins en connen ontloopen, ende wat het laetste argument is, dat men haer tegenwerpt; ende dit werdt met het exempel der Transsubstantiatie bewesen ende bevesticht.

Wat wonder ist dan, dat een arm geselle, die hy noemt broer Ligier, niet en heeft teghen Gentianum derven disputeren? Want wie soude eenen alsulcken vromen Goliath derven onder d'oogen sien, ick swijge wederspreken? Oock en soude ick het den Hughenoosen niet willen raden, dat sy sulcx onderstonden te doen. Want soo sy dencken, met den hoecksteen des woordts Gods desen reuse int voorhooft te slingheren ende neder te vellen, soo moeten sy noch weten, dat het daer mede niet al uytghericht en is. Want daer sal, in stede van een, terstont opstaen een groote, ontallijcke menichte van vrome, dappere helden, diese van alle canten sullen bestormen. Want beneven alle de h. Vaderen, de Pausen van Romen, beneven alle de hooghgeborene ende e. Cardinalen, alle gemijterde Bisschoppen, alle vette Apten ende Prelaten, salder noch een groote schare voortcomen, daer Gentianus sich hier op beroept, van Santen ende Santinnen, van alle de glorieuse Martelaers,

[p. 119]

treffelijcke confessoren, ende excellente doctoren van der Kercken, die de Paus selve gecanoniseert heeft, ende in den Hemel plaetse ghegunt. Dese voorwaer (om de weldaedt die sy van hem hebben ontfanghen) sullen gheerne tot verdedinghe sijner leere, cap ende covel waghen, voort sullender oock so vele schoone heerlijcke mirakelen voortcomen, die doch also bondich ende onwedersprekelijck in de gulde legenden ingeregistreert zijn, dat de ketters sich van stonden aen sullen wech moeten packen, soo sy willen wijs ende wel geraden zijn. Want indien dit dan noch niet helpen en can, so comen de doctoren van Loven, met hare groote toten ende doctoors hoeyen, met hare Aristotelis broecke op't hooft ende Liripipium om den hals, ende die sullen alle hare Syllogismus, hare Sortes currit ⁽¹⁾, hare Quidditates ⁽²⁾, Realitates, Formalitates, Ecceitates, Identitates, Secundas intentiones, Instantias, ende meer andere dierghelijcke, soo dapper in de locht henen schieten, dat sy de sonne met de menichte haerder pijlen sullen verduysteren ende ten laetsten sullen sy uyt haren coker langen een also stercken ende dapperen bout oft argument, die de Pedagogisten noemen Argumentum a fasciculis ⁽³⁾, dat noch Bybel noch Testament, noch Petrus noch Paulus de ketters sal connen helpen, oft sy sullen alle gelijck na 't vyer moeten danssen, ende tot asschen verbrant worden. Dit is ymmers claer ende blijckelijck, ende behoeft geen bewijs. Nochtans, dewijle Gentianus selve, om sijne vromicheyt ende stoutmoedicheyt te kennen te gheven, een exempel voorwerpt, als een proefslach ende scharmutsinghe, soo willen wy dat selvighe aennemen ende breeder verclaren, op dat een yeghelijck sie, met wat stercke wapenen onse lieve

(1) Sortes currit, is so vele te seggen als seker argumenten; ende worden also genoemt, omdat Petrus Hispanus ende andere schrijvers der toovenscher Sophisterije, in hare dialectica meestendeel dit exempel gebruycken, ende eeuwelijck in de mondt hebben Sortes currit.

(2) Dit zijn al versierde namen, die de theologanten dagelijcx ghebruycken in haer subtijle disputatien, op dat sy niet verstaen en worden dan van hare leerjongheren.

(3) Dat is een argument oft bewijsreden met mutsaerden.

[p. 120]

Moeder ende alle hare ruyters ende knechten toegerustet zijn. So segt dan meester Gentianus hier, dat de Lutherianen ende Hugenoosen sich niet en connen voor gheloovighe uytgheven, dewijle sy niet en ghelooven, dat het broodt ende de wijn int heylich Sacrament des Autaers(soo haest alsser de wijf ^* woorden op ghesproken zijn) geen broodt noch wijn meer en blijven ⁽¹⁾, maer worden van stonden aen verandert in het wesentlijcke ende warachtige lichaem ende bloedt Christi Jesu, soo lanck ende soo breedt als het aen't houte des cruyces was hanghende. Nu dan, wie soude daer teghen derren kicken? oft hoe souden de ketters hier noch teghen willen worstelen, daer het ten eersten de gantsche heylighe Catholijcksche, Apostolijcksche, Pauselijcke, Roomsche Kercke, met, haren pauselijcken stoel ende croonen, met alle hare Cardinaels hoeyen, Bisschops mijteren, aptstaven, papencruynen, monicxkappen ende doctoors covelen, alsoo niet alleenlijck selve ghelooft, maer ghebiedt wel uytdruckelijck, ende wilt goetrondt hebben, dat het een yeghelijck op straffe van dootzonde oock ghelooven sal? Het is dan een beseghelt laken, daer en valt gheen segghen meer op: want Joannes Scotus ⁽²⁾ heeft selve onwederroepelijck besloten, dat soo men de vijf woorden op een marct, oft in een backers huys seyde, daer vele broodts op een banck laghe, oft oock in een kelder vol wijns, van stonden aen soude dat broodt verscheppet worden in vleesch, ende de wijn in bloedt.

Jae, dit is oock met vele wonderbaerlijcke teeckenen bevesticht geweest, als men sien ende hooren mach te Bruessel, tot S. Goelen, daer de Joden gheschildert staen, die dit heylighe Sacrament met poenjaerden hebben doorsteken, ende daer is root bloedt uyt ghecomen, want men sieter noch roode

* Var. Vijf.

(1) Thomas de Aquino in 3. parte Summae. - Item int 4. boeck der Sententien, ende in de extravaganten in titulo de cons. missarum doorgaens, ende cap. Ego Berengarius, ende doorgaens de cons. dist. 2. ende in de Clementinen de reliq. et veneratione sanctorum, ende by alle Catholijcke doctoren.

(2) Joannes Scotus int 4. boeck der Sententien.

[p. 121]

plecksken op gheschildert. Ende te Paduen in Italien, in S. Anthonis Kercke, daer staet op een autaert ghemaelt S. Anthonis van Padua, met dit Sacrament over de strate gaende, ende soo daer sommighe Joden ^* mede gecken ende en willen niet knielen, soo comter van stonden aen een ezel aenghetreden, welcke siende dat het warachtich vleesch ende bloedt is, valt seer devotelijck op sijne knyen, ende speert ^** de muyl soo wijdt op, dat het hem Sinte Anthonis van Padua, tot een groote mirakel ende confusie der ketters, met huyt ende met hayr in de keele steeckt, ghelijck als oock in sijne legende [ende in 't boeck der Conformiteyten S. Francisci ⁽¹⁾] vermeldet wordt ⁽²⁾. Is dat niet een schoon ende wonderlijck mirakel? Wat sullen de ketters hierop segghen, als het de ezels wel ghelooven, ende sy en makender geen werck van? Men leest oock van Sinte Gregorius, doe hy sijne Misse dede, ende de vijf woorden ghesproken hadde, soo werde van stonden aen door sijn ghebedt het heylighe Sacrament verandert in een sichtbaerlijcke vleeschelijcke vingher, om eender goeder vrouwen persoons wille, die niet wel en conde ghelooven, dat het vleesch was. Item men vindt gheschreven, datter een goet ende devoot vrouken was, welcke hadde van haren prochipaep de vijf woorden int secreet ghehoort; ende doe sy by hare ghevaderken het deech was kneende om broodt te maken, ende verhaelde haer het secreet van de Misse, dat sy van hem verstaen hadde, soo werde van stonden aen, alle dat deech verandert in vleesch, ende het water, daer sy mede het deech begoten hadden, in enckel bloet: soo dat de arme vroukens heel verschrict werden, ende waren

* Var. Soo daer eenen ketter was, ghenaemt Bonelus dieder mede geckte, ende en wilde niet knielen, overmidts dat sy sijne ezelinne gewent hadde alsulcke broecxkens in te slicken, sonder daer aen te worghen: Soo presenteert het S. Anthonis eenen ezel die daer opter straten was, welcke siende dat, enz.

** Var. Doet de muyl.

(1) Int eerste boeck ende achtste vrucht, oft in de conformiteit, ghenaemt in Provintia Paduana.

(2) Dit verhaelt Thomas de Aquino, ende de legende Gregorii ende Vincentius Lirinensis, jae alle Catholijcke schrijvers.

[p. 122]

soo bebloeyt, als oft sy thien jaer lanck op een vleeschbanck gheleghen hadden. 'T is wel waer dat het met de bedelaers alsoo niet en wilde lucken, welcke dit verstaen hebbende, souden gheerne het selve hebben naeghespeelt, om van de broodtcanten, die sy ghebedelt hadden, een goede vleesch-hutspot te maken, met de vijf woorden daer op te segghen. Maer het en wilde niet wouteren, om dat sy de goede intentie niet en hadden, die de Papen hebben, als sy hare Misse singhen. Welcke intentie prochiepaep, dat goede ghevaderken, in de secrete biechte hadde van achter ontwijffelijck in gheblasen. Hoe? staeter niet duydelijck gheschreven int boeck des h. Monincx Leander Alberti van Bolognien ⁽¹⁾, dat op het meyr, genaemt Lago di Bolsena, doe een Pape sijne Misse songe, dat heylighe auwelken oft ablate vele druppelen bloedts drupte op het autaer ende op de witten doeck, genaemt het corporal? ende daer na schotet uyt des Paus handen, ende ginck henen over de gantsche kercke vlieghende als een voghelken, ende druppende droppelen bloedts op marbersteenen, die men noch hedensdaeghs toont? Men vindt noch hondert duysent alsulcke mirakelen gheschreven, in vele schoone loflijcke historien ende gulde legenden, ende oock in sonderheyt in de historie des hooghgheleerden, wijsen ende discreten mans Lipomani, die doch niet geerne lieghen en soude, als hy de waerheyt conde getreffen. Alle dese mirakelen dan, ende alle de voorgenoemde Santen ende vrome rotghesellen souden de ketters eendrachtelijcken op den hals vallen. Daer nae souden ooc de Joodtsche rabbijnen met hare cabala ende met haren Talmud int veldt treden, ende onse Transsubstantiatie vromelijc beweeren. De heydensche poeten, ende in sonderheyt Ovidius, souden oock voorts comen om ons te helpen, want sy en souden niet willen lijden dat men hare conste (daer door sy hare Hecate ende haren Jupiter Elicius oock met seker woorden uyt

(1) Dit schrijft hy in sijn boeck ghenaemt de beschrijvinge van Italien int 184. bladt der copije ghedruckt anno 1550. ende dit boeck is geprivilegieert van den Paus van Romen.

[p. 123]

den Hemel, spijt hare kinnebacken, deden comen in hare sacrificien) uyt den handen ruckede, ende souden daerenboven oock hare Metamorphoses, dat is te segghen, transubstantiatien ende wesentlijcke veranderinghen, met ons ghelijckerhandt willen beweeren. Ende achter haren steert souden sy een rot ende heyrcracht van 113. Bisschoppen na sleypen, die alle gelijck in een Concilie te Romen besloten hebben, dat het also wesen moet, ja dat het eygen vleesche Christi, niet alleene sacramentischer wijse, maer ooc warachtelijc, ende, so sy spreken, sensualiter (dat is te seggen) so dat men het voelen ende tasten mach, wort gebroken met handen, ende met tanden gemorselt ende verteert ⁽¹⁾. Ende hebben daer op vervloect allen die het alsoo niet en ghelooven. Ende met haer souden gecoppelt wesen alle de groote, wijse ende diepsinnige doctoren ende sentencyschrijvers, als namelijck, Paschasius, Lanfrancus, Thomas de Aquino, Scotus, Innocentius, Comestor, Amarcanus, Gerson, Gabriel Biel, Durandus, Alexander de Ales, Occan, Petrus Hispanus, Albertus magnus, Raymundus Lullus, Petrus Lombardus, Petrus de Alliaco, Petrus de Bella pertica, Rabanus, Panormitanus, Bricot ende Holcot. Ende dese souden voorts mede sleypen alle de goede Catholijcksche mannen, die in onse tijden gheweest zijn. Ende in sonderheyt souden sich floecx op de beene maken de eerweerdighe Cardinael Thomas Caietanus, Reginaldus Polus, Stanislaus Hosius, ende de hooghe doctoren, meester Sylvester Prierias, Thomas Radinus, Ambrosius Catharinus, Jacobus Hooghstratanus, Joannes Cochleus, Joannes Eckius, Jacobus Latomus, Magister noster de Quercu, Joannes a Lovanio, Jodocus Tiletanus, Ruardus Tappard ab Euchusia.

In somma, alle de doctoren van Parijs, van Leuven, van Ceulen, jae alle de licentiaten ende baccalarisen, souden dese ketters also dapperlijck bevechten van alle canten, dat sy Godt

(1) Cap. Ego Berenga. de consecrat. dist. 2.

[p. 124]

mochten dancken, so zyder van geraeckten sonder stucken ghelaten te hebben: want sy soudense ontwijffelijck met tanden verscheuren, ende met huyt met hayr in slocken, effen soo sy haren Godt doen. Of, soo sy het te weghe niet wel en conden ghebrengen, overmidts dat dese ketters van swaerder digestie mochten zijn, dan haren Godt in de Misse is, soo soude daer voorts te hulpe comen de heer deken van Ronsen, de Procureur generael, met eenen grooten hoop trawanten ende hangdieven, met stocken ende staven, met vyer ende met sweerdt, met stroy ende met mutsaerden, ende soudender het vyer in steken, ende verbranden d' eenen hoop met den anderen. Ende dan, waer het al uyt gedisputeert, dan waer S. Paulus al in den sack, met alle sijne Propheten ende Apostelen. Ware het dan niet wel gemaect met alle dese ketters ende Lutherianen? Neen, neen, 't is vele beter dat sy met haren Paulo te huys blijven, dan dat sy hen in der Joden handen wederom op een nieu leveren. In somma, onse meester Gentianus heeft groot recht, dat hy als een sterck ende onoverwinnelijck Goliath hier alsoo snorckt, ende vrijelijck verpocht alle den hoop der Calvinisten, Zwinglianen ende Hugenoosen, so trotselijck dat sy nemmermeer en sullen derven hem onder de ooghen comen, om teghen de mutsaerden te disputeren. Derhalven soo blijft dan sijne conclusie ende slotreden vast ende onbeweghelijck, als namelijck, dat sy zijn ongeloovighe ketters, dewijle sy niet en ghelooven al wat de h. Kercke gelooft, ende volgens versaken de twaelf artijckelen des gheloofs.